Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ arcanArcana yoga aura usakI prAsaMgikatA DaoN0 vizvambharanAtha upAdhyAya pataMjali ke 'yogazAstra' meM cittavRtti ke nirodha ko yoga kahA gayA hai / isake do artha haiM, eka to yaha ki vyakti apanI svabhAvataH yA prakRtitaH caMcala manodazAoM ke bikharAva ko roka kara unheM iSTaviSaya para kendrita kareM, dUsare yaha ki manovRttiyoM kA damana kiyA jAe kyoMki ve jaba taka haiM, taba taka cetanA ko kendrIkRtaekAgra nahIM hone detIM aura apanI saMtuSTi ke lie ve cetanA yA zrAtmA ko pathabhraSTa karatI haiM yA use indriyaja- anubhavoM yA zabdasparza rUpa-rasa aura gaMdha ke viSayoM meM lagAe rahatI haiM, use svastha yA apanA avalokana nahIM karane detIM / cUMki yogazAstroM meM, eka mata se piNDa aura brahmANDa kI ekatA mAnI jAtI hai, ataH piNDa meM yAnI pratyeka prANI meM, jo brahmANDa bhara kI zakti hai - kAsmikapAvara chipA huA hai, use vikasita yA rUpAntarita karane meM mukhya bAdhA vRttiyA~ (Moods) DAlatI haiM prataH vRttidAha, vRttinirodha hI yoga hai / ina vRttiyoM meM pravRttiyAM ( Instincts) bhI prakaTa hotI haiM / yoga kA yaha svarUpa vaidika, jaina tathA bauddha (prArambhika yA hInayAna ) yogazAstroM meM sarvamAnya hai kintu tAntrika yogazAstroM meM yoga kI ukta paribhASA se bilkula ulTI paribhASA aura abhyAsa ( sAdhanA ) svIkRta hai / tantrayoga yAnI vAmamArgI zaiva-zAkta- bauddha zrAgamoM meM vajrayAna - sahajayAna aura zAktazAstroM meM abhinavagupta ke tantrAloka meM, vAmayogAnusAra yoga kA vRttinirodha yA vRttidamana agrAhya hai kyoMki isameM prakRti pradatta jo vRttiyA~ haiM, unake damana yA dAha yA vinAza kA upadeza hai jo manovijJAna ke viruddha hai / tAntrikayoga, manovaijJAnika hai yAnI vaha prakRti dvArA prApta kisI bhI vastu yA vRtti ko prakalyANaka nahIM mAnatA / prakRti ko tAntrikayogI zakti yA citi kA sthUla rUpa mAnate haiM / ataH jo vRttiyA~ haiM, pravRttiyAM, icchAe~ aura manodazAe~, mUDsa, ye prakRti ne manuSya ko dI haiM usake maMgala ke lie, usake vikAsa aura mukti ke lie, lekina use unakA sadupayoga prAnA cAhie / kyoMki tAMtrikoM ke anusAra brahmANDa ziva hai-zarIraM tvaM zambhoH, ataH prakRti ke nirodha kA artha damana nahIM rUpAntaraNa honA cAhie, udAttIkaraNa / isIlie kahA gayA hai-- "yatra yatra mano yAti, tatra tatraiva dhArayet" jahA~-jahA~ mana jAe, vahA~ use roko / mana ko yA vRttiyoM ko dabAo mata, unako sAdho, unheM badalo, unako mUlasattA yA prakRti kA svAbhAvika spandana yA ( Movement ) mAna kara unheM unake viSayoM meM lagAo aura svayaM bhItara se taTastha rahanA sIkho to ye jo vRttiyA~ haiM, svata: cAMcalya chor3akara cetanA ko UrdhvakRta kara degIM aura jo vRttiyA~ patana kA kAraNa samajhI jAtI haiM, ve mukti kA kAraNa bana jAe~gI / madhura dhvani sunane kI icchA svAbhAvika hai, isakA damana na karo / dhvanimAdhurya meM yadi kisI vyakti ko zrAnanda zrAtA hai to usameM tallIna ho jAo kintu usa prakriyA meM,
