________________
૨૬૪
જ્યાખ્યાન.
ઇન્દ્રિયનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ. દ્રવ્યેન્દ્રિય અને ભાવેન્દ્રિય એમ ઇન્દ્રિયેના બે ભેદ છે, ભાવેન્દ્રિયના પણ બે ભેદ છે. લબ્ધીન્દ્રિય અને ઉપયેગેન્દ્રિય. જે ઈન્દ્રિયથી જે વિષયનું જ્ઞાન થતું હોય તે જ્ઞાનનું આવારક જે કર્મ તેના ક્ષપશમને લબ્ધીન્દ્રિય કહેવામાં આવે છે, અને તેને વિષયના પરિચ્છેદ કરવામાં આત્માના વ્યાપારવિશેષને ઉપયેગેન્દ્રિય કહેવામાં આવે છે.
શ્રવણેન્દ્રિયના પણ બે ભેદ છે. નિવૃતીન્દ્રિય અને બીજી ઉપકરણેન્દ્રિય.
નિર્માણ નામકર્મ અને અંગોપાંગ નામકર્મ નિમિત્તક કર્મ વિશેષથી બનેલ કર્ણશખુલી વિગેરે શરીરના પ્રદેશને નિવૃતીન્દ્રિય કહેવામાં આવે છે.
નિવૃતીન્દ્રિયનો ઉપઘાત ન થવા દેવામાં તથા અનુગ્રહ કરવામાં જે ઉપકારક હોય તે ઉપકરણેન્દ્રિય કહેવાય.
ઉપરોક્ત દ્રવ્ય ભાવમાંથી કેઈની અન્દર પણ વૈશેષિક લેકે એ માનેલી ઇન્દ્રિયોને સમાવેશ થઈ શકતો નથી.
સર્વથા જડ હેવાથી ભાવેદ્રિયમાં પણ એની ગણના થઈ શકે નહિ.
અને એક એક ભૂતથી એક એક ઈન્દ્રિય બનેલી હોવાથી કન્દ્રિયમાં પણ સમાવેશ થઈ શકતું નથી, તથા સર્વથા જડ હોવાથી વિષયને પરિછેદ પણ કેવી રીતે કરાવી શકે ?
