Book Title: Vyapti Vichar
Author(s): Sukhlal Sanghavi
Publisher: Z_Darshan_aur_Chintan_Part_1_2_002661.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229034/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyApti vicAra pra0mI0 1.2.10.maiM avinAbhAvakA lakSaNa hai jo vastuta: vyAti ho hai phira bhI tarka lakSaNake bAda tarkaviSayarUpase nirdiSTa vyAptikA lakSaNa isa sUtrake dvArA zrA0 hemacandrane kyoM kiyA aisA prazna yahA~ hotA hai| isakA khulAsA yaha hai ki hetubinduvivaraNa meM arcaTane prayojana vizeSa batalAneke vAste vyApyadharmarUpase aura vyApakadharmarUpase bhinna-bhinna vyAptisvarUpakA nidarzana bar3e AkarSaka DhaGgase kiyA hai jise dekhakara zrA0 hemacandrako cakora dRSTi usa aMzako apanAnekA lobha saMvRta kara na skii| A0 hema-vandrane arcaTokta usa carcAko akSarazaH lekara prastuta sUtra aura usakI vRttimai vyavasthita kara diyA hai| ___arcaTake sAmane prazna thA ki vyApti eka prakArakA saMbandha hai, jo saMyoga kI taraha dviSTha hI hai phira jaise eka hI saMyogake do saMbandhI 'ka' aura 'kha' aniyatarUpase anuyogI pratiyogI ho sakate haiM vaise eka vyAptisaMbandhake do saMbandhI hetu aura sAdhya aniyatarUpase hetusAdhya kayoM na hoM arthAt unase amuka hI gamaka aura amuka ho gabhya aisA niyama kyoM ? isa praznake zrAcAryopanAmaka kisI tArkika kI aorase uThAe jAnekA arcaTane ullekha kiyA hai| isakA javAba arcaTane, vyAtiko saMyogakI taraha ekarUpa saMbandha nahIM para vyApakadharma aura vyApyadharmarUpase vibhinna svarUpa batalAkara, diyA hai aura kahA hai ki apanI viziSTa vyAptike kAraNa vyApya hI gamaka hotA hai tathA apanI viziSTa vyAptike kAraNa vyApaka hI gamya hotA hai / gamyagamakabhAva sarvatra aniyata nahIM hai jaise AdhArAdheyabhAva / usa purAne samayamaiM hetu-sAdhyamai aniyatarUpase gamyagamakabhAvakI Apattiko TAlaneke vAste arcaTa jaise tArkikoMne dvividha vyAptikI kalpanA kI para nyAyazAstra ke vikAsake sAtha hI isa ApattikA nirAkaraNa hama dUsare aura vizeSayogya prakArase dekhate haiN| navyanyAyake sUtradhAra gaMgezane cintAmaNimeM pUrvapakSIya aura siddhAntarUpase anekavidha vyAptiyoM kA nirUpaNa kiyA hai (cintA0 gAdA0 pR0 141-360) / pUrvapakSIya vyAptiyoMmeM avyabhicaritatvakA pariSkAra' hai jo vastutaH 1. 'na tAvadvyabhicaritatvaM taddhi na sAdhyAbhAvavadavRttitvam , sAdhyavadbhinnasAdhyAbhAvavadavRttitvaM......sAdhyavadanyAvRttitvaM vA |'-cintaa0 gAdA0 pR0 141 / Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 181 avinAbhAva yA arcaTokta vyApyadharmarUpa hai / siddhAntavyAptimeM jo vyApakatvakA pariSkArAMza' hai vahI arcaTokta vyApakadharmarUpa vyApti hai| arthAt arcaTane jisa vyApakadharmarUpa vyAptiko gamakatvAniyAmaka kahA hai use gaMgeza vyApti hI nahIM kahate, ve use vyApakatva mAtra kahate haiM aura sathAvidha vyApakake sAmAnAdhikaraNyako hI vyApti kahate hai2 | gaMgezakA yaha nirUpaNa vizeSa sUkSma hai| gaMgeza jaise tAkikoMke avyabhicaritatva, vyApakatva zrAdi viSayaka nirUpaNa prA0 hemacandra kI dRSTimeM pAe hote to unakA bhI upayoga prastuta prakaraNa meM avazya dekhA jaataa| vyApti, avinAbhAva, niyatasAhacarya ye paryAyazabda tarkazAstroMmeM prasiddha haiM / avinAbhAvakA rUpa dikhAkara jo vyAptikA svarUpa kahA jAtA hai vaha to mANikyanandI ( parI0 3.17, 18) zrAdi sabhI jainatAkikoMke granthoM meM dekhA jAtA hai para arcaTokta nae vicArakA saMgraha prA0 hemacandra ke sivAya kisI anya jaina tArkikake granthamai dekhanameM nahIM aayaa| parArthAnumAna ke avayava parArtha anumAna sthalameM prayogaparipATIke sambandhameM matabheda hai| sAMkhya tArkika pratijJA, hetu, dRSTAnta ina tIna avayavoMkA hI prayoga mAnate haiM (mAThara0 5) / mImAMsaka, vAdidevake kathanAnusAra, tIna avayavoMkA hI prayoga mAnate haiM ( syAdvadara0 pR0 556) / para zrA0 hemacandra tathA anantavIryaka kathanAnusAra ve cAra avayavoMkA prayoga mAnate haiM ( prameyara0 3. 37) / zAlikanAtha, jo mImAMsaka prabhAkarake anugAmI haiM unhoMne prakaraNapaJcikAmeM (pR0 83-85), tathA pArthasArathi mizrane zlokavAtikakI vyAkhyAmai ( anu0 zlo0 54 ) mImAMsakasammata tIna avayavoMkA hI nidarzana kiyA hai | vAdidevakA kathana zAlikanAtha tathA pArthasArathike anusAra hI hai para zrA. hemacandra tathA anantavIryakA nhiiN| agara A0 hemacandra aura anantavIrya donoM mImAMsaka 1. 