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga aura usakI prAsaMgikatA | 193 usa kSaNa yA kSaNoM meM yaha soco ki yaha jo nAdasaundarya yA dhvanimAdhuryaM hai, yaha samUcI sRSTi kI satata prakriyA kA pratiphalana hai yAnI isa sRSTi kA honA (Becoming) sRSTi kA hote rahanA yA usakA horahApana apane bodha meM laapro| isase indriyaja anubhava brahmANDagata-kAsmika jJAna se jur3a jAegA aura jisa anubhava ke nIce yA pIche jJAna jur3A huA hai, usameM patana ho hI nahIM sakatA / isI taraha zabda, sparza, rUpa, rasa aura gaMdha ke jo indriyaja anubhava haiM, ve anubhava svAbhAvika haiM aura yadi unake sAtha ukta parijJAna jur3A ho to indriyaja anubhava usake sAtha jur3e jJAna ke kAraNa indriyAtIta jJAna kI agni meM prAhuti kI taraha par3egA aura mAnavacetanA prAnandita ho utthegii| isa taraha tAMtrika yoga meM yoga kA artha vRttinirodha nahIM, vRtti kA __ rUpAntaraNa hai yAnI nirodha kA artha hai, Transformation of human consciousness the rough Sensuous exprieence. isa prakAra yoga dakSiNayoga aura vAmayoga ina do bhAgoM meM ba~TA hayA hai| adhikArIbheda se sAdhanA kA vidhAna hai| udAharaNa ke lie jisa vyakti ke mana meM indriyaja anubhavoM kI kSaNabhaMguratA dekhakara unase virakti upajatI hai, ve dakSiNapaMthI yoga kareM yAnI vRttiyoM ke damana kA mArga apanAeM kintu jinake mana meM zabda, sparza, rUpa, rasa, gaMdha ke prati prabala AkarSaNa hai, jo bhogonmukha haiM, kAmanAe~ aura vAsanAe~ jinheM tRpti ke lie pratikSaNa lalacAtI haiM, aise vyaktiyoM ke lie tAMtrika yA vAmamArgI yoga kA vikalpa hai jo bhoga ko yoga meM pariNata kara detA hai| jisa taraha lohA pAnI meM DUba jAtA hai magara use pITa kara, usakI nAva banA lene para samudra ko pAra kiyA jA sakatA hai, usI prakAra vAsanAoM, kAmanAoM, icchAoM aura vRttiyoM, saMkSepa meM kAma, krodha, mada, lobha kA rUpAMtaraNa saMbhava hai / isakI paddhati viSasya viSamaudhaSama hai, viSa ko viSa se mAro, kAma ko kAma se, lobha ko lobha se, bhaya ko bhaya se jIto / spaSTa hai ki yaha vikaTasAdhanA hai, talavAra kI dhAra para calanA hai / para yaha vikalpa to hai, kaThina hone se khataranAka-kSetra (Dangerous Zone) meM utarane se, anubhavoM kI utkaTatA yA saMvega kI prabalatA meM bhI apane bodha yA caitanya ko jAgata rakhanA kaThina hai parantu tabhI to ise vIrasAdhanA kahA gayA hai, komala aura kAyara ise kareMge to patana hogA hI magara vIra vyakti ke lie yaha asaMbhava nahIM hai| dakSiNapaMthI yogiyoM-kapila, pataMjali, buddha aura jaina yogiyoM ne jamakara isa vAmamArga kA virodha kiyA hai kintu dakSiNapaMthiyoM yA vaidikamatAvalambiyoM meM bhI rAjA janaka tathA vAsudeva-kRSNa jaise udAharaNa haiM jinhoMne svAbhAvika jIvana kA damana na kara 'rAjayoga' kA abhyAsa kiyA aura indriyaja anubhavoM se saMnyAsa nahIM liyaa| __ saMnyAsamArgI yogiyoM meM vairAgya dvArA yogasAdhanA huI, vRttidamana dvaaraa| sabhI saMnyAsamAgiyoM meM yaha sAmAnya pravatti hai cAhe ve jaina hoM yA vaidikmtaavlmbii| ina vattinirodhakoM meM jainayoga paramparA kA apanA mahattva hai| jainayoga dhyAnapradhAna hai| prAcArya haribhadra ke yogabindra, yogadRSTisamuccaya, yogazataka tathA yogavizikA meM isa dhyAna kA varNana hai / prAcArya hemacandra ne "yogazAstra' kI racanA kI, prAcArya zubhacandra ke "jJAnArNava' meM isIkA vistAra hai aura jainatAMtrika yogasAdhanA (dakSiNapaMthI yA zuddhAcArI) kA varNana hai| upAdhyAya yazovijaya ne Asamastha tama Atmastha mana taba ho sake Azvasta jama -
