________________
663
હૃદય નયન નિહાળે જગધણી
પૂરુ થઇ જતાં કાંઇ પણ ખાધા પીધા કે ભોગવ્યા વિના માત્ર મનના પાપે કરીને મરીને સાતમી નરકે જાય છે.
મનથી કેવા ઘોર પાપકર્મો બંધાઇ જાય છે અને તેને ભોગવવા જીવને ક્યાં જવું પડે છે તે માટે આ દૃષ્ટાંત ખૂબ જ મનન કરવા જેવું છે. એક ક્ષણ માટે કરેલા અશુભ વિચારોનું પણ ફળ આ, કે તેને ભોગવવા અસંખ્ય-અસંખ્ય કાળ નરકના કારમા દુઃખો ભોગવવા પડે. ચારે ગતિમાંથી ઉત્કૃષ્ટ દુઃખ નરક ગતિમાં છે અને તેમાં પણ સાતમી નરકમાં પરાકાષ્ટાનું અશાતાનું દુઃખ છે. આપણી કલ્પનામાં પણ ન આવે, તેવા નરકગતિના દુઃખ છે, જેને ઉપમા આપી સમજાવી શકાય તેવી કોઇ વસ્તુ આ મનુષ્ય લોકમાં નથી. અજ્ઞાની જીવો અજ્ઞાનના પ્રભાવે, કષાયની તીવ્રતાના કારણે, દુરાગ્રહ અને પકડના કારણે, એવા રૌદ્રધ્યાનમાં ફસાઇ જાય છે કે જેથી તેને નરકમાં જવું બહુ સહેલું થઇ પડે છે. એક ક્ષણ માટે કરેલ અશુભ વિચાર અને તેમાં નાંખેલ તીવ્ર રસ, જીવને નરકમાં લઈ જઈ શકે છે, જ્યાં જીવને નિરાધારપણે કલ્પનાતીત દુઃખો વેઠવા પડે છે. આમ જ જીવો અજ્ઞાનના યોગે અનંતકાળથી સંસારમાં ભટકી રહ્યા છે માટે યોગીરાજનો આપણને એ ઉપદેશ છે કે હે ભવ્યો ! તમે કોઇ પણ સંયોગોમાં મનથી અશુભ ન વિચારો, દુર્ધ્યાન ન કરો, નહિ તો પછીથી તમને કોઈ બચાવી શકશે નહિ. એક વખત આયુષ્ય પૂરું થઇ ગયું અને દુર્ગતિ આવીને ઉભી રહી ગઇ પછી તમને તેમાંથી કોઇ માઈનો લાલ છોડાવી શકશે નહિ.
કાલ સૌકરિક કસાઇને શ્રેણિક મહારાજાએ હિંસા અટકાવવા માટે અંધારિયા કૂવામાં ઊંધે માથે લટકાવ્યો, છતાં પણ તેણે તનથી નહિ તો મનથી તો પાંચસો પાડાના વધનો રોજિંદો નિત્યક્રમ ચાલુ જ રાખ્યો.
બુદ્ધિ એ જ્ઞાન તત્ત્વ છે. હૃદય એ દર્શન તત્વ છે.
