________________
655
હૃદય નયન નિહાળે જગધણી
જો ઠગ કહું તો ઠગતો ન દેખું, શાહુકાર પણ નાંહી; સર્વ માંહે ને સહુથી અળગું, એ અચરિજ મન માંહી હો.. કુંથુ..૫
અર્થ : જો મનને કદાચ ઠગનાર કહું તો તેને ઠગાઇ કરતાં હું દેખી શકતો નથી. તેમ તેને શાહુકાર - પ્રામાણિક કહું તો તેમ પણ મને લાગતું નથી. તે મન તો સર્વ ઇન્દ્રિયોની અંદર અને સર્વ ઇન્દ્રિયોથી જુદું પણ છે. આ પરસ્પર વિરુદ્ધ વાત છે અને તે મારા મનને આશ્ચર્ય પમાડે છે.
વિવેચન ઃ જો મનને ઠગ કહેવામાં આવે તો મન સીધેસીધું ક્યાંય ઠગાઇ કરતું હોય તેવું જોઇ શકાતું નથી કારણકે મન તો પ્રેરક છે. તેની પ્રેરણાને પામીને ઇન્દ્રિયો જ વિષયોમાં પ્રવર્તે છે અને તેનાથી આત્મા કર્મથી બંધાય છે. મન તો ઇન્દ્રિયોને પ્રેરણા આપીને બાજુ પર ખસી જાય છે. મન તો પડદા પાછળ જ રહે છે. મુખ્ય રોલ ભજવનાર તો ઇન્દ્રિયો છે. મનની પ્રેરણાને ઇન્દ્રિયો ઝીલે છે.
વ્યવહારમાં પણ કેટલાક તમાશા પ્રિય લોકો એવા હોય છે કે જે બીજાને ખોટી સલાહ આપીને બાજુ પર ખસી જાય. પછી તે જ્યારે બીજા સાથે લડે ત્યારે ઠંડે કલેજે એને જોયા કરે અને મનમાં આનંદ પામે. પોતાની ચાલાકીથી ફુલાઇને મૂછ પર હાથ દે. આવા નારદ વૃત્તિના આત્માઓ સજ્જન કહેવાતા નથી. તેમ મન પણ આત્મા સાથે મેલી રમત રમનારું છે. એ આત્માનો પક્ષ કરવાના બદલે ઇન્દ્રિયો સાથે જોડાઇ જાય છે એટલે જ જીવને સંસારમાં રખડવું પડે છે. એક જ્ઞાનીએ એના આધ્યાત્મિક પદમાં ગાયું છે...
ગોખે બેઠો નાટિક નિરખે, તરૂણી રસ લલચાવે; એક દિન જંગલ હોગા ડેરા, નહિં તુજ સંગ કછું જાવે, ક્યોં કર મહિલ બનાવે પિયારે...
સમાધિ એ ધ્યાનનો અર્ક છે અને કેવળજ્ઞાન એ સમાધિનું ફળ છે.
