Book Title: Yogipratyaksha Ek Vivechan
Author(s): Vidyadhar Johrapurkar
Publisher: Z_Deshbhushanji_Maharaj_Abhinandan_Granth_012045.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211804/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogipratyakSa : eka vivecana AcArya bhAvasena ke pramAprameya ( jIvarAja granthamAlA, zolApura, 1966, pR0 4 ) meM pratyakSa jJAna ke cAra prakAra batAye gae haiM( 1 ) indriyapratyakSa, (2) mAnasapratyakSa, (3) yogipratyakSa tathA ( 4 ) svasaMvedanapratyakSa / inameM se tIsare prakAra kA kucha vivecana yahAM prastuta hai| isake tIna upabheda batAye haiM avadhi, mana:paryaya tathA kevala spaSTa hai ki umAsvAti ne tattvArtha sUtra meM pratyakSa ke jo prakAra batAye haiM tathA jinheM akalaMka ( laghIyastraya, mANikacandra granthamAlA, bambaI, 1915, zlo04), ne mukhya pratyakSa nAma diyA hai ve yahI haiN| inameM se mana:paryaya aura kevalajJAna jaina paramparA ke anusAra yogiyoM ko hI prApta hote haiM / avadhijJAna yogiyoM ko tapasyA ke prabhAva se prApta ho sakatA hai kintu isakI prApti deva aura nArakoM ko janmata: bhI mAnI gaI hai, sAtha hI gRhasthoM meM bhI isakI saMbhAvanA svIkAra kI gaI hai| ina tInoM jJAnoM meM jo bAta samAna hai vaha yaha hai ki ye indriyoM kI sahAyatA ke binA hote haiN| yogI indriyoM kA prayoga kiye binA 'dekha sakate haiM - yaha dhAraNA prAcIna kAla se hI pracalita hai| isake prasiddha udAharaNa kAlidAsa ke raghuvaMza (1 / 73 ) tathA zAkuntala ( 7-33 ) meM prApta haiM, inameM pahale sthAna para vasiSTha 'dekhate haiM' ki rAjA dilIpa ko putraprApti kyoM nahIM ho rahI hai tathA dUsare sthAna para kaNva zakuntalA aura duSyanta punarmilana ko pratyakSa jAnate haiM yadyapi ve bahuta dUra apane Azrama meM haiM / ke , " bauddha paramparA meM AcArya dharmakIrti ke nyAyabindu (viblothikA iMDikA, kalakattA saMskaraNa, pR0 12 se 14 ) meM pratyakSa jJAna ke uparyukta cAra prakAroM kA nirdeza milatA hai yadyapi unakI paribhASA jaina paramparA se kucha bhinna hai| yogipratyakSa kI prApti kA sAdhana dharmakIrti ke anusAra bhUtArtha bhAvanAprakarSaparyanta ( yathArtha vastusvarUpa ke cintana kI parAkASThA) hai| yadyapi yaha zabdAvalI jaina paramparA meM nahIM milatI-jaina paramparA meM avadhi, mana:paryaya aura kevala ke varNana meM pratibandhaka karmoM ke kSaya ke atirikta anya vivaraNa nahIM milatA- tathApi kahA jA sakatA hai ki yaha zabdAvalI jaina paramparA ke pratikUla bhI nahIM hai| kevalajJAna kI prApti ke sAdhanabhUta zukladhyAna ke prakAroM ko kavitarka aura ekatvavitarka ye nAma diye haiM tathA inake sAdhaka pUrvavi kahe gaye haiM (tattvArthavAtika khaNDa 2 bhAratIya jJAnapITha 1243, pR0 632), inase spaSTa hai ki vastusvarUpa kI vividhatA aura unameM antarnihita ekatA kA cintana yogiyoM kI sAdhanA kA Avazyaka aMga thaa| merI dRSTi meM uparyukta jJAnaprakiyA kI Adhunika vaijJAnika prakriyA se kAphI samAnatA hai| vaijJAnika ko bhI pUrvavit honA par3atA hai - apane pUrva apane viSaya kA jo adhyayana-anusaMdhAna huA hai usakI jAnakArI use honA Avazyaka hai| vaha pRthaktvavitarka bhI karatA hai - kisI viSaya meM vibhinna sthitiyoM meM prApta vividha sAmagrI kA vaha adhyayana karatA hai / tadanantara vaha ekatvavitarka bhI karatA hai arthAta kisI aise eka niyama kI khoja karatA hai jisase sArI vividhatA kA spaSTIkaraNa ho ske| cazvavitarka kA anuvAda vizleSaNAtmaka cintana aura ekatvavitarka kA anuvAda saMzleSaNAtmaka cintana kiyA jA sakatA hai| ina donoM prakAroM se hI vaijJAnika zodha kA kArya calatA hai / isa viSaya ke eka anya pahalU para AcArya vidyAnanda ke vicAra bhI dekhane yogya haiN| AptamImAMsA, zlo0 76 kI vyAkhyA meM Agama kI AvazyakatA batalAte hue ve kahate haiM - kucha logoM kA mata hai ki jyotiSa jJAna Adi kevala pratyakSa aura anumAna se saMbhava haiM kintu yaha