________________
શ્રી મુનિસુવ્રત સ્વામીજી , 806
મુકાતો નથી અર્થાત્ બંધ પણ નથી અને મોક્ષ પણ નથી. આવી પ્રરૂપણા સાંખ્ય કરે છે અને પાછા પોતાના સંપ્રદાયના ધાર્મિક અનુષ્ઠાનો તો તેઓ કરે છે. વેદાંત પણ એમ કહે છે કે બ્રહ્મમાં બંધનો સંભવ નથી. એક બાજુ આત્માને અબંધ અને નિર્લેપ માને છે અને બીજી બાજુ ક્રિયાઓ તો બધી જ કરે છે. હવે તેમને પૂછવામાં આવે કે આત્માને અબંધ અને નિર્લેપ માનો છો, તો જે આ ક્રિયાઓ કરો છો, તેનું ફળ કોણ ભોગવશે ? એમ પૂછવામાં આવે એટલે તેઓ ગુસ્સે ભરાય છે.
સાંખ્ય દર્શન આત્માને અકર્તા અને અભોક્તા માને છે અને તેઓ સત્વ, રજ અને તમે સ્વરૂપ પ્રકૃતિને જ કર્તા માને છે. સાંખ્ય દર્શનની માન્યતા મુજબ પ્રકૃતિમાંથી બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થાય અને તેમાંથી અહંકાર ઉત્પન્ન થાય અને તેમાંથી આખો સંસાર ઉત્પન્ન થાય છે. બુદ્ધિને તેઓ ઉભય મુખ દર્પણાકાર માને છે. તેમાં એકબાજુ સુખ-દુઃખાદિ પ્રતિબિંબિત થાય છે અને બીજી બાજુ આત્મા પોતે પણ તેમાં પ્રતિબિંબિત થાય છે. સુખ દુઃખાદિનો ઉપભોગ બુદ્ધિ પોતે કરતી હોય છે, છતાં તેમાં પોતાનું પ્રતિબિંબ પડવાને લીધે આત્માને એવો ભ્રમ થાય છે કે હું સુખ દુઃખાદિને ભોગવી રહ્યો છું. સાખ્ય દર્શનમાં આને પુરુષ અને પ્રકૃતિ અંગેનું અજ્ઞાન કહેવામાં આવે છે. જ્યારે પુરુષ સ્વરૂપ આત્માને એવું ભેદજ્ઞાન થઈ જાય કે “સુખ-દુઃખાદિનો ઉપભોગ પ્રકૃતિ કરે છે પણ હું આત્મા પોતે તો અકર્તા અને અભોક્તા છું!” તેને તેઓ વિવેક ખ્યાતિ કહે છે અર્થાત્ ભેદજ્ઞાન કહે છે-સાચી દષ્ટિ કહે છે.
સાંખ્ય પુરુષને ચેતન માને છે અને પ્રકૃતિને સર્વથા જડ કહે છે અને પાછો પ્રકૃતિના વિકાર તરીકે બુદ્ધિને બતાવે છે. હવે પ્રશ્ન એ થાય કે જે સર્વથા જડ હોય તેનો વિકાર બુદ્ધિ, અહંકાર વગેરે કેમ હોય? જેમાં
પોતાની ભવિતવ્યતા માટે કદી વિચાર ન કરવો. પોતાનો પુરુષાર્થ અને પોતાની ભવિતવ્યતા પોતાને આધીન છે. બીજાનો પુરુષાર્થ અને બીજાની ભવિતવ્યતા આપણને સ્વાધીન નથી.
