________________
813
હૃદય નયન નિહાળે જગધણી
એ પર્યાયમાં રહે છે માટે પર્યાયમાં સંસાર છે એમ કહેવાય છે. ત્રિકાળી ધ્રુવ દ્રવ્ય તરફ ઉપયોગનો પલટો મારી પર્યાયમાં રહેલ અશુદ્ધિને દૂર કરી પર્યાયમાં વીતરાગતા અને કેવળજ્ઞાન પ્રગટ કરવાના છે અને તેમ થતાં જેવું ત્રિકાળી શુદ્ધ દ્રવ્ય છે, તેવી જ શુદ્ધ પર્યાય થતાં આત્મા પ્રતિ સમયે અનંત આનંદવેદનને અનુભવે છે. આ જ કૃતકૃત્યતા છે - આ જ ભાવમોક્ષ છે-આ જ અનંત મુકતત્વ છે.
આત્માના યથાર્થ સ્વરૂપને જાણ્યા પછી જ ચિત્ત સમાધિ શક્ય બને છે અને તે આત્માનું યથાર્થ સ્વરૂપ જૈન દર્શનની દ્રવ્યાર્થિકનય અને પર્યાયાર્થિકનયની વ્યવસ્થાથી વૈયકિતક અને વૈશ્વિક ઉભય કક્ષાએ ઘટી શકે છે. એકાંત દર્શનની માન્યતામાં આત્માનું યથાર્થ સ્વરૂપ ઘટી શકતું નથી. તે માટે આત્માને એકાંતે નિત્ય માનનાર સાંખ્યદર્શનની વાત કર્યા પછી હવે અદ્વૈતવાદી એવું વેદાંત દર્શન કે જે એક બ્રહ્મને જ સત્ય માને છે અને બાકી જગતને મિથ્યા માને છે; તેની વાત કરતાં યોગીરાજ કહે છે -
જડ ચેતન એ આતમ એક જ, થાવર જંગમ સરિખો; સુખદુઃખ સંકર દૂષણ આવે, ચિત્ત વિચારજો પરીખો.. મુનિસુવ્રત..૩
અર્થ : વેદાંત દર્શનમાં શ્રી શંકરસ્વામીનો એટલે કે શંકરાચાર્યનો જે અદ્ભુત મત કહેવાય છે, તેઓ જગતમાં જે કાંઈ પણ જડ, ચેતન, સજીવ, નિર્જીવ પદાર્થો દેખાય છે, તે સઘળાને એક આત્મરૂપ માને છે, એક બ્રહ્મરુપ માને છે. એટલું જ નહિ પણ તે ઉપરાંત સ્થાવર-જંગમ પદાર્થો સુદ્ધા સરખા છે એમ માને છે. જે સ્થિર પદાર્થો હોય તે સ્થાવર કહેવાય અને જે હાલતાં-ચાલતાં પ્રાણીઓ હોય તે જંગમ કહેવાય. અદ્વૈતમતવાળા આ સ્થાવર-જંગમ જે કાંઈ દેખાય છે અને પરમાણુ વગેરે જે નથી દેખાતા તે બધાને એક બ્રહ્મસ્વરૂપ જ માને છે. ‘જ’કાર પૂર્વક એકાન્તે માને છે.
પુણ્ય બાંધ્યું એટલે ધર્મ નહિ. પરંતુ પાપબંધથી અટકીએ એનું નામ ધર્મ.
પાપ અટકે તો બંઘન અટકે. બંધનથી છૂટવું તેનું નામ મોક્ષ !
