Book Title: Yogashwittavruttinirodha ki Jain Darshan Sammat Vyakhya
Author(s): Rajkumari Singhvi
Publisher: Z_Sadhviratna_Pushpvati_Abhinandan_Granth_012024.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211799/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvIratna puSpavatI abhinandana grantha 'yogazcitta vRtti nirodhaH ' ko jaina darzana samma ta vyAkhyA . - rAjakumArI siMghavI | zodha chAtrA, saMskRta vibhAga, jodhapura vizvavidyAlaya, (jodhapura) | prayukta 'yogazcittavRttinirodha:' isa sUtra ke anusAra yoga zabda ke artha kI saMgati samAdhi artha meM yuj dhAtu se ghaJ pratyaya hokara sambhava hai / yoga zabda ke vibhinna artha - 'sambandha' " karanA yA jur3anA, jIva kA vIrya * athavA zakti vizeSa, Atma pradezoM kA parispanda yA saMkoca vistAra, samAdhi,' varSA kAla, sthiti Adi nAnA arthoM meM se prastuta prasaMga meM samAdhi artha hI upayukta hai / yogabhASyakAra vyAsa, tatvavaizAradI TIkAkAra vAcaspatimizra evaM yogavArtikakAra vijJAnabhikSu tathA rAjamArtaNDavRttikAra bhojadeva kA bhI yahI mata hai / " isIlie pataJjali ne citta kI vRttiyoM ke nirodha ko yoga kahA hai / " samprajJAta aura asamprajJAta do prakAra ke yoga kI vyAkhyA pataJjali ne kI hai| prastuta sUtragata cittavRttinirodha artha karane para samprajJAta samAdhi ko yoga lakSaNa meM samAhita nahIM kiyA jA sakatA / ataH yazovijaya jI ne prastuta sUtra meM "kliSTa cittavRti nirodho yoga " aise pariSkAra kA saMketa kiyA hai| jisase yoga ke lakSaNa meM samprajJAta yoga kA bhI samAveza ho sake / samprajJAta yoga meM akliSTa cittavRttiyA~ athavA yogasAdhaka vittavRttiyA~ saMskArarUpeNa vidyamAna rahatI haiN| bhASyakAra vyAsa, vAcaspatimizra, vijJAnabhikSu, bhojadeva Adi sabhI ne yoga ke antargata samprajJAta aura asamprajJAta donoM samAdhiyoM kA antarbhAva kiyA hai / bhASyakAra vyAsa ke anusAra asamprajJAta samAdhi meM sarva cittavRttiyoM kA nirodha ho jAtA hai tathApi samprajJAta samAdhi meM vivekakhyAtirUpa, sAtvika vRtti vidyamAna rahatI hai ataH bhASyakAra ne 'sarva' zabda kA grahaNa sUtra meM na hone se samprajJAta bhI yoga hai aisA nirdeza kiyA hai / " ekAgra evaM niruddha bhUmigata vRtti 'yogazcittavRttinirodhaH' kI jainadarzanasammata vyAkhyA : rAjakumArI siMghavI | 363 www.jaine Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvI ratna puSpavatI abhinandana grantha nirodha hI yoga hai / citta kI pratyeka bhUmigata vRttinirodha nahIM / niruddha bhUmigata vRttinirodha vRttiyoM kA pUrNa nirodha hone se evaM asamprajJAta samAdhi kA sAkSAta sAdhana hone se yoga hI hai / tathApi ekAgra bhUmigata vRttinirodha kI kAraNatA ko spaSTa karate hue vyAsa likhate haiM- yaha citta meM sadbhUta padArtha ( arthAt dhyeya) ko pradyotita karane se, klezoM ko kSINa karane se, karmoM ke bandhana arthAt karmAzaya ko zithila karane se tathA asamprajJAta samAdhi meM bhI sahAyaka banane se samprajJAta yoga kahA jA sakatA hai / " vAcaspatimizra yoga ke virodhI tattvoM - kleza, karma evaM vipAkAzaya ko utpanna karane vAlI cittavRttiyoM ke nirodha ko yoga mAnate haiM / " aisA mAnane se samprajJAta tathA asamprajJAta donoM samAdhi yoga zabda meM parigaNita hote haiM / bhojadeva ne apanI vRtti rAjamArtaNDa meM citta kI ekAgra avasthA meM bahirvRttinirodha hone se yoga mAnA hai tathA