ThIka nahIM hai, Agama ke upadeza ke binA yaha jJAna sambhava nahIM hotA / sarvajJa pratyakSa se hI ina viSayoM ko jAnate haiM yaha kahanA bhI paryApta nahIM hai, yogipratyakSa ke pUrva upadeza kA abhAva ho to yogipratyakSa kI utpatti honA sambhava nahIM hai, yogI zrutamaya aura cintAmaya bhAvanA ke prakarSa ko prApta karake hI yogipratyakSa ke adhikArI hote haiN| spaSTa hai ki yahAM vidyAnanda aura dharmakIrti ke zabdoM meM kAphI samAnatA hai / vidyAnanda ke kathana se spaSTa hai ki yogI kI dhyAnasAdhanA pUrvavartI jJAna ( upadeza) ko AdhAra banA kara hI hotI hai / prAcIna dArzanikoM kI dRSTi meM jyotiSa jJAna to AnuSaMgika viSaya thA- yogiyoM ke jJAna kA mukhya viSaya vastutatvanirUpaNa thA / jaina dArzanika jahAM sthAdvAda ke amoSa siddhAnta ko bhagavAn mahAvIra kI sarvajJatA kA dolaka mAnate the, vahIM bauddha dArzanika AryasatyoM ke upadezaka hone se bhagavAn buddha ko sarvajJa mAnate the| parasparavirodhI dArzanikoM ke sAmane samasyA thI ki atIndriyaviSayaka vacana sabhI saMpradAyoM meM milate jaina darzana mImAMsA DaoN0 vidyAdhara joharApurakara 113 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM kintu saba to yathArtha nahIM ho sakate kyoMki unameM paraspara virodha spaSTa hai (pramANavArtikabhASya, paTanA, 1943, pR0 328) / isa samasyA kA samAdhAna bhI jaina aura bauddha paramparA meM lagabhaga samAna zabdoM meM milatA hai| pramANavArtikabhASya ke uparyukta prasaMga meM hI prajJAkara kahate haiM ki jo yogipratyakSa pramANa saMvAdI ho vaha yathArtha hai, zeSa (jo pramANaviruddha ho) ayathArtha samajhanA caahie| isI prakAra samantabhadra ratnakaraNDa meM usa zAstra ko yathArtha kahate haiM jo dRSTa aura iSTa kA abirodhI ho| jaina paramparA meM manaHparyaya aura kevala meM ayathArthatA kI sambhAvanA nahIM mAnI gaI kintu avadhijJAna meM yathArtha aura ayathArtha donoM prakAra sambhava mAne haiN| jisa prakAra AMkha Adi indriyoM ke doSa se indriyapratyakSa meM galatI honA sambhava hai usI prakAra yogipratyakSa meM bhI pUrvopadeza kI truTiyoM ke kAraNa kucha ayathArtha aMza A jAnA saMbhava hai| pUrvopadeza kA yogipratyakSa se AdhArabhUta sambandha hai yaha Upara dikhA cuke haiN| yahAM punaH hama vaijJAnika prakriyA kA nirdeza karanA caaheNge| vijJAna ke adhyayana meM paramparA se prApta tathyoM aura siddhAntoM kA nirantara parIkSaNa aura saMzodhana calatA rahatA hai / isI prakAra hama jise yogijJAna kahate haiM usase prApta sAmagrI kA bhI nirantara navIna upalabdha hone vAlI sAmagrI ke prakAza meM parIkSaNa aura saMzodhana karate rahanA caahie| yathArtha-jJAna kI sAdhanA meM yaha gatizIlatA Aja ke yuga kI vizeSa AvazyakatA hai| naiyAyikoM kI dRSTi meM alaukika sannikarSajJAna 'yogaja' kahalAtA hai| sUkSma (paramANu Adi), vyavahita (dIvAla Adi ke dvArA vyavadhAna vAlI) tathA viprakRSTa kAla tathA deza (ubhayarUpa) se dUrastha vastuoM kA grahaNa lokapratyakSa ke dvArA kathamapi siddha nahIM ho sakatA, parantu aisI vastuoM kA anubhava avazya hotA hai| ataH inake lie dhyAna kI sahAyatA apekSita hai| ise yogajasannikarSajanya kahate haiM / yogiyoM kA pratyakSa isI koTi kA hai| yogAbhyAsajanito dharmavizeSaH / sa cAdRSTavizeSaH / ayaM cAlaukike yogipratyakSe kAraNIbhUtaH alaukikasannikarSavizeSaH / , bhASApariccheda, zlo066 yogiyoM ke pratyakSa-jJAna ke viSaya meM bhartRhari kA mahatvapUrNa kathana hai ki jina vyaktiyoM ne bhItara prakAza kA darzana kiyA hai tathA jinakA citta kisI prakAra vyAghAtoM se azAnta nahIM hotA; unheM bhUta tathA bhaviSya kAla kA jJAna sadyaH ho jAtA hai aura yaha jJAna vartamAnakAlika pratyakSa se kathamapi bhinna nahIM hotA anubhUta-prakAzAnAmanupadutacetasAm / atItAnAgatajJAnapratyakSAnna viziSyate // , vAkyapadIya, 1/37 -sampAdaka 114 AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana anya