Book Title: Yogi Pratyaksha aur Jyotirgyan Author(s): Vidyadhar Johrapurkar Publisher: Z_Jaganmohanlal_Pandit_Sadhuwad_Granth_012026.pdf Catalog link: https://jainqq.org/explore/211803/1 JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLYPage #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogi pratyakSa aura jyotirjJAna DA0 vidyAdhara joharApurakara prAcArya, kevalArI, ma0 pra0 sAmAnya vyavahAra meM pA~ca indriyoM ke mAdhyama se prApta jJAna ko pratyakSa kahA jAtA hai / bhArata meM bahupracalita dhAraNA hai ki indriyoM kI sahAyatA ke binA bhI pratyakSa jJAna ho sakatA hai / ise atIndriya pratyakSa yA mukhya pratyakSa aura isakI tulanA indriyapratyakSa ko sAMvyavahArika pratyakSa kahA gayA hai / " prasiddha bauddha dArzanika dharmakIrti ne pratyakSa ke cAra prakAra batAye haiM- indriyapratyakSa, mAnasapratyakSa, svasaMvedana pratyakSa aura yogipratyakSa / jaina paramparA meM bhAvasena ke pramAprameya meM yahI vargIkaraNa svIkRta hai / spaSTa hai ki pUrva paramparA ke mukhya pratyakSa ko yahA~ yogipratyakSa kahA hai / mukhya pratyakSa ke tIna prakAra batAye haiM-avadhi, manaH payaya aura kevala / dhyAna dene kI bAta hai ki inameM mana:paryaya aura kevala to yogI muniyoM ke hI sambhava mAne gaye haiM parantu avadhijJAna yogI muniyoM ke atirikta deva, nAraka aura viziSTa gRhasthoM ko bhI honA svIkAra kiyA gayA hai| yogipratyakSa kaise hotA hai ? pUrva paramparA ke anusAra sambaddha jJAnAvaraNa karma ke kSaya yA kSayopazama se yaha jJAna prApta hotA hai / dharmakIrti kA kathana hai ki yogipratyakSa bhUtArtha bhAvanA ke prakarSa se hotA hai| isa prakAra yahA~ yogipratyakSa ke lie adhyayana aura cintana kI pRSThabhUmi Avazyaka mAnI gaI hai / jaina paramparA meM bhI kevalajJAna ke lie sAdhanabhUta zukla dhyAna kI pahalI do avasthAeM pRthaktvavitarka aura ekatvavitarka jisa yogI ke sambhava hotI haiM vaha pUrvavid hotA hai / pRthaktvavitarka meM zabdoM aura arthoM kI vibhinnatA ke mAdhyama se vastu kA cintana hotA hai aura ekatvavitarka meM vibhinnatA pIche chUTa jAtI hai / 3 dharma ke vyAkhyAkAra prajJAkara ne adhyayana aura cintana kI pRSThabhUmi ke sAtha yogipratyakSa kI prApti kA varNana kiyA hai / vidyAnanda kI aSTasahasrI meM bhI lagabhaga inhIM zabdoM kA prayoga hai / " jJAna prApti kI yaha prakriyA vaijJAnika zodha kI prakriyA se bahuta milatI julatI hai| "vaijJAnika ko apane viSaya ke pUrvavartI adhyayana se paricita honA Avazyaka hai| usa viSaya ke pRthak-pRthak pakSoM kA cintana-parIkSaNa aura usake bAda niSpanna eka siddhAnta kA pratipAdana hI vaijJAnika ke kArya ko pUrNatA detA hai / 1. akalaMka viracita laghIyastraya, zlo0 4 / 2. bhAvasena kRta pramAprameya, pR0 4 / 3. akalaMka viracita tatvArthavArtika, khaNDa 2, pR0 632 / 4. pramANavArtika bhASya, pR0 327 : zrutamayena jJAnena arthAt gRhItvA yukticintAmayena vyavasthApya bhAvayatAM tanniSpatto yadavitathaviSayaM tadeva pramANaM tadyuktA yoginaH / 5. aSTasahastrI pR0 235 te hi zrutamayIM cintAmayIM ca bhAvanAM prakarSaparyantaM prApayantaH atIndriya pratyakSamAtmasAt kurvate / Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 paM0 jaganmohanalAla zAstrI sAdhuvAda grantha [khaNDa vaijJAnika ke niSkarSa kaI bAra galata bhI hote haiN| kyA yogipratyakSa bhI bhrAnta ho sakatA hai ? jaina paramparA meM avadhijJAna to bhrAnta ho sakatA hai, manaHparyaya aura kevala nhiiN| prajJAkara isa samasyA se paricita haiN| ve kahate haiM ki saMvAdI ho use hama pratyakSa kaheMge aura zeSa ko bhrama / ' vidyAnanda kI aSTasahasrI kA uparyukta prasaMga isa sandarbha meM vizeSa upayogI hai| yahA~ prazna uThAyA gayA hai ki pratyakSa aura anumAna ke atirikta Agama kI kyA AvazyakatA hai| AcArya kahate haiM ki jyotirjJAna (graha nakSatroM kI gati Adi kA jJAna) Agama se hI hotA hai, kevala pratyakSa aura anumAna se nahIM / zaMkA uThAI gaI hai ki sarvajJa ke pratyakSa jJAna se hI to jyotirjJAna ho jAtA hai| uttara diyA gayA hai ki sarvajJa ko yogipratyakSa kI prApti ke pUrva yadi pUrvavartI upadeza prApta na ho to unheM yogipratyakSa kI prApti nahIM hotii| zruta aura cintana ke utkarSa se hI yogipratyakSa prApta hotA hai| Adhunika dRSTi se dekhane para yaha svAbhAvika jAna par3atA hai ki jyotirjJAna pUrva paramparA se prApta hotA hai / parantu isa paramparAgata upadeza ko pratyakSa nirIkSaNoM ke dvArA nirantara jA~canA hotA hai aura usameM jo aMza pramANasaMvAdI na ho, use bhrama mAnakara chor3anA bhI par3atA hai| vibhinna prAcIna granthoM meM jyotirjJAna kA vivaraNa eka-sA nahIM hai| yaha vibhinnatA yahI dikhAtI hai ki ina vivaraNoM meM yathArtha ke sAtha bhrama kA kucha aMza milA huA hai| isa aMza kI pahacAna Adhunika vaijJAnika upakaraNoM se kAphI hada taka sambhava huI hai| aisI sthiti meM jyotirjJAna ke prAcIna vivaraNoM para A~kha ke pratyakSa jJAna dvArA parIkSita hai-yaha jAnane kA koI sAdhana nahIM hai / ataH amuka eka vivaraNa sarvarzopadiSTa hai, isalie usa para pUrNa zraddhA honI cAhie-yaha Agraha karanA ucita nahIM hogaa|' 1. pramANavAtika bhASya pR0 328 : atIndriyArtha hi vacaH sarveSAmeva vidyate parasparaviruddhaM ca / tathA pR0 327; tatra pramANa saMvAdi yat prAg nirNItavastunaH tad bhAvanAjaM pratyakSamiSThaM zeSA upplvaaH| 2. aSTasahasrI pR0 235 : na ca pratyakSAnumAnAbhyAmantareNopadezaM jyotirsAnAdipratipattiH / sabaMvidaH pratyakSAdeva tatpratipattiH anumAnavidA punaranumAnAdapoti cenna / sarvavidAmapi yogipratyakSAt pUrvamupadezAbhAve tadutpatyayogAt / 3. sva0 paM0 sukhalAlajI ne tattvArthasUtra kI bhUmikA meM tIsare-cauthe adhyAya ke viSaya meM likhA thA ki prAcIna samaya meM