Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyavahAra, nizcayanaya va anekAntavAda zrImatI phUlakuMvara jaina Aja vyavahAra aura nizcayanaya ke viSaya meM samAja meM kAfI carcA hai| carcA se kucha jana-jAgRti huI, kucha logoM kA dhyAna isa ora AkarSita bhI huA, kucha logoM ne anekAntavAda ke rahasya ko smjhaa| anekAntavAda ko samajhate hue bhI saMsAra meM nAnA prANI aura unakI apanI nAnA pariNatiyAM haiM, jo ki unake vicArAnusAra bhale hI ThIka hoM evaM acchI hoM, para sabase acchI cIja yaha hai ki binA kisI nanu naca ke pakSa vyAmoha se rahita hokara vastu ke svarUpa ko siddhAnta ke AdhAra para anekAMta dRSTipUrvaka apane meM utAranA caahiye| sabase pahale naya kI paribhASA ko samajhanA atIva Avazyaka hai| "vyakti kIrNa vastu vyAvRttiheturlakSaNam" rAjavAtike / paraspara milI huI vastuoM meM se koI eka vastu alaga kI jAtI hai vaha lakSaNa hai| "pramANa gRhItArthekadezagrAhI pramAturabhiprAya: nayaH" pramANa se jAne hue padArtha ke eka deza (aMza) ko grahaNa karane vAlA jJAtA ke abhiprAya vizeSa ko naya kahate haiM / athavA "jJAturabhiprAya: nayaH" jJAtA kA abhiprAya naya hai / nayoM dvArA hI vastu ke nAnA guNAMzoM kA vivecana saMbhava hai, jisakA yathocita prasaMga naya vicAra ke dvArA hI saMbhava ho sakatA hai| isase spaSTa hai ki jitane prakAra ke vacana haiM utane hI prakAra ke naya kahe jA sakate haiM / tathApi vargIkaraNa kI suvidhA ke liye nayoM kI saMkhyA sAta sthita kI gaI hai, jinake nAma haiM:--negama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta / naigama kA artha hai na eka: gamaH arthAt eka hI bAta nhiiN| jaba sAmAnyatayA kisI vastu kI bhUta, bhaviSyat, vartamAna paryAyoM ko milA julAkara bAta kahI jAtI hai taba vaktA kA abhiprAya naigama nayAtmaka hotA hai| saMgrahanaya ke dvArA hama uttarottara vastuoM ko vizAla kI dRSTi se samajhane kA prayatna karate haiN| jaba hama kahate haiM ki yahAM ke sabhI pradezoM ke vAsI, sabhI jAtiyoM ke aura sabhI paMthoM ke cAlIsa karor3a manuSya bhAratavAsI hone kI apekSA eka haiM taba ye sabhI bAteM saMgrahanaya kI apekSA satya haiN| isake viparIta jaba hama manuSya jAti ko bhedoM meM vibhAjita karate haiM, tathA inakA punaH avAntara pradezoM evaM prAntIya, rAjanaitika, dhArmika, jAtIya Adi uttarottara alpa alpatara vargoM meM vibhAjana karate haiM, taba hamArA abhiprAya vyavahAra nayAtmaka hotA hai| isa prakAra saMgraha aura vyavahAra naya paraspara sApekSa hai aura vistAra va saMkocAtmaka dRSTiyoM ko prakaTa karane vAle haiM / donoM satya haiM aura donoM apanI apanI jagaha sArthakatA rakhate haiM / unameM paraspara virodha nahIM hai kintu ve eka dUsare ke pUraka haiM / ye naigamAdi tInoM naya dravyArthika mAne gaye haiM kyoMki inameM pratipAdya vastu ko dravyAtmakatA kA grahaNa kara vicAra kiyA jAtA hai aura usakI paryAya gauNa rahatI hai| RjusUtrAdi agale cAra naya paryAyArthaka kahe gaye haiM, kyoMki unameM padArthoM kI paryAya vizeSa kA hI vicAra kiyA jAtA hai| yadi koI mujhase pUche ki tuma kauna ho aura maiM uttara dUM ki maiM pravaktA hUM to yaha uttara RjusUtra naya se satya ThaharegA, kyoMki maiM usa uttara dvArA apanI eka paryAya yA avasthA vizeSa ko prakaTa kara rahI hU~, jo eka kAla maryAdA ke lie nizcita ho gaI hai| isa prakAra vartamAna paryAyamAtra ko vikSaya karane vAlA naya Rjusutra kahalAtA hai| isI prakAra vyutpatti kI apekSA bhinnArthaka zabdoM ko jaba hama rUr3hi dvArA ekArthavAcI