niruddhabhUmi meM sarvavRttiyoM aura saMskAroM kA laya hone se yoga kI sambhAvanA vyakta kI hai 110 donoM hI bhUmiyoM meM citta kA ekAgratA rUpa pariNAma rahatA hai / vijJAnabhikSu yoga lakSaNa ke isa sUtra ke agrima sUtra ko sammilita kara artha karate haiM / unake anusAra citta kI vRttiyoM kA nirodha jo ki draSTA ko vAstavika svarUpa meM avasthita karAne kA hetu ho vahI yoga kahA jA sakatA hai anya nhiiN"| isa prakAra samprajJAta aura asamprajJAta donoM samAdhiyoM kA antarbhAva sUtragata yoga zabda meM ho jAtA hai / yazovijaya ke anusAra yogazcittavRttinirodha:' isa sUtra meM sarva zabda kA adhyAhAra karane athavA na karane donoM pakSoM meM sUtrakAra pataJjali ke sUtra kA Azaya spaSTa nahIM hotA aura lakSaNa apUrNa rahatA hai kyoMki sarva pada kA adhyAhAra na karane para lakSaNa samprajJAta yoga meM to vyApta ho jAyegA kintu isase katipaya cittavRttiyoM ke nirodha kI vikSipta avasthA meM bhI lakSaNa kI ativyApti hone kA doSa A par3egA jo sUtrakAra ko kadApi iSTa nahIM hai / sarva zabda grahaNa na karane bhI arthataH prApti hone se ukta ativyApti nirAkaraNArtha yadi sarva pada kA adhyAhAra na kiyA jAya to samprajJAta meM lakSaNa kI avyApti hogI kyoMki samprajJAta meM sarva cittavRtti nirodha nahIM hotA / isa prakAra spaSTa hai ki sarva pada ko grahaNa na karane viSayaka vyAsabhASya tathA tatva vaizAradI meM nirUpita samAdhAna se yazovijaya santuSTa nahIM hai aura isIlie katipaya yoga sUtroM ke jaina vRttikAra yazovijaya ne "kliSTa cittavRttinirodho yogaH " kahakara lakSaNa kA pariSkAra kiyA hai| isa pariSkAra se bhI samprajJAta yoga kA grahaNa sambhava hai / jainadarzana sammata vyAkhyA prastuta karate hue yazovijaya kA kahanA hai "samitigupti sAdhAraNaM dharma vyApArasvamevayogatvam " arthAt paMtra samiti IrSyA, bhASA, eSaNA, bhaNDopakaraNa, AdAna-nikSepaNa aura trigupti (manogupti, vacanagupti, kAya gupti) se saMbalita dharmakriyA yoga hai / dharmavyApAratva kahane se samprajJAta yoga kA bhI samAveza sambhava hai / jJAtA, jJAna aura jJeya yaha tripuTI vyApAra meM zakya hai / haribhadrasUri ke yoga viMzikA se uddhRta lakSaNa meM-- "mokkheNa joyaNAo jogo sacco vi dhammavAvAro / parisuddho vighnao ThANAigao viseseNaM / " 364 | sAtavAM khaNDa : bhAratIya saMskRti meM yoga www.jaineliby Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvIratna puSpavatI abhinandana grantha samasta parizuddha dharma vyApAra jo mokSa meM sAdhaka ho use yoga kahA hai / jisa yoga kA phala kaivalya athavA mokSa ho vahI asamprajJAta yoga yA nirvikalpa samAdhi hai / vaha sarva vyApAra-nirodha kI avasthA hai / kundakundAcArya ne nizcaya cAritra ke antargata yoga kA mahattvapUrNa sthAna mAnA hai / niyamasAra ke parama bhaktavyadhikAra meM vyavahAra evaM nizcaya naya donoM kI apekSA se bhakti tathA yoga kA varNana kiyA hai / zramaNa ke lie yoga kA svarUpa batAte hue kundakundAcArya ne yoga bhakti ke antargata AtmA dvArA rAgAdi ke parityAga tathA samasta vikalpoM ke abhAva ko upAdeya batAyA hai / eka pAribhASika gAthA dvArA kundakundAcArya yoga ko nimna prakAra se paribhASita karate haiM- " viparIta abhiprAya kA tyAga kara jo jinendra dvArA kathita tattvoM meM svayaM ko lagAtA hai vaha nijabhAva hI yoga hai / " rAjavArtika, sarvArthasiddhi, gommaTasAra karmakANDa