________________
741
, હૃદય નયન નિહાળે જગધણી
સારુ-ખરાબ આ બધા ભાવો રમતા હોવાથી નિર્વિકલ્પ, પરમ શાંત રસપૂર્ણ શુદ્ધ ચૈતન્યતત્ત્વ કેવું હોય તેનો એને અણસાર પણ આવતો નથી.
નિશ્ચયના લક્ષ્ય વિનાનો-નિશ્ચયની રૂચિ વિનાનો વ્યવહાર ધર્મ એ તો શુભાશુભભાવરૂપ છે અને શુભાશુભભાવ તો શુભાશુભકર્મનો બંધ કરાવીને અટકી જાય છે. પછી જીવને ચારગતિનો ચકરાવો જ રહે છે. એ ચકરાવામાંથી બહાર કાઢીને સાચી દિશામાં આગળ વધારનાર નિશ્ચયષ્ટિ છે-તત્વદૃષ્ટિ છે. તેનાથી જીવ કેન્દ્રગામી પ્રગતિ કરે છે.. એકલા વ્યવહાર ધર્મમાં તો પરિઘ ઉપર ભ્રમણ કરવારૂપ માત્ર ગતિ જ છે માટે યોગીરાજ જે કહી રહ્યા છે કે – “વ્યવહારે લખ દોડિલો, કાંઈ ન આવે હાથ રે” તે સંપૂર્ણ સત્ય છે પણ એકલા વ્યવહારની રુચિવાળાને આ તત્ત્વ સમજાતું જ નથી. અનંતકાળથી એની રૂચિનો ભાર કરવા ઉપર છે એટલે અકર્તા સ્વભાવવાળું આત્મતત્ત્વ કેવું હોય તે સમજવું તેને માટે ઘણું કઠિન છે. સાધનાના માર્ગે મોડા કે વહેલા આ નક્કર સત્યને
સ્વીકાર્યા વિના આરોવારો નથી. બાકી જેને નાચવું નથી તેને માટે તો આંગણું વાંકું જ છે.
સાધનાને પામેલાં, સાધના કરી રહેલાં અને સાધ્યથી અભેદ થવાના લક્ષ્યવાળા મુમુક્ષુ સાધકને લક્ષમાં રાખી આટલું કડવું પણ સ્વાશ્યદાયી સત્ય ઔષધરૂપે જણાવ્યું છે.
પ્રામાણિકપણે વિચારતાં આમાં કડવાશ નથી પણ શ્રમની સાર્થકતા છે. વ્યવહારમાં પણ જીવ સાધન વડે સાધ્યથી અભેદ થઈ તૃપ્તિ અનુભવે છે. જો કે આ તૃપ્તિ કામચલાઉ, આભાસિક, દુઃખાનુબંધી છે એ બીજી વાત છે. પણ જીવ સાધનથી તૃપ્ત થતો નથી એ હકીકત છે. સાધનની પ્રાપ્તિમાં સાધ્યની રમમાણતા દેખાતી હોવાથી હર્ષ
અધ્યાત્મ એટલે આત્માની શક્તિના મહાભ્યનું જ્ઞાન !
