Page Text
________________
-४७५]
३६१
१२. धर्मानुप्रेक्षा दावोगधाम ॥" "अनन्तदुःखसंकीर्णमस्य तिर्यग्गतिः फलम् । क्षायोपशमिको भावः कालश्चान्तर्मुहूर्तकः ॥” “शङ्काशोकभयप्रमादकलहश्चिन्ताभ्रमोशान्तयः, उन्मादो विषयोत्सुकत्वमसकृन्निद्राङ्गजाड्यश्रमाः । मूर्छादीनि शरीरिणामविरतं लिङ्गानि बाह्यान्यलमार्ताधिष्ठितचेतसां श्रुतधरैावर्णितानि स्फुटम् ॥" "कृष्णनीलाद्यस लेश्याबलेन प्रविजृम्भते। इदं दुरितदावार्चिः प्रसूतेरिन्धनोपमम् ॥” “अपथ्यमपि पर्यन्ते रम्यमप्यग्निभक्षणे । विद्ध्यसद्ध्यानमेतद्धि षड्गुणस्थानभूमिकम् ॥” “संयतासंयतेष्वेतच्चतुर्भेदं प्रजायते । प्रमत्तसंयतानां तु निदानरहितं त्रिधा ॥” तदविरतदेशविरतप्रमत्तसंयतानां तु मिथ्यादृष्टिसासादनमिश्रासंयतसम्यग्दृष्टिगुणस्थानचतुष्टयवर्तिनामविरतानां तच्चतुर्विधमार्तध्यानं स्यात् । देशविरतानां श्रावकाणां पञ्चमगुणस्थानवर्तिनां निदानं न स्यात् , सशल्यानां व्रतित्वाघटनात् । अथवा स्वल्पनिदानशल्येनाणुव्रतित्वाविरोधात् । देशव्रतानां चतुर्विधमप्यार्तध्यानं संगच्छते एव । प्रमत्तसंयतानां मुनीनां षष्ठगुणस्थानवर्तिनां निदानं विना त्रिविधमार्तध्यानं स्यात् । तच्चात्रियं प्रमादस्योदयाधिक्यात् कदाचित्संभवति । द्रव्यसंग्रहटीकायाम् “अनिष्टवियोगेष्टसंयोगव्याधिप्रतीकारभोगनिदानेषु वाञ्छारूपं चतुर्विधमार्तध्यानम् , मिथ्यादृष्ट्यादितारतम्यभावेन षड्गुणस्थानवर्तिजीवसंभवम् । यद्यपि मिथ्यादृष्टीनां तिर्यग्गतिकारणं भवति, तथापि बद्धायुष्कं विहाय सम्यग्दृष्टीनां न भवति । कस्मादिति चेत् , खशुद्धात्मैवोपादेय इति विशिष्टभावनाबलेन तत्कारणभूतसंक्लेशाभावादिति ।" चारित्रसारे 'चतुर्विधमार्तध्यानं प्रमादाधिष्ठानं प्रागप्रमत्तात् षड्गुणस्थानभूमिकम्' इति । तथार्षे । 'प्रात्यप्राप्योर्मनोज्ञेतरार्थयोः स्मृतियोजने । निदानवेदनापायविषये वानुचिन्तने ॥ 'इत्युक्तमार्तमाात्मचिन्त्य ध्यानं चतुर्विधम् । प्रमादाधिष्ठितं तत्तु षड्गुणस्थानसंश्रितम् ॥' इति ॥४७३-४॥ अथ चतुर्विधरौद्रध्यानं गाथाद्वयेन निगदति
हिंसाणंदेण जुदो असच्च-वयणेण परिणदो जो हु।
तत्थेव अथिर-चित्तो रुदं झाणं हवे तस्स ॥ ४७५॥ [छाया-हिंसानन्देन युतः असत्यवचनेन परिणतः यः खलु । तत्र एव अस्थिरचित्तः रौद्रं ध्यानं भवेत् तस्य ॥] तस्य रौद्रप्राणिनः रौद्रं ध्यानं भवेत् । तस्य कस्य । यस्तु हिंसानन्देन युक्तः, हिंसायां जीववधादौ जीवानां बन्धनतर्जनताडनपीडनपरदारातिक्रमणादिलक्षणायां परपीडायां संरम्भसमारम्भारम्भलक्षणायाम् आनन्दः हर्षः तेन युक्तः सहितः । परपीडायाम् अत्यर्थ संकल्पाध्यवसानं तीव्रकपायानुरञ्जनम् इदं हिंसानन्दाख्यं रौद्रध्यानम् । तद्यथा। "हते निःपीडिते
गुणस्थानवर्ती असंयती जीवोंके चारों प्रकारका आर्तध्यान होता है । तथा पंचम गुणस्थानवी देशविरत श्रावकोंके भी चारों प्रकारका आर्तध्यान होता है । किन्तु छठे गुणस्थानवर्ती प्रमत्तसंयत मुनियोंके निदानके सिवाय शेष तीनों आर्तध्यान प्रमादका उदय होनेसे कदाचित् हो सकते हैं । परन्तु इतनी विशेषता है कि मिथ्यादृष्टियोंका आर्तध्यान तिर्यश्चगतिका कारण होता है, फिर भी जिसने आगामी भवकी
आयु पहले बाँधली है ऐसे सम्यग्दृष्टी जीवोंको छोड़कर शेष सम्यग्दृष्टियोंके होनेवाला आर्तध्यान तिर्यञ्चगतिका कारण नहीं होता; क्यों कि 'अपनी शुद्ध आत्माही उपादेय है' इस विशिष्ट भावनाके बलसे सम्यग्दृष्टि जीवके ऐसे संक्लिष्ट भाव नहीं होते जो तिर्यञ्चगतिके कारण होते हैं ॥४७३-४७४॥ आगे दो गाथाओं के द्वारा चार प्रकारके रौद्रध्यानको कहते हैं । अर्थ-जो मनुष्य हिंसामें आनन्द मानता है और असत्य बोलनेमें आनन्द मानता है तथा उसीमें जिसका चित्त विक्षिप्त रहता है, उसके रौद्र ध्यान होता है | भावार्थ-जीवोंको बांधने, मारने, पीटने और पीड़ा देनेमें ही जिसे आनन्द आता है अर्थात् जो तीव्र कषायसे आविष्ट होकर दूसरोंको पीड़ा देनेका ही सदा विचार करता रहता है उसके हिंसानन्द नामक रौद्रध्यान होता है । कहा भी है-'स्वयं अथवा दूसरेके द्वारा जन्तुओंको पीड़ा पहुँचनेपर या उनका विनाश होनेपर जो हर्ष होता है उसे हिंसा रौद्रध्यान-कहते हैं । हिंसाके काममें
२ल मसग दु (?)।
कार्तिके. ४६
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 002713 |
| Book Title | Kartikeyanupreksha |
| Original Sutra Author | Swami Kumar |
| Author | A N Upadhye, Kailashchandra Shastri |
| Publisher | Paramshrut Prabhavak Mandal |
| Publication Year | 2005 |
| Total Pages | 594 |
| Language | Hindi, Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari, Religion, & Spiritual |
| File Size | 15 MB |