Adi granthoM meM bhI samAdhi, samyak praNidhAna, dhyAna, niravadya kriyA vizeSa kA anuSThAna, sAmya citta nirodha tathA yoga ko ekArthavAcI kahA hai / "yogazcittavRttinirodhaH" se sambandhita ukta jaina mantavya yoga ke svarUpa ko aura spaSTa kara detA hai / mere mata meM yogazcittavRttinirodhaH isa sUtra se hI sarvavidha cittavRttinirodhaH aisA artha phalita hotA hai jo asamprajJAta yoga kA nirdeza karatA hai / puruSa kI svarUpa pratiSThA jisa yoga meM hotI ho vahI yoga apekSita hai / samprajJAta yoga to yama-niyamAdi kI bhA~ti eka aGga hai, usakA sUtra meM ullekha Avazyaka nahIM hai ataeva dvitIya sUtra kI sArthakatA bhI spaSTa hotI hai "tadA draSTuH svarUpe'vasthAnam" / yazovijaya dvArA diye gaye lakSaNoM meM eka niSedhaparaka hai- "kliSTacittavRttinirodho yogaH " tathA dUsarA lakSaNa vidhiparaka hai- "samiti gupti sAdhAraNa dharmavyApAratvameva yogatvam" jisakI puSTi meM haribhadrasUri dvArA diye gaye yoga ke lakSaNa ko prastuta kiyA hai| aisA pratIta hotA hai ki yazovijaya ne yogasUtra para likhI gaI TIkAoM ko hRdayaMgama kara apanI jainasammata vyAkhyA prastuta kI hai / vAcaspatimizra kI tatva vaizAradI-3 kA Akalana yazovijaya ne "kliSTa cittavRttinirodho yogaH" yaha kahakara kiyA hai tathA vijJAnabhikSu ke yogavArtika" ko dhyAna meM rakhate hue - " samiti gupti sAdhAraNa dharmavyApAratvameva yogatvam" kahA hai aura yaha dharma vyApAra draSTA ke svarUpa ke sAkSAtkAra kA hetu honA cAhie tabhI vaha yoga kahalAyegA isa bAta para bala dene ke lie 'mokSa se saMyojita karane vAlA vizuddha dharma - vyApAra yoga hai' isa haribhadra ke mantavya ko prastuta kiyA hai / jaina zrAvaka aura zrAvikA ke jIvana meM yoga kI prApti kliSTa cittavRttiyoM ke nirodhapUrvaka hI ho sakatI hai / avidyA, asmitA, rAga, dveSa aura abhiniveza ye paMca kleza avidyAmUlaka hone se 15 gRhastha zrAvaka ko sarvaprathama avidyArUpa mohanIya karma para vijaya pAnA Avazyaka hai / anitya, azuci, duHkharUpa aura anAtmasvarUpa zarIra, iMndriya, putra, mitra, dhana, vaibhava Adi padArthoM meM ye nitya haiM, pavitra haiM, sukharUpa haiM aura AtmasvarUpa haiM, aisA anAtmajJAna avidyA hai / ye avidyA Adi mohanIya karma ke audayika bhAva vizeSa haiM / 16 klezoM ko utpanna karane vAle karmoM ke abAdhA kAla ke kSINa na hone se karmoM ke niSeka kA 'yogazcittavRttinirodhaH' kI jainadarzanasammata vyAkhyA : rAjakumArI siMghavI | 365 www.jainelibrary.c Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvIratnapuSpavatI abhijandana grantha H iiiiii ... ..... . ...... RI RH - 4 abhAva klezoM kA prasuptatva hai| viparIta prakRti ke karma ke udaya se klezoM kI prakRti kA daba jAnA klezoM kA vicchinnatva hai / karmoM ke udaya se klezoM kA prakaTa ho jAnA udAratva hai / jIva ko ajIva samajhanA, ajIva ko jIva samajhanA, dharma ko adharma samajhanA, adharma ko dharma samajhanA, sAdhu ko asAdha va asAdha ko sAdha samajhanA, mokSa ke mArga ko saMsAra kA mArga va saMsAra ke mArga ko mokSa kA mArga ityAdi dasa prakAra kA mithyAtva hI avidyA hai| dRzya padArthoM meM dRka cetanA kA Aropa asmitA meM antarbhUta hai| bauddhoM ke anusAra dRzya aura dRk kA aikya mAnane para dRSTi-sRSTivAda kA doSa utpanna hogaa| ataH dRzya meM dRk ke Aropa ko asmitA kleza kahA hai / ahaMkAra aura mamakAra ke