________________
२०८६ • वर्धमानमतनिरासः .
द्वात्रिंशिका-३१/३ तत् = तार्किकमतं असङ्गतं = न्यायाऽपेतम् । (वृत्तिविशेषेष्टौ=) वृत्तिविशेषस्य = 'अभावीयविशेषणतया दुःखप्रागभावाऽनाधारवृत्तित्वस्य इष्टौ = साध्यकोटिनिवेशोपगमे बाधात्, दुःखध्वंसस्य दुःखसमवायिन्येव तया वृत्तित्वस्य त्वयोपगमात् ।।
अन्यथा = सम्बन्धमात्रेण तदिष्टौ अर्थान्तराऽव्ययात् = अर्थान्तराऽनुद्धारात्,
तत् तार्किकमतं = वर्धमानोपाध्यायादिनव्यनैयायिकमतं न्यायाऽपेतं = युक्तिबाह्यम् । तथाहि साध्यकोटौ ध्वंसनिष्ठा दुःखप्रागभावाऽनाधारनिरूपितवृत्तिता किमभावनिरूपितविशेषणतासम्बन्धेनेष्यते यदुत येन केनचित्सम्बन्धेन ? इति विकल्पयामलमत्रोपतिष्ठते । तत्राऽऽद्यो नानवद्यः, अभावीयविशेषणतया= अभावनिरूपितविशेषणताप्रत्यासत्त्या दुःखप्रागभावाऽनाधारवृत्तित्वस्य ध्वंसविशेषणविधया साध्यकोटिनिवेशोपगमे बाधात् = बाधाऽऽपातात्, दुःखध्वंसस्य दुःखसमवायिन्येव = दुःखसमवायिकारणे आत्मनि एव तया = अभावीयविशेषणताप्रत्यासत्त्या वृत्तित्वस्य त्वया नैयायिकेन उपगमात् = स्वीकारात् । ततश्च दुःखत्वनिष्ठवृत्तितानिरूपकीभूत-दुःखप्रतियोगिकध्वंसे आत्मनिरूपिताभावीयविशेषणतासम्बन्धावच्छिन्नवृत्तितासम्भवेन दुःखप्रागभावाऽनधिकरणमहाप्रलयनिरूपिताभावीयविशेषणताप्रत्यासत्त्यवच्छिन्नवृत्तित्वाभावात् पक्षे बाधोऽनाविल एव । न च मास्तु दुःखध्वंसे महाप्रलयवृत्तित्वं, आत्मवृत्तित्वं तु अभावीयविशेषणतासम्बन्धेन वर्तत एवेति दुःखत्वे दुःखप्रागभावाऽनाधाराऽऽत्मवृत्तिध्वंसप्रतियोगिदुःखनिरूपितवृत्तित्वस्य सत्त्वेन बाधस्तु निवर्तत एवेति शङ्कनीयम्, आत्मनः दुःखप्रागभावाऽनधिकरणत्वं तु महाप्रलयसिद्धौ सत्यामेव प्रतिवादिसम्मतं स्यादिति महाप्रलयसाधनार्थमेव प्रकृताऽनुमानप्रयोगकरणात् । महाप्रलयस्य दुःखसमवायिकारणत्वाऽयोगेन साध्यघटकविधया तत्सिद्ध्यसम्भवात् आत्मनस्तु दुःखप्रागभावाऽनधिकरणत्वस्याऽद्यावधि विप्रतिपन्नत्वाद् बाधः स्फुट एवेति तात्पर्यम् । द्वितीयविकल्पे आह- सम्बन्धमात्रेण = येन केनचित् संसर्गेण तदिष्टौ = दुःखप्रागभावाऽनधिकरणवृत्तित्वस्य ध्वंसविशेषणविधया साध्यकोटावभ्युपगमे अर्थान्तराऽनुद्धारात् = → प्रकृतादादप्रतिसम्बद्धं = अर्थान्तरम् + (न्या.सू. ५/७) इति न्यायसूत्रोक्ततल्लનવ્યર્નયાયિકકથિત અનુમાન પ્રમાણ વ્યાજબી નથી; ન્યાયસંગત નથી. આનું કારણ એ છે કે સાધ્યકોટિમાં (અર્થાત્ દુઃખપ્રાગભાવાનાધારવૃત્તિવૃંસપ્રતિયોગિનિરૂપિતવૃત્તિતા સ્વરૂપ સાધ્યના શરીરમાં) ધ્વંસના વિશેષણ તરીકે જે દુઃખપ્રાગભાવાનધિકરણનિરૂપિત વૃત્તિતા લીધેલ છે તે જો અભાવીયવિશેષણતાસંબંધથી માન્ય કરો તો બાધ દોષ આવે છે. કેમ કે દુઃખનો ધ્વંસ તો દુઃખના સમવાયિકારણમાં જ અભાવયવિશેષણતા સંબંધથી રહે- આવું તમે નૈયાયિકો માનો છો. જેમ ઘટધ્વંસ અભાવી વિશેષણતાસંબંધથી છૂટકારણીભૂત કપાલમાં જ રહે તેમ દુઃખધ્વંસ પણ દુઃખકારણીભૂત આત્મામાં જ અભાવીયવિશેષણતાસંબંધથી રહે, નહિ કે મહાપ્રલયમાં. તેથી દુઃખપ્રાગભાવાનાધાર મહાપ્રલયમાં અભાવીય-વિશેષણતાસંબંધથી દુઃખધ્વસ રહી જ નહિ શકે તો પછી તથાવિધ મહાપ્રલયવૃત્તિ ધ્વસના પ્રતિયોગીથી નિરૂપિત વૃત્તિતા પણ દુઃખત્વ જાતિમાં કઈ રીતે સંભવી શકે? આમ મહાપ્રલયની ઉપરોક્ત અનુમાનથી સિદ્ધિ ન થવાથી બાધ દોષ સ્પષ્ટ જ છે.
તથા સાધ્યકોટિમાં જે ધ્વસ છે તેમાં દુઃખપ્રાગભાવાનાધારનિરૂપિત વૃત્તિતાને અભાવીયવિશેષણતાસંબંધથી લેવાના બદલે ગમે તે સંબંધથી જો માન્ય કરવામાં આવે તો અર્થાન્તર દોષ લાગુ પડશે. १. हस्तादर्श ‘अभावनीय' इत्यशुद्धः पाठः । Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org