Book Title: Vividh Tirth Kalpa Ek Samikshtamak Adhyayan Author(s): Kasturchand Kasliwal Publisher: Z_Mahendrakumar_Jain_Nyayacharya_Smruti_Granth_012005.pdf Catalog link: https://jainqq.org/explore/211931/1 JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLYPage #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividha tIrthakalpa : eka samIkSAtmaka adhyayana * DaoN0 kastUracandra kAsalIvAla, jayapura vividhatIrthakalpa DaoN0 mahendrakumArajI nyAyAcArya dvArA saMskRtase hindI gadya meM anUdita eka aisI kRti hai jisakA sabase kama adhyayana huA hai / jisakI carcA nahIM ke barAbara ho sakI hai| isakA kAraNa DaoN0 sAhabake nyAya zAstrake bar3e-bar3e granthoMkA saMpAdana, bhUmikA lekhanakI vizAlatAmeM daba jAnA hai yA ojhala ho jAtA hai / saMskRtase hindI meM anuvAdita unakI yaha eka mAtra kRti hai| vividhatIrthakalpakI racanA zvetAmbara jainAcArya zrI jinaprabhasUrine saMvat 1385 jyeSTha zuklA saptamIke dina kI thii| 14vIM zatAbdIkA vaha samaya musalima AkramaNakAriyoM dvArA mandiroMko naSTa karanekA thaa| isake prathama kalpameM likhA hai ki jAvaDi zAha dvArA sthApita bhagavAn AdinAthakA sundara pratibimba saMvat 1369 meM malecchoM dvArA naSTa kiye jAneke 2 varSa pazcAt arthAt saMvat 1371 meM zreSThI samarazAhane usa bhagna malanAyaka pratimAkA punaruddhAra karabAyA aura abhUtapUrva dharmalAbha liyaa| zrI jinaprabhasUrine apane vividhatIrthakalpake zatrujayakalpameM likhA hai ki svanAmadhanya maMtrI vastupAlane vicArA ki kalikAlameM maleccha loga isa tIrthakA vinAza kara deMge isane usane bhagavAn AdinAtha evaM bhagavAn puNDarIkakI bhavya mUrtiyA~ banavAkara talagharameM cupacApa virAjamAna kara dIM / unako jo AzaMkA thI vahI huA aura bhagavAna AdinAthakI pratimAko malecchoMne naSTa kara diyaa| vividhatIrthakalpa eka aitihAsika dastAveja hai jinakA zrI jinaprabhasUrine apane kalpameM ullekha kiyA hai / isI kalpa kRtikA DaoN. paM0 mahendra kumArajI ne hindI gadyameM anuvAda karake hindI bhASA-bhASI pAThakoMke lie eka aitihAsika racanAko sulabha banA diyA hai / lekina hamAre pAsa jo pANDulipi hai usameM paM0 mahendrakumArajI ke nAmakA kahIM ullekha nahIM milatA hai| aura isa kRtikA kaba unhoMne hindI gadyAnuvAda kiyA isa sambandhameM bhI kRti mauna hai| phira bhI yaha 'vividhatIrthakalpa' kRtiko hindI gadyameM unhoMne anAdita kI hai isameM koI sandeha nahIM hai| aba hama yahA~ isake pratyeka kalpakA paricaya upasthita kara rahe haiM jisase pAThakoMko isakI viSaya vastuse paricaya mila sake / zrI jinaprabhasUri zvetAmbara saMta the isaliye unhoMne tIrthoMkA itihAsa bhI unhoMne isI daSTise kiyA hai isake atirikta saMvat 1385 meM dezameM kauna-kaunase jainatIrtha the isakA bhI prastuta kRtise sahaja hI anumAna lagAyA jA sakatA hai / 1-prathama kalpa zatrujaya kalpa yaha isa kRtikA prathama kalpa hai| zatrujaya tIrtha zvetAmbara samAjakA mahAn tIrtha hai| jaise digambara samAjameM sammedazikharajI kA mAhAtmya hai usI taraha zvetAmbara jaina samAjameM zatrujaya tIrthakA mahattva hai / zaQjaya parvatase