kAraNarUpa meM rAga aura dveSa klezoM kA antarbhAva kiyA hai / jaina darzanAnusAra rAga aura dveSa kaSAya ke hI bheda haiN| abhiniveza kA svarUpa bhaya saMjJAtmaka hai| abhiniveza kleza kA tAtparya bhaya saMjJA se hai| anya AhAra Adi saMjJA viSayaka abhiniveza bhI vidvAnoM meM dekhA jAtA hai| ataH yazovijaya ne bhaya saMjJAtmaka abhiniveza ko saMjJAntaropalakSaNa mAnA hai / mohAbhivyakta caitanya ko saMjJA kahate haiN| sabhI kleza mohabIjAtmaka haiN| ataH mohakSaya se klezakSaya hotA hai aura klezakSaya se kaivalya siddhi hotI hai / isI kAraNa yazovijaya ne kliSTacittavRttinirodha ko yoga kahA hai| yazovijaya ne samprajJAta va asamprajJAta bheda vAle yoga ko haribhadrasUriviracita yogabindu meM vaNita yoga ke pA~ca bhedoM (adhyAtmayoga, bhAvanAyoga, dhyAnayoga, samatAyoga, vRttisaMkSayayoga) meM paJcama bheda vRttikSaya meM antarbhUta mAnA hai| "vRttikSayohyAtmanaH karmasayoga yogyatApagamaH" / AtmA kI sthUla-sUkSma ceSTAe~ vRttiyA~ haiM, unakA mUla hetu karmasaMyoga kI yogyatA hai, aura vaha karmasaMyogayogyatA karma prakRti ke Atyantika vandhavyavacchedarUpI kAraNa se nivRtta hotI hai / zukladhyAna ke cAra bhedoM17 meM pRthaktvavitarka savicAra zukladhyAna tathA ekatvavitarkaavicAra zukladhyAna ina do bhedoM meM yogasUtra vaNita samprajJAta samAdhi kI tulanA yazovijaya ne kI hai, tathA yogabindu ko ullikhita kiyA hai 'samAdhireSaevAnya: samprajJAto'bhidhIyate / samyAprakarSarUpeNa, vRtyarthajJAnastathA / / " (yogavindu 4/9) vRttyarthoM ke samyagjJAna se hI yaha samprajJAta samAdhi kahalAtI hai| asamprajJAta samAdhi kI jaina dRSTi se vyAkhyA karate hue yazovijaya ne kevalajJAna prApti ko asamprajJAta samAdhi kahA hai| guNasthAna ke krama meM kSapaka zreNi gUNasthAna kI samApti hone para kevalajJAna prApta hotA hai| grAhya viSaya aura grahaNa asmitA Adi ke AkAra se AkArita hone vAle avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA matijJAna ke isa krama se bhAva manovRttiyoM kA anubhava nahIM hotaa| bhAvamana se matijJAna kA abhAva ho jAtA hai, kintu dravya mana se saMjJA athavA matijJAna kA sadbhAva rahatA hai, yaha avasthA yoga RSS AFRAM -47 TRAS THANK K TIMa 366 | sAtavAM khaNDa : bhAratIya saMskRti meM yoga H timeTES ORSHAN. A nand www.jainelibPET: arePTESCOTICE www.r Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttar--- -Duin sAdhvIraja puSpavatI abhinandana grantha HEEN RODURARMONITORREmewmaraNSHATSHOROUS THANI T darzana meM asamprajJAta samAdhi hai aura jaina darzana meM kevalI kI sthiti hai| isIlie (bhAvamanasAsaMjJA'bhAvAdravyamanasA ca tat sadbhAvAt)18 kevalI nosaMjJI kahalAtA hai / isakA nAma asamprajJAta hai| kyoMki isa avasthA meM bhAva manovRttiyoM kA avagraha Adi krama se samyak parijJAna kA abhAva ho jAtA hai| kevalI kI asamprajJAta dazA hI yoga darzana meM asamprajJAta samAdhi kahI gaI hai| yazovijaya ne apane isa kathana kI puSTi haribhadrasUriviracita yogabindu kI nimna kArikA se kI hai| "asamprajJAta eSo'pi samAdhirgIyate praiH| niruTAzeSavRttyAdi tatsvarUpatA'nuvedhataH // 19 pataJjali ke anusAra citta kI avasthAe~ pA~ca prakAra kI haiM- kSipta, mUr3ha, vikSipta, ekAgra aura niruddha / vijJAnabhikSu ke anusAra citta kI vRttiyoM kA nirodha jo ki draSTA ko vAstavika svarUpa meM avasthita karAne kA hetu