Page Text
________________
ઓગણીસમી સદીમાં યતિઓના કાળમાં ‘પર્વતિથિની ક્ષયવૃદ્ધિ કરાય જ નહિ'' એવી જે આત્યંતિક માન્યતાએ જન્મ લીધો તે અગાઉ તપાગચ્છના જ સર્વમાન્ય ગણાતા અનેક આચાર્ય ભગવંતોના ગ્રંથોમાં બે પર્વતિથિ' ના ઉલ્લેખો જોવા મળે છે. તેમાંનો માત્ર એક જ ઉલ્લેખ આપણે લઈ આગળ વધીશું.
વિક્રમ સંવત ૧૬૯૬ની સાલમાં તપાગચ્છીય મહોપાધ્યાય શ્રી વિનયવિજયજી મહારાજે કલ્પસૂત્ર સુબોધિકાવૃત્તિ નામના ગ્રંથની રચના કરી છે. તેમાં નવમા વ્યાખ્યાનમાં નીચે મુજબનો પાઠ જોવા મળે છે. ‘‘ભાદ્રપદવૃદ્ધૌ પ્રથમો ભાદ્રપદોઽપિ અપ્રમાણમેવ યથા
ચતુર્દશીવૃદ્ધૌ પ્રથમાં ચતુર્દશીમવગણ્ય, દ્વિતીયાયાં ચતુર્દશ્યાં પાક્ષિકકૃત્ય ક્રિયતે |’
અનુવાદ : ભાદરવા માસની વૃદ્ધિએ પ્રથમ ભાદરવો અપ્રમાણ છે, જેવી રીતે ચૌદશની વૃદ્ધિએ પ્રથમ ચૌદશને અવગણીને બીજી ચૌદશે પાક્ષિકકૃત્ય કરવામાં આવે છે.
આ પાઠ ઉપરથી સ્પષ્ટ થાય છે કે સત્તરમી સદીના અંત ભાગ સુધી બે પર્વતિથિ પણ લખવામાં આવતી હતી અને લૌકિક પંચાંગમાં બે પર્વતિથિ આવે ત્યારે બીજી તિથિએ પર્વની આરાધના કરવામાં આવતી. આવા તો અનેક ટકોરાબંધ પુરાવાઓ આપણે આગળ જોઈશું.
વિક્રમની સત્તરમી શતાબ્દિમાં તપાગચ્છની પર્વતિથિની આરાધના સંબંધી માન્યતાઓમાં કોઈ પરિવર્તન કે મતભેદ જોવા મળતા નથી. તે સમયે સમગ્ર તપાગચ્છ એક હતો અને તેની ઉપર અકબર પ્રતિબોધક જગદ્ગુરુ આચાર્ય શ્રી હીરસૂરીશ્વરજી મહારાજાની આજ્ઞા પ્રવર્તતી હતી. તેમણે અને તેમના પટ્ટધર આચાર્યશ્રી સેનસૂરીશ્વરજીએ તિથિ સંબંધી પ્રશ્નોના જે ઉત્તરો આપ્યો છે તે વાંચવાથી ખ્યાલ આવે છે કે ‘“પર્વતિથિઓની ક્ષયવૃદ્ધિ કરાય જ નહિ' એવી માન્યતાએ ત્યારે જન્મ લીધો નહોતો. એ વખતે પણ આચાર્યશ્રી ઉમાસ્વાતિ મહારાજના પ્રઘોષ પ્રમાણે જ ક્ષયવૃદ્ધિમાં આરાધનાની વ્યવસ્થા કરવામાં આવતી.
વિક્રમ સંવત ૧૬૪૫માં રચાયેલા શ્રી હીરપ્રશ્ન નામના ગ્રંથમાં દીવ બંદરના જૈન સંઘ તરફથી જગદ્ગુરુ હીરસૂરીશ્વરજીને એક પ્રશ્ન કરવામાં આવે છે :
“પૂનમનો ક્ષય હોય ત્યારે તેનો તપ ક્યારે કરવો ?’’ આ સવાલનો જવાબ આપતાં આચાર્યશ્રી હીરસૂરીશ્વરજી જણાવે છે.
