Book Title: shiksha Dasha aur Disha
Author(s): Sharatchandra Pathak
Publisher: Z_Ashtdashi_012049.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/212012/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itanI bar3ha gaI hai ki bhAratIya hI nahIM videzI kaMpaniyA~ bhI zaradacandra pAThaka prazikSaNa pUrA hone se pUrva hI yogya aura pratibhAzAlI vidyArthiyoM ko apane saMsthAna ke lie cuna letI haiN| aise yogya chAtroM ko milanevAlA Arthika puraskAra bhI AkarSaka hotA jA rahA hai| isakA yaha abhiprAya nahIM hai ki hamArI zikSA praNAlI pUrNata: vaijJAnika yA doSahIna ho gayI hai| kahA jAtA hai ki Aja kA yuga bhUmaMDalIkaraNa kA yuga hai| upabhoktA saMskRti ne zikSA ko bhI bAjAra kI vastu banA diyA hai| vaha eka sAmagrI banakara kharIdI aura becI jA rahI hai| bhAratIyatA kA lopa ho rahA hai| aura jIvana ke pratyeka kSetra meM pazcima kA anukaraNa kiyA jA rahA hai| anukaraNa burA nahIM hai kintu andhAnukaraNa ghAtaka hai| aMgrejI bolanA zikSita hone kA pramANa bana gayA hai| dUra darzana ke hindI cainala khicar3I bhASA parosakara eka naI bhASA ko janma de rahe haiN| hamArI apanI bhASA aura saMskRti kI svacchatA aura vikAsa ke lie yaha pravRti kitanI kalyANakArI athavA hAnikAraka hai, yaha vicAraNIya viSaya banatA jA rahA hai| jAyasI ke padmAvata meM hIrAmana tote ne kahA thAzikSA : dazA Ara dizA paNDita hoI sohATa na cddhaa| gayA bikAya bhaligA pddhaa| svAdhInatA ke uparAnta tatkAla bhArata meM jisa zikSA hameM apane Apa se yaha prazna karanA hogA ki Aja praNAlI ko apanAyA gayA vaha pUrNata: aMgrejoM dvArA nirmita thI aura 'paNDita' kyA 'hATa' car3ha gayA hai? unhIM ke hitoM ko dhyAna meM rakhate hue banAyI gayI thii| bhArata ke kisI samaya vyaktitva vikAsa ko zikSA kA uddezya mAnA jAgarUka aura prabuddha netAoM ne isa kamI ko dhyAna meM bhI rakhA jAtA thaa| Aja usI zikSA ko saphala mAnA jAtA hai, jo naukarI thaa| yahI kAraNa hai ki svataMtratA ke pazcAt aneka AyogoM kA kI gAlI de ske| aisA bhI nahIM hai ki yaha dhAraNA sarvathA navIna gaThana huA aura unakI siphArizoM ko yathAsambhava lAgU karane kI hai| 'artha karI ca vidyA' ke siddhAnta kA ullekha hamAre pUrvajoM ceSTA bhI huii| hamArI zikSA para avyAvahArika athavA bahuta kucha ne bhI kiyA thaa| usake bhI pahale kahA gayA thA- sA vidyA yA saiddhAntika hone kA Aropa bhI lagAyA jAtA rhaa| chAtroM ke vimaktaye. asaMtoSa tathA unakI anuzAsanahInatA ke lie bhI hama prAya: vartamAna upayogitAvAdI aura bhautikavAdI yuga meM mokSa ko zikSA praNAlI ko doSI kahakara apane ko sArI jimmedAriyoM se zikSA kA uddezya siddha karanA asambhava nahIM to avyAvahArika mukta kara liyA karate the, assI ke dazaka kI zikSA meM aneka avazya hai| parantu yadi hama AdhyAtmki mukti kI bAta chor3a deM parivartana ghaTita hue| pariNAmataH zikSA kI avadhAraNA aura to kyA Apa mahasUsa nahIM karate ki Aja jAti, dharma, bhASA kI svarUpa meM buniyAdI parivartana hue| avyAvahArika kA Aropa aba saMkIrNatA se mukta hone kI AvazyakatA hai| kahane ke lie bahuta