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ arcanArcana paMcama khaNDa / 194 - "adhyAtmasAra" grantha likhaa| unhoMne "yogAvatAra battIsI" meM jainayoga kI prakriyA ko prastuta kiyA hai| jainamata meM "yogasAra" grantha prasiddha hai / AcArya hemacandra kA yogazAstra grantha bahuta rocaka hai| isameM korA yoga varNana nahIM hai apitu anubhava kI gUr3hatA bhI hai, gaharAI bhI jisakI cetanA meM vicchilatA hai, vaha koI / upalabdhi nahIM kara sakatA / sAMsArika upalabdhi ke lie cetanA kI ekAgratA Avazyaka hai ataH laukika aura prAtmagata ( Subjective) anubhava donoM ke lie apanI cetanA ko jAnanA jarUrI hai| prAtmabodha ke vinA idhara-udhara bhaTakane se kucha milatA nahIM hai tAMstAnAparamezvarAdapi parAn bhAvaM prasAdaM nayan, pAyamUDha, bhagavannAtman kimAyasyasi / hantAtmAnamapi prasAdaya manAg yenAsatAM sampadaH sAmrAjyaM parame'pi tejasi tava prAjyaM samujjaM bhate ! ( dvAvaza prakAza, yogazAstra ) yaha kitane Azcarya kI bAta hai ki jisa cetanA se saba kucha upalabdha hotA hai, manuSya usako prasanna nahIM karatA, usakA vikAsa nahIM karatA, usako anuzAsita nahIM karatA, usa para prayoga nahIM karatA ! vairAgya, jainayoga meM yoga kA AdhAra hai| yaha vairAgya kaise ho, isakA manovijJAna batAte hue hemacandrAcArya mana ko samajhAte haiN| Adhunika mastiSka vijJAna ke anusAra mastiSka ke katipaya kendroM kI gati hI 'mana' hai, ina kendroM ko niSkriya banAnA unmanAvasthA hai, jisako kabIra ne 'unmana' yA unmuni' kahA hai| mastiSka ke katipaya kendroM se unmukha raha kara mAtra 'hone' yA astitva yA prANasattA meM tallIna hokara sarvatra eka layAnubhUti karanA hI sAdhanA hai, mastiSkagati yA zrAtmagati zaMkubhUta (Pointed) na ho, kisI balavamna vizeSa meM saMlagna na ho, mAtra apane meM rame, yaha dazA hI Ananda detI hai kyoMki vaha apane meM simiTa kara taTastha hokara, cIjoM aura vyaktiyoM ke mUla meM jo mUlasattA yA prakRti hai, jo avyakta hai, sUkSma hai, jisameM mUlataH sArI dRSTi vidyamAna hai, usakA bodha jagAkara, usa bodhana anubhUti meM usa mUlajJAna meM usa mUlatatva ke ahasAsa meM, tallIna honA hI nirdvandvatA hai / saMsAra meM sataha para to dvandva haiM unase pare jAkara apane bhItara simiTa kara hI nirdvandva samAdhi prApta ho sakatI hai / AcArya hemacandra ne bAhyaviSayoM ke samparka meM Ate hI mastiSka ke kucha kendroM kI atisakriyatA ko mana kahA hai / kRSNa ne 'gItA' meM mana vAyu samAna batAyA hai aura hemacandra ne pavanasama / mana ke prati udAsIna bhAva se vaha niSkriya ho jAtA hai, yahI unmanAvasthA hai amanaskatayA saMjAyamAnayA nAzite manaHzalye / zithilIbhavati zarIraM chatramiva stabdhatAM tyaktvA / ( dvAdaza prakAza ) amanaskatA se mana stabdha ho jAtA hai aura svacetanAvalokana yA AtmaparAmarza kA mArga prazasta ho jAtA hai| isa unmanAvasthA kA varNana hemacandrAcArya ne isa taraha kiyA hai- vizliSTamiva pluSTamivoDDInamiva pralInamiva kAyam amanaskodaya-samaye yogI jAnAtya satkalpam /
