________________
જાણે છે. જેમ ધરની અંદર દીવાના પ્રકાશ વડે અને બહાર સૂર્યના પ્રકાશ વડે મનુષ્યો સારી અને ખોટી બને જાતની પ્રવૃત્તિ કરે છે. તેમાં દીવો તથા સૂર્ય મધ્યસ્થ હોવાથી જ્ઞાતા દ્રષ્ટા તરીકે વર્તાવ ન હોવાથી, રાગદ્વેષની લાગણીવાળા ન હોવાથી, કત ભોક્તા તરીકે વર્તતા ન હોવાથી, અને પોતાના સ્વભાવ પ્રમાણે પ્રકાશ કરતા હોવાથી, પેલા મનુષ્યની માફક રાગદ્વેષથી બંધાતા નથી. તેમ આત્મા પણ શુભ-અશુભ કે અશુદ્ધ ઉપયોગે પરિણમેલો ન હોવાથી શુભાશુભ બંધન પામતો નથી, અને છેવટે-પરિણામે તેને સુખની-આત્માના આનંદની પ્રાપ્તિ થાય છે.
મધ્યસ્થ દ્રષ્ટિએ વસ્તુ તત્ત્વનો નિર્ણય કરવા માટે કોઈ પણ જીવ વિશ્વના જાણવા યોગ્ય પદાર્થનો વિચાર કરે કે જોવે તો તેથી કર્મબંધન થતું નથી, પણ રાગદ્વેષની લાગણીવાળા કે ક ભોકતાપણાના અભિમાની વિચાર કે વર્તનથી જ કર્મ બંધાય છે. આ જોય જાણવા યોગ્ય પદાર્થો સજીવ અને નિર્જીવ બે પ્રકારનાં છે અને તે લોકાલોકમાં આવી રહેલા છે. લોક કે જેમાં ધમસ્તિકાય, અધમસ્તિકાય આકાશાસ્તિકાય, કાળ પુદ્ગલ અને આત્મા. આ છ પદાર્થો રહેલા છે તેને કહે છે.
અલોકમાં કેવળ આકાશ છે. અલોક લોક કરતાં પણ તે અનંત ગુણો છે. તે જ્ઞાનનો વિષય છે, પણ તેમાં આકાશ સિવાય જાણવા જોવા જેવું કાંઈ નથી.
લોક ત્રણ ભાગમાં વહેંચાયેલો છે, આ જે પૃથ્વી ઉપર આપણે રહીએ છીએ તેની નીચે આવેલા ભાગને અધોલોક કહે છે. આપણી ઉપરના ભાગને ઊર્ધ્વલોક કહે છે. અને આપણે જ્યાં રહીએ છીએ તે ભાગને તિર્થો-લોક કહે
ધમસ્તિકાય, અધમસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય અને કાળ આ ચાર દ્રવ્યો
૭૭
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