banAkara prayoga karate haiM taba yaha bAta samabhirUr3ha naya kI apekSA ucita siddha hotI hai| jaise devarAja ke liye indra, purandara yA zakra, ghor3e ke liye azva Adi zabdoM kA pryog| ina zabdoM kA pRthak pRthak artha hai tathApi rUr3hivazAt ve paryAyavAcI se bana gaye yahI samabhirUDha naya hai| evambhatanaya kI apekSA vastu kI jisa samaya jo paryAya ho, usa samaya usI paryAya ke vAcI zabda kA prayoga kiyA jAtA hai, jaise kisI manuSya ko par3hAte samaya pAThaka, pUjA karate samaya pujArI, evaM yuddha karate samaya yoddhA khnaa| vastutaH naya ke dvArA hI vastu ke eka deza aura pramANa ke dvArA vastu ke sarva kA jJAta hotA hai| isase yaha siddha huA ki vastu kA rAjendra-jyoti Jain Education Interational
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvAMza rUpa meM jJAna to vyavahAra naya se hotA hai aura mAtra nizcaya naya se nahIM hotaa| donoM naya sApekSa haiM, nirapekSa nhiiN| jaba vyavahAra naya se kathana kiyA jAtA hai taba nizcaya naya gauNa rahatA hai / donoM naya apanI apanI jagaha mRtArtha aura satyArtha mAne gaye haiN| eka naya dUsare naya ko gauNa to kara sakatA hai para vaha usakA vinAza nahIM kara sktaa| yadi aisA hone lage to sabhI naya nirapekSa ho jAyeMge taba nayoM kA jo sAkSepavAda siddhAnta hai vaha asatya siddha hogaa| naya ke pramukhataH 2 bheda haiM--vyavahAra naya aura nizcaya naya athavA dravyArthikanaya aura paryAyAthikanaya / vyavahAranaya (paryAyAthikanaya) bheda dRSTi se lekara kathana karatA hai aura nizcayanaya abheda dRSTi ko lekara kathana karatA hai kahA bhI hai: "svAzrito nizcaya: aura parAzrito vyvhaarH|" vastu ko jJAta karane kI dRSTi ko donoM nayoM kI jAnakArI anivArya hai| eka hI naya ko samajha lenA, eka hI naya ko mAna lenA, eka hI naya se kathana karanA aura isako hI saMpUrNa mAna lenA ekAnta hai aura donoM nayoM ko samajhakara donoM rUpa meM vastu ko kahanA so anekAnta hai| jahAM anekAnta dRSTi hai vahAM sabhI taraha ke vivAda, saMgharSa evaM kalaha svayameva zAnta ho jAte haiM aura jahAM anekAnta nahIM hai vahAM saMgharSa, vidroha kalahAdi saba kucha haiN| jIva anAdikAla se ajJAnabhAva ke (vibhAva pariNati) kAraNa azuddha dazA meM rahatA hai lekina jJAnabhAva ke (svabhAva pariNati) kAraNa jIva kI zuddha dazA rahatI hai| isa dRSTi se jIva zuddha bhI hai aura azuddha bhI hai| aba koI yahAM aisA kahe ki jIva to zuddha hI hai siddha hI hai so kaise ? hAM ! mukta jIvoM ke liye saMbhava nahIM / saMsArI jIva siddha samAna svabhAvavAle to haiM, para ve svayaM siddha nahIM haiM / kyoMki siddha hone meM bAdhaka vibhAva pariNati jo kAma kara rahI hai / jaba isa pariNati ko naSTa kiyA jAye tabhI jIva siddha ho sakatA hai anyathA nhiiN| ___ jIva aura karma kA anAdikAla se hI saMyoga saMbaMdha yA nimitta naimittika saMbaMdha calA A rahA hai| jIva anAdikAla se hI mukta nahIM hai, yadi mukta hotA to anAdi se saMsAra kA aura saMsAra bandhana kA prazna hI nahIM hotA / saMsAra eka bandhana hai / isa bandhana ko kATanA hI mukti hai| bandhana kI hI mukti hotI hai, mukti kI mukti nahIM hotii| saMsAra meM saMsaraNa, vibhAva, pariNati ke dvArA hotA hai, saMsAra hI vyavahAra hai / vyavahAra se nizcaya kI prApti hotI hai / nizcaya kI prApti meM vyavahAra sAdhana hai| vyavahAra sAdhana hai, nizcaya sAdhya hai| donoM meM kAryakAraNa kA bheda hai / jisa prakAra suvarNa-pASANa sAdhana haiM suvarNa sAdhya hai / usI prakAra nizcaya vyavahAra ko