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga aura usakI prAsaMgikatA / 195 unmanIbhAva meM zarIra vikhara sA jAtA hai, bhasma sA ho jAtA hai, mAno vaha zarIra ur3a gayA hai, vilIna ho gayA hai, vaha hai nahIM ataH zarIrAnubhUti kA pratyantAbhAva hI unmanAvasthA hai / jainayoga meM yahA~ taka to anya yogiyoM jaisA hI anubhava hai, kintu paddhati meM antara hai / udAharaNa ke lie jainayoga meM prANAyAma para bala nahIM diyA gayA hai, yoM 'yogazAstra' meM usakA varNana hai / dhyAna para adhika jora hai / aura samAdhi meM sarvaviSayopasthiti kA prabhAva ho jAtA hai| isa muktAvasthA meM nirdvandvatA ke kAraNa, indriyoM aura mana ke stabdha yA zAnta ho jAne se Ananda prApta hotA hai| indriyaja aura mAnasika sukhoM meM duHkha kA, kSobha kA leza rahatA hai / samAdhina dhAnanda meM sarvajJatA aura sarvadarzitA bhI milatI hai, yaha bhI kahA gayA hai: sAdikamanantamanupamamanyAbAdhaM svabhAvajaM saukhyam prAyaH sa kevalajJAnadarzano modate muktaH / ( ekAdaza prakAza ) yogAnubhavoM se camatkAra bhI hote haiM, prasAdhAraNa anubhava hote haiN| isakA prAcArya hemacandra ne vistAra se varNana kiyA hai, jisameM siddhiyoM aura nidviyoM gaganagamana-parakAyApravezAdi kA bhI pahalavana hai aura isakA bhI ki eka indriya se aneka indriyoM kA anubhava mila sakatA hai| saundaryazAstra meM indriyakramaviparyaya ko mAnA gayA hai kintu yahA~ mAtra kramAviparyaya nahIM balki anekAnubhavoM kI upalabdhiyoM ko mAnA gayA hai: sarvendriyANAM viSayAn gRhaNAtyekamapIndriyam / yatprabhAvena sammagrathotolabdhistu sA matA // ( prathamaprakAza ) yogI jIbha se sUMghatA aura dekhatA hai, nAka se cakhatA aura dekhatA haiM, AMkha se sunatA hai, sUMghatA hai, cakhatA hai--zrAdi / " bhASAgata yA saMjJA vizeSaNAdi ke antara ke bAvajUda jainayoga sAMkhyayoga - pataMjabhaliyoga jaisA hI hai| jainayoga meM prAcArapakSa (sUryAsta ke pUrva bhojana ahiMsAdi) prabalatama hai itanA ki prati para pahu~ca jAtA hai jabaki vaidika paramparA ke yoga vizeSakara rAjayoga meM yuktAhAra vihAra ko zrAvazyaka mAnA gayA hai: "yuktAhAravihArasya yuktaceSTA.... (gItA) / Upara ke vivecana meM yaha dekhA gayA hogA ki eka vizeSa prakAra kA manovijJAna yoga ke rUpa meM kAma kara rahA hai| yaha kahA jA cukA hai ki yaha do prakAra kA hai, indriya nigRha kA dakSiNapaMthI yoga aura indriya anugraha vAlA vAmamArgI yog| donoM kA uddezya nirdvandva manodazA prApta karanA hai / ise yadi sahI taura para samajhA jAe to yaha prAsaMgika ho sakatA hai / sAMsArika vyavahAra meM dvandva hotA hai kyoMki vibhinna icchAe~ mamatAe~ vicAra aura