________________
637
હૃદય નયન નિહાળે જગધણી
એ બેની વચ્ચે પ્રાણ છે. એ પ્રાણ જડ એવા શરીર અને ઈન્દ્રિયો પર પણ અસર કરે છે અને મન, બુદ્ધિ કે જે ચેતનના અંશ છે તેના ઉપર પણ અસર કરે છે.
કોઇ પણ માણસને કહો કે તને પાંચ હજાર રૂા. આપું પણ તારું નાક પાંચ મિનિટ માટે દાબવા દે તો તે ના કહેશે કારણ નાક દબાઈ જતાં શ્વાસ બંધ થઈ જાય અને મૃત્યુ આવે. આમ પ્રાણથી શરીર ચાલે છે. તેથી જ શ્વસન ક્રિયા મંદ અને લયબદ્ધ તો મન શાંત અને શ્વસન ક્રિયા ઝડપી અને વિષમ તો મન અશાંત. મન અશાંત થતાં શરીર અને ઈન્દ્રિયો પણ આકુળ વ્યાકુળ રહે છે. એથી વિપરીત, મન શાંત તો. શ્વસન ક્રિયા ધીમી અને તાલબદ્ધ, પરિણામે શરીર અને ઇન્દ્રિયો સ્વસ્થ. પ્રાણનો નિરોધ કરતાં મનનું વિચરણ-વિચારો બંધ થાય છે.
કુંથુઆ એ એક પ્રકારના સૂક્ષ્મ જીવો છે, જે નરી આંખે જોઈ શકાતા નથી. એવા જીવોની ઉત્પત્તિનું પ્રમાણ વધી જતાં શાસનપતિ પ્રભુ વીરના નિર્વાણ સમયે ઘણાંય સાધુ ભગવંતોએ અણસણ સ્વીકારી સ્વેચ્છાએ દેહત્યાગ કરી આત્મ કલ્યાણ સાધ્યું હતું. એ જ પ્રમાણે મન પણ કુંથુઆ જેવું જ સૂક્ષ્મ છે. દેખી શકાતું નથી, પકડી શકાતું નથી. જેમ જેમ જતન કરીને – કાળજી કરીને પકડવાનો અભ્યાસ કરાય તેમ તેમ તે દૂરને દૂર ભાગે છે. જાણે કે તે મન આપણી સાથે સંતાકૂકડી ન રમતું હોય !!
મન બે પ્રકારે છે ૧) દ્રવ્ય મન ૨) ભાવ મન
દ્રવ્ય મન એ મનોવર્ગણાના પુદગલોનું બનેલું છે. તે સૂક્ષ્મ પુદ્ગલ સ્કંધ હોવાથી ઈન્દ્રિય ગ્રાહ્ય નથી. જ્યારે આત્માની ખાસ પ્રકારની વિશુદ્ધિ તે ભાવમન છે. ક્ષયોપશમભાવ એ ભાવમન છે જેના વડે જીવ શિક્ષા લેવા, કૃત્ય સમજવા, ઉપદેશ દેવા વગેરે માટે યોગ્ય બને છે.
દૃશ્યને દૃશ્ય માટે જોશો તો દેહભાવ થશે. દૃશ્યને આત્મા માટે જોશો તો મોહભાવ નહિ રહે.