samajhanA caahiye| AcArya kahate haiM ki bhavya jIvo ! yadi tuma jinamata kI pravartanA karanA cAhate ho to vyavahAra aura nizcaya donoM nayoM ko sammukha rakho kyoMki vyavahAranaya ke binA to tIrtha (vyavahAra mArga) aura nizcaya ke binA tatva (mArgaphala) kA nAza ho jaayegaa| yahAM mArga sAdhana hai aura mArgaphala (gantavya sthala para pahuMcanA) sAdhya hai| suddho suddhA dekhA, NAyavyo paramabhAvadarisIhi / vyavahAra desidApuNa, jedu apara mer3hi dAbhAve // 12 // samayasAra gAthA / / 12 / / jo paramabhAva meM sthita hai, yAnI darzana-jJAna-cAritra hai unako zuddha AtmA kA upadeza karane vAlA zuddha naya jAnane yogya hai| aura jo aparamabhAva meM sthita hai yAnI darzana-jJAna-caritra kI pUrNatA ko nahIM pahuMce haiM ve vyavahAra dvArA upadeza karane yogya haiN| yaha avasthA (aparabhAva) jIvana kI sAdhaka dazA mAnI gaI hai| sAdhaka dazA kSINamoha 12veM guNasthAna taka rahatI hai / sAdhakaH jisa sAdhya prApti ke liye puruSArtha kara rahA thA usa sAhasa kI siddhi kA phala (kevala jJAna) use sayogakevalI 13 ve guNasthAna meM prApta hotA hai yaha guNAvasthA arahantAvasthA kI hai| ziSya ne bhagavanta kundakundAcArya se prazna kiyA hai ki bhagavAna yadi paramArtha kA hI upadeza saba kucha hai to phira vyavahAra kA upadeza kisa liye diyA jAtA hai ? aisA prazna hone para AcArya gAthA kahate haiM jaha javi sakkamaNajjo, aNjjabhAsaMviNA u gaaheu| ___taha vavahAreNa viNA, paramatthuvArasaNa masakkaM / / 8 / / --smysaar| jaise anArya (mleccha) jana ko anArtha bhASA (mleccha bhASA) ke binA kisI bhI vastu kA svarUpa grahaNa karAne ke liye koI samartha nahIM hai / usI prakAra vyavahAra ke binA paramArtha kA upadeza denA azakya hai arthAt jo loga paramArtha yA zuddha naya ko nahIM jAnate haiM unheM vyavahAra pUrvaka paramArtha kA upadeza denA cAhiye / jaise eka paMDitajI ne eka mleccha se kahA "svastirastu" taba mleccha usako ghUrakara yA TakaTakI lagAkara dekhane lagatA hai| kyoMki mleccha ''svastirastu" kA artha nahIM jaantaa| usI samaya eka dubhASiye ne kahA ki paMDitajI kahate haiM ki terA kalyANa ho / taba mleccha svasti kA artha samajhakara prasanna hotA hai| azuddhatA paradravya ke saMyoga se AtI hai / mala meM dravya anya rUpa nahIM hotA / mAtra para dravya ke nimitta se avasthAmalina (azuddha paryAya) ho jAtI hai| dravya dRSTi se dekhA jAya to vahI hai aura paryAya dRSTi se dekhA jAya to malina hai / jIva kI yaha avasthA pudagala karma ke nimitta se rAgAdi rUpa malina paryAya hai| dravya dRSTi se to jIva meM jJAyakatva hI hai, jar3atva nhiiN| jinamAtra syAdvAda rUpa hai / vaha jIva ko na sarvathA zuddha mAnatA hai aura na sarvathA azuddha kintu vaha vastu ke zuddha azuddha donoM dharma ko mAnatA hai / kyoMki vastu meM anaMta dharma samAye hue haiM, vastu ko sarvathA ekAnta samajhane se mithyAtva hotA hai| isaliye syAvAda kI zaraNa lekara vastu ko sabhI dharmoM se (vibhinna nayoM se) vI. ni. saM. 2503 37 Jain Education Intemational