'pratiyogyasamAnAdhikaraNayatsamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitA vacche. dakAvacchinnaM yanna bhavati"-cintA0 gAdA0 pR0 361 / 2. 'tena samaM tasya sAmAnAdhikaraNyaM vyAptiH ||'-cintaa gAdA pR0 361 / Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 sammata caturavayava kathanameM bhrAnta nahIM haiM to samajhanA cAhie ki unake sAmane caturavayavavAdakI koI mImAMsaka paramparA rahI ho jisakA unhoMne nirdeza kiyA hai / naiyAyika pA~ca avayavoMkA prayoga mAnate haiM ( 1. 1. 32) / bauddha tArkika, adhika se adhika hetu dRSTAnta do kA hI prayoga mAnate haiM (pramANavA0 1.28; syAdvAdara0 pR0 556) aura kama se kama kevala hetukA hI prayoga mAnate haiM ( pramANavA0 1.28 ) / isa nAnA prakArake matabhedake bIca jaina tArkikane apanA mata, jaisA anyatra bhI dekhA jAtA hai, vaise hI anekAnta dRSTike anusAra niyuktikAlase' hI sthira kiyA hai / digambara zvetAmbara sabhI jainAcArya zravayavaprayogameM kisI eka saMkhyAko na mAnakara zrotAkI nyUnAdhika yogyatA ke anusAra nyUnAdhika saMkhyAko mAnate haiM / mANikyanandIne kamase kama pratijJA hetu ina do zravayavakA prayoga svIkAra karake viziSTa zrotA kI apekSA se nigamana paryanta pA~ca avayayokA bhI prayoga svIkAra kiyA hai ( parI0 2. 37-46 ) / zrA0 hemacandra ke prastuta sUtroMke aura unakI svopajJa vRttike zabdoM se bhI mANivayanandI kRta sUtra aura unakI prabhAcandra yadi kRta vRttikA hI ukta bhAva phalita hotA hai arthAt zrA0 hemacandra bhI kama se kama pratijJAhetu rUpa zravayavadvayako hI svIkAra karake antameM pA~ca zravayavako bhI svIkAra karate haiM; parantu vAdidevakA mantavya isase judA hai| vAdideva sUrine apanI svopajJa vyAkhyAmeM zrotAkI vicitratA batalAte hue yahA~ taka mAna liyA hai ki viziSTa adhikArIke vAste kevala hetukA hI prayoga paryApta hai ( syAdvAdara0 pR0 548), jaisA ki bauddhoMne bhI mAnA hai / adhikArI vizeSake vAste pratijJA aura hetu do anyavidha adhikArIke vAste pratijJA, hetu aura udAharaNa tIna, isI taraha anya vAste sopanaya cAra, yA sanigamana pA~ca zravayava kA prayoga svIkAra kiyA hai ( syAdvAdara0 pR0 564 ) isa jagaha digambara parasparAkI apekSA zvetAmbara paramparA kI eka khAsa vizeSatA dhyAna meM rakhanI cAhie, jo aitihAsika mahattva kI hai / vaha yaha hai ki kisI bhI digambara AcArya ne usa ati prAcIna bhadrabAhukatRka mAnI jAne 1 'jivaya siddhaM caiva bharaNae katthaI udAharaNaM / zrasajja u soyA ' U vikahiJci bhojjA || katthaI paJcAvayavaM dasahA vA savvahA na paDisiddhaM na ya puNa savvaM bhagarAI chaMdI savicAra makkhAyaM / daza0 ni0 gA0 46, 50 | Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 163 vAlI niyukti meM nirdiSTa va varNita' daza avayavoM kA, jo vAtsyAyana' kathita daza avayavoM se bhinna haiM, ullekha taka nahIM kiyA hai, jaba ki sabhI zvetAmbara tArkikoM (syAdvAdara0 pR0 556) ne utkRSTavAda kathA maiM adhikArI vizeSake vAste pA~ca avayavoM se Age bar3hakara niyuktigata dasa avayavoM ke prayoga kA bhI niyukti ke hI anusAra varNana kiyA hai| jAna par3atA hai isa taphAvata kA kAraNa digambara paramparA ke dvArA zrAgama Adi prAcIna sAhityakA tyakta honA-pahI hai| eka bAta mANikyanandIne apane sUtra meM kahI hai vaha mAke kI jAna par3atI hai| so yaha hai ki do aura pA~ca avayavoMkA prayogabheda pradezakI apekSA se samajhanA cAhie arthAt thAdapradezamaiM to do avayavoMkA prayoga niyata hai para zAstrapradezameM adhikArIke anusAra do yA pA~ca avayavoMkA prayoga vaikalpika hai / vAdidevakI eka khAsa bAta bhI smaraNameM rakhane yogya hai / vaha yaha ki jaisA bauddha viziSTa vidvAnoM ke vAste hetu mAtrakA prayoga mAnate haiM vaise hI vAdideva bhI vidvAn adhikArIke vAste eka hetumAtrakA prayoga bhI mAna lete haiM / aisA spaSTa svIkAra zrA0 hemacandra ne nahIM kiyA hai / I0 1636] [pramANa mIsAMsA - 1 'te u painnavibhattI heuvibhattI vivakkhapaDiseho dihato AsaGkA lappaDiseho nigamaNaM ca |'-dsh ni0 gA0 137 / 2 'dazAvayavAneke naiyAyikA vAkye sacakSate-jijJAsA saMzayaH zakya. prAptiH prayojanaM saMzayavyudAsa iti-nyAyabhA0 1. 1. 32 /