________________
823
હૃદય નયન નિહાળે જગધણી
ઃ
અર્થ : સૌગત તરીકે ઓળખાતા તથાગત બૌદ્ધ મત ઉપર પ્રીતિ ધરાવનાર કોઈ વાદી કહે છે કે આત્માને ક્ષણે ક્ષણે ઉત્પન્ન થનારો જાણો ! (શ્રીમદ્ આનંદઘનજી કહે છે કે જો એમ માનીએ તો) બંધ, મોક્ષ, સુખ, દુ:ખ એ તમામ વ્યવસ્થા નહિ ઘટે; એ વિચાર – એ તર્ક તમારે મનમાં આણવો જોઈએ !
વિવેચન : બુદ્ધમત રાગી ક્ષણિકવાદીને યોગીરાજ કહે છે કે તમારા મત મુજબ આત્માને ક્ષણિક માનતાં બંધ, મોક્ષ, સુખ, દુઃખ, પુણ્ય પાપ વગેરે કશુંજ ઘટી શકતું નથી; તેને તમે પહેલાં બરાબર વિચારો અને પછી બોલવું હોય તો બોલો કે ‘‘ક્ષણિક એ આતમ જાણો’' પણ વિચાર્યા વગર તમારે બોલવું એ યુક્તિયુક્ત નથી.
બૌદ્ધો આત્માની ધ્રુવસત્તાનો લોપ કરે છે, તે જ તેમની મોટામાં મોટી ભૂલ છે. કારણકે તેઓ માત્ર પર્યાયષ્ટિને માન્ય કરે છે અને દ્રવ્યદૃષ્ટિનો સંપૂર્ણ પણે લોપ કરે છે. આમાં તો તેઓ મૂળતત્ત્વને જ મૂળમાંથી ઉત્થાપી રહ્યાં છે. એટલે એમના ક્ષણિકવાદમાં બંધ, મોક્ષ, સુખ, દુઃખ અંગેની કોઇ વ્યવસ્થા જ રહેતી નથી.
તથાગત બુદ્ધની માન્યતા પ્રમાણે આત્મા જેવું નિત્ય, ત્રિકાળ સ્થાયી કોઈ તત્ત્વ છે જ નહિ. વિજ્ઞાન સ્કંધ, વેદના સ્કંધ, સંજ્ઞા સ્કંધ, સંસ્કાર સ્કંધ અને રૂપ સ્કંધ આ પાંચ સ્કંધ તેઓ માને છે. આ પાંચ સ્કંધથી પ્રાણીમાત્રની પ્રવૃત્તિ તેઓ માને છે. જે કાંઈ ક્ષણે ક્ષણે જ્ઞાન થાય છે, તેનો આધાર જ્ઞાન સ્કંધ છે અને તે જ્ઞાન સ્કંધ ક્ષણે ક્ષણે બદલાય છે. જ્ઞાન એક ક્ષણે નાશ પામે છે અને બીજી ક્ષણે સર્વથા નવું જ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે માટે આત્મા ક્ષણિક છે, એમ તેઓ કહે છે.
આવા આત્માને ક્ષણિક માનનારા બૌદ્ધ ધર્મના અનુયાયીઓને
જીવો પ્રતિનું અને પુદ્ગલ પ્રતિનું ઉચિત વર્તન તેનું નામ જ વિવેક.