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ samajhanA cAhiye / naya yadi sApekSa hoM to sunaya hote haiM aura yadi kevala eka hI naya ko pakar3e hue haiM ve nathAbhAsI haiM aura jo donoM nirapekSa hoM to durnaya hote haiM / naya apane vipakSa kI apekSA rakhate haiM, nayoM ke sahAre calate haiM ve anekAMtI haiN| jaba taka nIMva meM donoM isaliye ve sApekSa haiM aura sunaya haiM / isake viparIta durnaya hai / sunaya nayoM ko na apanAyA jAve taba taka Atma-kalyANa kI bAta to bahuta se hI niyamapUrvaka saphala vastuoM kI siddhi hotI hai aura durnaya se dUra rahI vyavahAra zuddhi bhI nahIM ho sakatI / jisa prakAra eka nahIM hotii| hAtha va eka paira se (bagaira donoM pairoM ke hAthoM ke, AMkhoM ke) paramAgamasyabIjaM, niSiddha jAtyandhasindhuravidhAnam / jIvana apUrNa rahatA hai| asahAya paramukhApekSI rahatA hai, usI prakAra sakalanaya vilasitAnAM virodhadhanaM namAmyane kAntAm / / eka nayAvalambI kA jIvana samajhanA caahiye| kAya kI siddhi meM upAdAna aura nimitta donoM hI kAraNa mAne AcArya amRtacandra ne yahA~ anekAnta ko namaskAra kiyA hai| gaye haiM / yahAM kevala upAdAna ko hI saba kucha mAnanA aura nimitta anekAnta kaisA hai ? isake vizeSaNa bhinna haiM: ko kucha bhI na mAnanA yA dabI jabAna se yatkiMcit mAnanA yaha 1. anekAnta paramAgama kA (jaina siddhAnta) bIja hai| to koI siddhAnta kI bAta nahIM mAnI jA sakatI / miTTI kA piNDa 2. janmAMdha puruSoM ke hastI saMbaMdhI jJAna kA virodhaka hai| svayaM apanI yogyatA ke kAraNa yA upAdAna ke kAraNa vaha ghaTarUpa pariNamita hotA hai, yaha satya hai / lekina miTTI ke piNDa ko jaba 3. samasta nayoM ke vilAsa ke vilaya ke virodha ko dUra karane taka kumbhakAra cakra daNDa cIvara Adi kA nimitta na mile taba taka vAlA hai| baha mRttikA piNDa trikAla bhI ghaTa rUpa meM pariNamita nahIM ho nirapekSa nayA mithyA, sApekSAvastute'rthakRt / / 102 // sktaa| -AptamImAMsA isakA artha hai ki upAdAna bhI nimitta kI apekSA rakhatA hai, nirapekSa naya mithyA hai, sAkSepa naya satya hai / sArthaka hai bagaira nimitta ke upAdAna adhUrA hai, laMgar3A hai, paMgu hai| AtmA apane durnayaMkAntamArUDhA bhAvanAM svArthikA hite| hI upAdAna ke kAraNa mukti prApta karatI hai, para nirgranthatA uttama svAthikAzca viparyastA sakalaMkA nayAmataH / / 8 / / dhyAna, uttama dhyAna meM nimitta uttama saMhanana, tapasyA Adi kA --AlApapaddhati nimitta na mile taba taka mukti prApta nahIM ho sakatI / mukti itanI syAdvAda-pratyeka vastu aneka dharmAtmaka hai kintu aneka dharmoM sastI nahIM jo binA tyAga tapasyA ke ghara baiThe hI prApta ho jAye aisA hotA yA kevala upAdAna se hI nimitta ke binA mukti prApta vivecana kara sakatI hai / jisa samaya vastu ke jisa vipakSita dharma kA hotI to isa paMcamakAla meM bhI isa bhUmi se (bharata kSetra saMbaMdhI kathana ho rahA hai, usa samaya vastu ke jisa avikSita dharmoM kA AryakhaNDa) mukti prApta ho jaatii| abhAva nahIM rahatA, apitu gauNa rahate haiN| kisI apekSA se kahA nimitta upAdAna, nizcaya vyavahAra Adi ko syAdvAda ke jA rahA hai / isIliye "syAt" zabda kA prayoga kiyA jAtA AdhAra para aura anekAnta ke AdhAra para samajha kara, Atma kalyANa hai| syAt pada se sarvathA ekAnta kA niSedha hotA hai aura jo Agama kI ora jana jAgRti ho, yahI kAmanA hai| syAt pada se aMkita hai, aisA Agama jainAgama hI ho sakatA hai| jo hama aura hathakar3I hama socate haiM, ki purjI para hAthaghar3I ko hamane aura kalAI para apanI kAza ! hama dekha pAte kalAI meM kaida kara rakhA hai, apanI hatheliyoM ko bhI vastutaH aura samajha pAte usane hI hameM una kamoM ko apane bandhana meM bAMdha rakhA hai, jinheM ye hatheliyAM karatI haiM / minaTa dara minaTa to kadAcita hama dekhate haiM use hama samajha pAte aura bhAgate haiM ki hama kyA haiM? mazIna ke puraje kI taraha / kauna kaida hai aura najara aTakI rahatI hai mAtra usake kAMToM para, bApUlAla sakalecA rAjendra-jyoti