kucha samApta ho gayA hai| pichale kucha varSoM meM Arthika vijJAna aura takanIka ne saMsAra ko grAma meM pariNata kara diyA hai vikAsa ke kAraNa deza ko takanIkI kSetra meM nayI pratibhA kI kintu jAti, dharma, rASTra ke nAma para Aja bhI saMgharSa ho rahe haiM AvazyakatA kA anubhava huaa| kampyUTara ke Agamana se to eka aura usameM manuSya kI bali dI jA rahI hai| kabIra ne isalie prakAra kI krAnti hI ghaTita ho gaI, Aja rojagAra ke avasara pustakIya jJAna ko vyartha ghoSita kiyA thaa| Aja sUcanA taMtra bahuta bhI pahale kI apekSA kaI gunA adhika ho gae haiN| udyoga aura adhika vikasita ho gayA hai| kyA usI anupAta meM manuSya kA prabandhana ke kSetroM meM kuzala aura prazikSita vyaktiyoM kI mAMga hRdaya bhI vizAla evaM udAra ho sakA hai? bhArata ne vizva ko 0 aSTadazI / 1310 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'vasudhaiva kuTumbakam aura tena tyaktena bhuMjIthA' kA sandeza diyA thaa| parantu Aja hama apane par3osI ko bhI sahana karane meM asamartha ho rahe haiN| zikSA kA eka uddezya mAnava nirmANa bhI honA caahiye| eka aise manuSya kA nirmANa jisameM kSamA, dayA, maitrI, karuNA, sahAnubhUti Adi guNa vikasita hoM, ucca zikSA prApta vyakti yadi svArthI, lobhI, abhimAnI aura krUra ho to azikSita rahanA hI mAnavatA ke lie kalyANakArI hogaa| mAnava nirmANa meM zikSA kI bhUmikA ko kaise upayogI banAyA jAye, yaha bhI Aja kA eka vicAraNIya prazna hai| cintA kA viSaya hai ki Aja zikSA kA bar3I tejI se udyogIkaraNa ho rahA hai| hamAre deza meM aise zikSaNa saMsthAna sthApita ho rahe haiM jo prativarSa lAkhoM rupaye zulka (Fees) ke rUpa meM vasUla kara rahe haiN| aisI zikSA manuSya ko vittopArjaka arhatA pradAna karatI hai kintu usameM mAnavIya mUlyoM ke prati sammAna kA bhAva nahIM jagA paatii| samAcAra patroM meM prAyaH aise samAcAra par3hane ko mila jAte haiM ki putra videza athavA deza meM hI kisI dUsare nagara meM bar3e pada para hai aura mAtA yA pitA akelepana ke kAraNa avasAda grasta hokara AtmahatyA kara rahe haiN| Aja zikSA kA ekamAtra uddezya yahI raha gayA hai ki hama adhika se adhika dhana kamAne yogya bana skeN| hameM yaha smaraNa rakhanA hogA ki artha svayaM meM sAdhana hai, sAdhya nhiiN| ata: zikSA kI bhUmikA una mUlyoM ke rakSaNa aura poSaNa meM bhI mahatvUrNa hai jo hamAre saMbandhoM meM AtmIyatA kA amRta pravAhita karatA hai| zikSA yadi hamArA sahI mArga darzana nahIM kara sakI to eka dina hama gosvAmI jI ke samAna yahI anubhava kareMgeDasita hI gaI bIti nisA saba kabahuM na nAtha nIMda bhari soyo| ___ maiM mAnatA hU~ ki Aja kI eka mahatvapUrNa AvazyakatA hai, zikSA ko audyogikaraNa kI lauha-zRMkhalA se mukta krnaa| bAjAravAda bahuta-sI dUsarI vastuoM ke samAna pazcima se AyA hai| aura apanI mAnasika graMthi ke kAraNa hama hara kSetra meM use hI anukaraNIya mAnate haiN| ajJeya ne sahI kahA hai acchI kuMThA rahita ikAI, sAMce Dhale samAja se| acchA apanA ThATa phakIrI maMganI ke sukhasAja se| pUrva prAcArya, zrI jaina vidyAlaya, kolakAtA 0 aSTadazI / 1320