mahAtapasvI puDarokane pA~ca karor3a muniyoM ke sAtha mokSa prApta kiyA thA isaliye ise puMDarIka tIrtha bhI kahate haiM / isa girirAja se abataka anaginata tIrthakara evaM sAdhumeM mokSa pada prApta kiye, vartamAnake sabhI caubIsa tIrthakara isa parvata para padhAre the aura vahIM unakA samavazaraNa racA gayA thaa| prathama cakravartI bharata mahArAjane yahA~ eka yojana lambA caur3A caityAlaya banAyA thaa| jinameM AdinAtha svAmIkI mala nAyaka pratimA virAjamAna kI gayI thii| Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / kRtiyoMkI samokSAe~ : 39 isa yugameM mahArAjA samprati, vikramAditya, sAtavAhana, vAgbhaTTa, pAdalipta, Ama aura datta inhoMne isa parvatarAjakA samaya-samayapara jIrNoddhAra karavA kara usakA saMrakSaNa karate rahe / prasiddha tIrthodvAraka zrI jAvafs sAhane bhI isa tIrtharAjakA uddhAra karavA kara ajitanAtha svAmIke mandirameM eka tAlAba kA nirmANa karAyA thA / isa kalpameM zatru jaya tIrthakA uddhAra karAne vAle mahAn AtmAoMke nAma ginAye haiM / jinameM itihAsakA phuTa bhI hai| zrI jinaprabhasUrine jaba isa vividha tIrthakalpakI racanA Arambha kI to saMgha para rAjAdhirAja atyadhika prasanna huye isaliye kalpakA nAma 'rAjaprAsAda' bhI diyA gayA hai| zrI jinaprabhasUrine isa prathama kalpakI racanA saMvat 1385 jyeSTha mAsa zukla pakSakI saptamIko pUrNa kI thI / isa kalpameM 133 saMskRta padyoMkA bhASAnuvAda hai / 2- raivataka giri saMkSepa kalpa raivatakagiri jisakA dUsarA girinAra hai ke mAhAtmyako batalAne vAlA hai / isa kalpakA pUrvameM pAdalipta AcAryane jisa prakAra varNana kiyA thA vajrasvAmIke ziSyane pAlItAnAkA varNana kiyA hai usI prakAra jinaprabhasUrine raivatakagirikA varNana kiyA hai / 22veM tIrthaMkara neminAtha ne chatrazilAke pAsa dIkSA lI thI, sahasrAmra vanameM kevalajJAna prApta kiyA, lakSA rAmavanameM mokSamArgakA upadeza diyA tathA sabase U~cI avalokana nAmaka zikharase mokSa prApta kiyA / svayaM zrIkRSNa jIne bhagavAn ke tInoM kalyANakoMmeM bhAga liyA thaa| raivatakagiri para aura kaunase mandira Adi haiM ina sabakA prastuta kalpoMmeM varNana milatA hai / 3- zrI ujjayanta stava isakA nAma ujjayanta kalpake sthAna para ujjayanta stava diyA hai| raivataka, ujjayanta Adi eka hI zikharake nAma haiM | ujjayanta giranAra parvatakA nAma hai jo gujarAta deza meM sthita hai / isa parvatake kinAre para base huye khaMgAragar3ha meM zrI RSabhanAtha Adi aneka tIrthaMkaroMke caityAlaya haiM / kAzmIra dezake nivAsI zrI ratnazAhane kUSmAMDI devIke Adezase bhagavAn neminAthakI sundara pASANa pratimA sthApita kI thI / isa stava meM 24 padya haiM / 4- ujjayanta mahAtIrthaM kalpa isa kalpameM isI giranAra parvata aura 40 padyoMmeM aura vizada varNana kiyA gayA hai / 5 - raivatakagiri kalpa isa kalpa meM girinAra tIrthaMkA aura vizeSa varNana hai / itihAsakI dRSTise yaha acchA kalpa hai / zrI jinaprabhasUrine isameM kitane padya likhe athavA gadya meM hI likhA isakA kalpake adhyayanameM patA nahIM calatA hai / isa prakAra raivataka kalpa cAra choTe-choTe kalpoMmeM pUrNa hotA hai / 