ho vahI yoga kahA jA sakatA hai, anya nhiiN| ataH ekAgra aura niruddha bhUmi meM hone vAle nirodha ko hI yoga kahA jA sakatA hai / ekAgra bhUmigata vRtti nirodha citta meM sadbhUta padArtha paramArtha ko prakAzita karatA hai, klezakSaya karatA hai, karmAzaya ko zithila karatA hai aura asamprajJAta samAdhi meM sahAyaka banatA hai ataH ekAgra bhUmigata vRttinirodha samprajJAta yoga hai tathA niruddha bhUmigata vRttinirodha vRttiyoM kA pUrNa nirodha hone se asamprajJAta samAdhi kA sAkSAta sAdhana hai, ataH yoga hai| zeSa citta kI avasthAoM meM hone vAlA cittavRttinirodha kleza karmAzaya kA janaka hone se cittavRttiyoM ke kSaya kA hetU nahIM hone se tathA svarUpAvasthiti kA hetU nahIM hone se una avasthAoM meM yoga ke lakSaNa kI ati vyApti kI zaMkA nahIM karanI caahiye| imritirtantimami + +trrth kartRamRRIERYTHIHERahim R sandarbha grantha evaM sandarbha sthala ndian DPRESS -04- Writte 2 -- A.ORG Hit ROENESHAMATARA 1. darzana aura cintana, prathama khaNDa, pR0 230 / 2. yujaM pI yoge / hemacandra dhAtumAlA, gaNa 7 / 3. vIryAntarAyakSayopazamajanito jIva pariNAma vizeSaH / jaina paribhASA-AtmArAma jI mahArAja-jaina yoga : siddhAnta aura sAdhanA, paMjAba, 1983, 1032 / 4. yuja samAdhauH / 5. (a) yogaH samadhiH-yogasUtra, prathamapAda, 1 sUtra, vyA0 bhA pR0 1 / (ba) yuja samAdhau, ityasmAdvyutpannaH samAdhyartho na tu 'yujira yoge' ityasmAtsaMyogArthe ityarthaH / yogasUtra, prathamapAda, 1 sUtra ta0 vai0, pR0 3 / (sa) yujasamAdhAvityanuzAsanataH prasiddhoyogaH samAdhiH / -yo0 sUtra, prathamapAda, prathamasUtra, yo0 vA0 pR0 7I (da) "yogo yuktiH samAdhAnam" "yuja smaadhii"| -yo0 sU0, prathamapAda, bho0 vR0 pR0, 3 / 6. 'yogazcittavRttinirodhaH' / -yo0 sU0 1/2 / MARCHMIRNSHIP REL 'yogazcittavRttinirodhaH' kI jainadarzanasammata vyAkhyA : rAjakumArI siMghavI | 367 / R F EE HATSAPANA khan.. - - - -- SATH OTHARAyon - : www.jaing SECREE Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvIratnapuSpavatI abhinandana grantha / MARATrammam HEADLIN E 7. sarvazabdAgrahaNAtsaMprajJAto'pi yoga ityAkhyAyate / - vyA0 bhA0 1/2, pR0 6 / 8. yoga sUtra 1/1 sUtra vyA0 bhA0, pR0 1 / 6. klezakarmavipAkAzayaparipanthAcittavRttinirodhaH / -ta0 vai0, pR0 10 // 10. anayo yorekAgraniruddhayo myoryazcittasya kAgratArUpaH pariNAmaH sa yoga ityuktaM bhavati / -yo0 sU0/1/11 sUtra, bho0 pR0, 11 / 11. draSTasvarUpAvasthitihetuzcittavRttinirodhaH / -yo0 vA0, pR013 / 12. "jo jujadi appANaM NiyabhAve so have jogo' / --niyamasAra, gAthA 136, pR0 118 / 13. "kleza karma vipAkAzayaparipanyAcittavRttinirodhaH" / --ta0 vai0, pR0 10 / 14. "draSTrasvarUAvisthitihetuzcittavRttinirodhaH / --yo0 vA0, pR0 13 / 15. avidyAkSetramutareSAmaprasuptatanuvicchinnodArANAm / -yo0 sU0 II/4 / 16. atrAvidyAdayo mohanIya karmaNa audayika bhAva vizeSAH / -yazovijaya vRtti| 17. pRthaktva kavitarka sUkSma kriyApratipAti vyuparatakriyAnivRttIni / -ta0 sU0, 6-41 / dhyAna ke cAra bheda isa prakAra haiM (1) pRthaktvavitarkasavicAra, (2) ekatvavitarkaavicAra, (3) sUkSmakriyAapratipAti, (4) vyuparatakriyAnivRtti / 18. yazovijayakRta yogasUtravRtti sUtra 1/17, 18, pR0 7 / 16. yogabindu, kArikA 420 / mmittttttttt+ --- SENA + PH NIRE 368 | sAtavAM khaNDa : bhAratIya saMskRti meM yoga - - EvionalS www.jainelibri MPERAM