Jain Education International
“પૂનમનો ક્ષય હોય ત્યારે તેનો તપ તેરસ - ચૌદશે કરાય છે. તેરસે જો વિસ્મૃતિ થઈ જાય તો પૂનમનો તપ પછીની તિથિ (એટલે કે એકમ) એ પણ કરાય છે.'' આ જવાબ ઉપરથી એટલું તો સ્પષ્ટ થઈ જાય છે કે પૂનમ એ પર્વતિથિ છે અને તેનો ક્ષય પણ જગદ્ગુરુ આચાર્યશ્રી હીરસૂરીશ્વરજીએ કબૂલ રાખી માત્ર તેના નિમિત્તે કરાતો તપ તેરસે, ચૌદશે અથવા ભૂલી જવાય તો ચૌદસે, એકમે કરવાનું કહ્યું છે. તેમણે પૂનમના ક્ષયે તેરસનો ક્ષય કરવાનો ઉપદેશ તો હરગિઝ આપ્યો નથી.
જગદ્ગુરુ આચાર્યશ્રી હીરસૂરીશ્વરજીની પાટે તેમના શિષ્ય આચાર્યશ્રી સેનસૂરીશ્વરજી આવ્યા. તેમના ગ્રંથ શ્રી સેનપ્રશ્નમાં પણ કોઈ જગ્યાએ ‘પર્વતિથિની ક્ષયવૃદ્ધિ કરાય જ નહિ એવી માન્યતા જોવા મળતી નથી. વિક્રમની અઢારમી સદીમાં પણ આ પરંપરા ચાલુ રહી. જે કંઈ વિવાદો પેદા થયા તે વિક્રમની ઓગણીસમી સદીમાં જ થયા હોવાનું જણાય છે.
ઓગણીસમી સદીનો સમય એક અપેક્ષાએ જૈન શાસનનો અંધકારયુગ હતો, કારણ કે તેમાં પરિગ્રહધારી યતિઓનું જોર તેમ જ સંખ્યાબળ બહુ વધી ગયું હતું અને ગીતાર્થ તેમ જ સંવિગ્ન સાધુઓની સંખ્યા ઘટી ગઈ હતી. વળી તેમને પણ યતિઓની આજ્ઞામાં જ રહેવું પડતું. ઓગણીસમી સદીમાં પહેલી વખત તપાગચ્છના બે ભાગ પડ્યા. વિજયદેવસૂરિના અનુયાયીઓનો દેવસૂર સંઘ કહેવાયો અને આનન્દસૂરિના અનુયાયીઓનો આણસૂર સંઘ કહેવાયો. આ બે ગચ્છના ગાદીપતિઓ વચ્ચે તિથિની બાબતમાં મોટો વિવાદ થયો.
ઓગણીસમી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં ગાદીપતિ યતિઓના અજ્ઞાનને કારણે “પર્વતિથિઓની ક્ષયવૃદ્ધિ કરાય જ નહિ'' એવો વિચાર રૂઢ થયો હોવાનું જણાય છે. તેનું કારણ એ છે કે પંચાંગની અને ધર્મના સિદ્ધાંતોની બહુ સમજણ ન ધરાવતા અબુધ શ્રાવકો જ્યારે યતિ પાસે આવી પૂછતા કે, “આજે કઈ તિથિ છે ?'' ત્યારે યતિ જો કહે કે,'' આજે પહેલી આઠમ છે'', તો બાલજીવો શંકામાં પડતા કે, “ આજે આઠમ પર્વતિથિની આરાધના કરાય કે કેમ'' ? બાળજીવોની આ મુંઝવણ દૂર કરવા યતિઓએ પહેલી આઠમને બીજી સાતમ બનાવી દીધી. અને જ્યારે આઠમનો ક્ષય આવે ત્યારે સાતમનો ક્ષય કરી
પર્વતિથિના સત્યની શોધમાં ૧૯
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 001780 |
| Book Title | Parvatithina Satyani Shodhma |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Sanjay Kantilal Vora |
| Publisher | Vitan Prakashan Thane |
| Publication Year | 1999 |
| Total Pages | 76 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati, Tithi, Jyotish, & Principle |
| File Size | 9 MB |