rAgadveSa tathA hita TakarAte haiN| prAdarza samasAmAjika vyavasthA bana bhI jAe to bhI vyakti ke vikAsa kI samasyA banI rhegii| dvandva sAmyavAdI vyavasthA meM bhI rheNge| abhI ve zoSaNaja haiM taba ve manodazAgata, vikAsagata prakRtigata aura bhAvagata hoMge zrataH savAla vahI hai ki dvandvAtmaka jagata ke vyAvahArika staroM para kaise jiyA jAe ? yoga eka vikalpa peza karatA hai| nirdvandva hokara dvandvoM kA sAmanA karanA hI ekamAtra upAya hai anyayA kSobha aura tanAva meM unmAda / -- - Asanastha tama Atmastha mana taba ho sake Azvasta jama
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcama khaNDa | 196 arcanArcana yA vahazata meM vyakti apane ko rugNa banA legA yA prAtmaghAta kara legaa| vaha raktacApa, hRdayazUla Adi kA zikAra ho jaaegaa| yoga, vizeSakara jainayoga meM IzvaravAda kA bhI jhaMjhaTa nahIM hai| yoga nirIzvara zArIrika mAnasika sAdhanA yA Drila hai| sAMkhya, jaina, bauddha matoM ke yoga meM Izvara nahIM hai, sirpha cetanA kI ekAgratA yA dhyAna aura dhAraNA hai| ataH nirIzvaravAdI bhI yoga kara sakatA hai| sthUla sUtroM se manuSya kI cetanA aura mana ke camatkAroM kI vyAkhyA nahIM ho sakatI kintu sUkSmatA se dekheM to dvandvAtmaka bhautikavAda meM bhI padArtha (pudagala) sUkSma hai aura mAnava zarIra cUMki "aNoH aNIyAn mahato mahIyAn" padArtha se banA hai ataH usakI zakti aura saMbhAvanA kA koI anta nahIM hai| yogasAdhanA kA soviyata rUsa meM gahana adhyayana ho rahA hai| patA calA hai ki yaMtra vijJAna (sAIbarana Tiksa) ke AdhAra para dUra dRSTi dUra zravaNa (TelIpaithI Adi) Adi kA abhyAsa ho rahA hai aura pAyA gayA hai ki TelIpaithI dvArA pacAsa se sattara assI pratizata saphalatA milatI hai| isakA bhautikavijJAna dvArA adhyayana karane para jJAta huaA hai ki kisI dUrastha vyakti para dhyAna ekAgra karane yA smaraNa karane, vipralambha kI dazA meM satata dhyAna karane jaisI dazAmoM meM adRzya bhautika kiraNeM nikalatI haiM jo dhyAna yA smaraNa ke sAtatya se dUrastha vyakti taka pahu~ca kara use kSubdha kara detI haiN| yogaja camatkAroM ke vaijJAnika adhyayana kA eka upAya, yogI ke zarIra para yaMtra lagAkara, usakI dazAoM kA aMkana hai, prANAyAma, dhyAna, dhAraNA, pratyAhAra, samAdhi Adi meM, yogI meM kyA zArIrika parivartana hote haiM aura kyoM? yaha rocaka aura cunautI bharA viSaya hai kintu AdhUnika, gatizIla yuga meM tanAvoM se aura cintAmoM se mAnavazarIra ko bacAne ke lie yoga upayogI hai, yaha tathya to pApa sabhI ne svIkAra kara liyA hai| saMbhava hai, vijJAna se yogaja padArtha aura pratyakSa bhI siddha ho jAe~, manovijJAna, parAmanovijJAna ke rUpa meM yogajadazAoM kA adhyayana kara hI rahA hai| abhI taka yoga kI alaukikatA meM aneka saMdeha haiM kintu dUradarzana yA dUrazravaNa yA dUrasaMdezapreSaNa jaise anubhavoM ko prAja saMdehAspada nahIM mAnA jaataa| jainayoga kA adhyayana aura prayoga isa sammohaka viSaya meM madada kara sakatA hai, isameM saMdeha nahIM hai| 'gayA-prayAga' sAta-3-paccIsa javAharanagara jayapura 00