6- zrI pArzvanAtha kalpa isa kalpa meM stambhataka pArzvanAtha tIrthaMke udbhavakA varNana kiyA gayA hai| isa kalpameM 74 padya haiM / bhagavAn pArzvanAthakI isa pratimAke darzana ke kAraNa hI abhayadevasUrikA roga dUra huA thA / 7- ahichatrA nagarI kalpa isa kalpa meM ahichatra tIrthakA itihAsa diyA hai jisameM bhagavAn pArzvanAthako kaivalya honeke pUrva kamaTha dvArA upasarga kiyA gayA thA / usIkA vistRta varNana hai / upasarga sthala para hI bhagavAn pArzvanAtha kI mUrti virAjamAna kara dI gayI ! Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti grantha 8-dAdri ( AbU parvata ) kalpa prArambha meM Aba pahAr3akI vistRta kathA dI gayI hai / saMvat 1088 meM caityAlayakA nirmANa karavA kara usakA nAma vimalavasati rakhA gayA / saMvat 1288 meM lUNigavasatikA nirmANa kiyA gayA jisameM bhagavAn pArzvanAtha kI kasauTIke pattharakI pratimA virAjamAna kI gyii| ina donoM vimala vasati evaM lUNigavasatiko mlecchoMne naSTa kara diyA thA / usake pazcAt vimalavasatikA punaruddhAra vikrama saMvat 1243 meM zrI mahaNasiMha - ke putra lallane kiyA / tathA caNDasiMhake putra pIthaDane lUNigavasatikA uddhAra kiyA / isa kalpa meM 52 padya haiM / 9- mathurApurI kalpa isa kalpameM mathurA nagarI, caurAsI mathurA AdikA vistRta itihAsa diyA gayA hai / 10- azvAvabodha tIrtha kalpa isa kalpa meM azvAvabodha tIrtha evaM sakulikAvihAra ina donoM tIrthoMkA vistRta varNana hai / isa kalpake anusAra bhagavAn munisuvratanAtha ke nirvANake 1184470 varSa pazcAt vikrama saMvat calA tathA 1194972 ke pazcAt vikrama rAjA hue / 11 - vaicAragiri kalpa isa kalpakI racanA saMvat 1364 meM kI gayI thI, rAjagRhI meM pahile vaizyoMke chattIsa hajAra ghara the jinameM Adhe bauddha aura Adhe jaina the / 12 - kauzAmbI nagarI kalpa ina nagarImeM bhagavAn mahAvIrakA candanavAlAke yahA~ pA~ca kama chaha mAhake pazcAt pAraNA huA thA / vaha jyeSTha sudI dazamIkA dina thA / kauzAmbI AryA mRgAvatIkA nagara thA / isI nagarImeM bhagavAn padmaprabhuke garbhaM, janma, dIkSA evaM jJAna ye cAra kalyANaka hue / 13 - ayodhyAnagarI kalpa ayodhyA nagarI RSabhadeva, ajitanAtha, saMbhavanAtha, abhinandana, sumatinAtha evaM anantanAthakI janmabhUmi hai / bhagavAn mahAvIrake naveM gaNadhara zrI acalabhAnu evaM vimalavAhana Adi sAta kulakaroMkI janmabhUmi rahI thI / bhagavAn pArzvanAtha kI divya pratimAkI sthApanAkA itihAsa bhI diyA huA hai / 14 - apApApurI saMkSipta kalpa isakA dUsarA nAma pAvApurI hai jahA~se bhagavAn mahAvIrane nirvANa pada prApta kiyA thA / yahIM mahAvIra svAmI ke kAnoMse kIla nikAlI gayI thii| isI nagarImeM bhagavAn mahAvIra jRmbhikA nagarI meM padhAra kara sarva prathama upadeza diyA thA / 15 - kalikuNDa kukkuTezvara kalpa isameM viNDa tIrtha udbhavakI kathA evaM kukkuTezvara kalpakI utpattikI kathA dI huI hai / 16- hastinApura kalpa tIrthaMkara zAntinAtha, kunthunAtha evaM aranAtha tIrthaMkaroMkI janmabhUmi tathA inake dIkSA kalyANaka evaM jJAna kalyANaka kI bhUmi rahanekA saubhAgya prApta hai / bhagavAn RSabhanAthakA prathama AhAra huA / yahA~ malli'nAtha svAmIkA samavasaraNa AyA thA / viSNukumAra muni dvArA sAta sau muniyoMkI rakSA Adi Azcaryajanaka ghaTanAe~ huIM / Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / kRtiyoMkI samIkSAe~ : 41 17-satpura tortha kalpa-satyapura tIrthakI vistRta kathA dI huI hai / kathA rocaka hai| 18-aSTApada mahAtIrtha kalpa __yaha kalpa zrI dharmadhoSasUri kRta hai / aSTApadakA dUsarA nAma girirAja kailAza hai / ATha parvatoMse veSTita honeke kAraNa ise aSTApada kahate haiM / isa kalpameM 24 padya haiN| 19-mithilA tIrtha kalpa mithilApurI videha dezameM avasthita hai| isa mithilA nagarImeM mallinAtha evaM naminAtha bhagavAnake cAra kalyANaka hue the / yahA~ bANagaMgA evaM gaMDakI nadI bahatI hai / bhagavAn mahAvIrane yahA~ eka cAturmAsa kiyA thaa| janakasutA sItAkA bhI mithilA nagarI janma-sthAna hai| mithilA nagarI aneka rAjA-mahArAjAoMkI janmabhUmi rahI hai| 20-zrI ratnavAhapura kalpa-ratnavAhapura kauzala dezameM sthita hai / yaha bhagavAn dharmanAthako janmabhUmi hai / isa __ kalpameM kumhArake lar3ake aura nAgarAjakI khelanekI kalA hai| 21-apApA bRhatkalpa dIpamAlikotsava sahita apApAkA kalpa hai / isameM aneka avAntara kathAe~ haiM / isa kalpakA nirmANa saMvat 1387 bhAdrapada kRSNa dvAdazIke dina kiyA gayA thaa| yaha bahuta bar3A kalpa hai| 22-kanyAnayanoya mahAvIra pratimA kalpa isa kalpameM kanyAnaya nagarameM teIsa parva pramANa U~cI mahAvIrakI pratimA hai ise vikramapura nivAsI jinapatisUrIke cAcA sAha mAnadevane saMvat 1233 ASAr3ha zaklA 10 ko AcArya jinapatisUri dvArA pratiSThApita kI thii| 23-pratiSThAnapura kalpa-bhagavAn mahAvIrake 993 varSa pazcAt Arya kAlakAcAryane isa nagarImeM padhAra __ kara bhAdrapada zuklA caturthIke dina vArSika pratikramaNa karake parvakI pravRtti kI thii| 24-nandIzvara dvIpa kalpa-nandIzvara dvopakA vistArase varNana hai| 25-kAmpilyapura tIrtha kalpa 26-aNahilapura ( pATana ) kalpa-isakA dUsarA nAma ariSTanemi kalpa bhI hai / 27-zaMkhapura pArzva kalpa 28-nAsikyapura kalpa-pahile yaha nagara padmapura nAmase vikhyAta thA phira tretA yugameM sUrpaNakhAkI lakSmaNa dvArA nAka kATa leneke kAraNa vaha nagara nAsikyapura nAmase prasiddha haa| Age bhI nagarameM kitanI hI ghaTanAeM hotI rhiiN| 29-harikaMkho nagara sthita pArzvanAtha klp| 30-kapadiyakSa klp| 31-zuddhadantI sthita pArzvanAtha kalpa / 32-avantidezastha zrI abhinandana klp| 33-pratiSThApura klp| Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha 34-pratiSThAnapurake mahArAja sAtavAhanakA caritra-isa kalpameM kitanI hI asaMgata bAteM haiM jo jaina siddhAntase mela nahIM khAtIM / 35-campApurI klp| 36-pATalIputra klp| 37-zrAvastI klp| 38-vArANasI nagarI kalpa / 39-mahAvIra gaNadhara klp| 40-kokAvasati pArzvanAtha klp| 41-koTizilA tIrtha klp| 42-vastupAla tejapAla mantri klp| 43-DhipurI tIrtha kalpa-isameM vaMkacalakI kathA dI huI hai| 44-dipuro stv| 45-caurAsI mahAtIrtha nAma saMgraha klp| 46-samavasaraNa racanA klp| 47-kuMDugezvara nAbheyadeva klp| 48-vyAghrI klp| 49-aSTApadagiri kalpa / 50-hastinApura tIrtha stavana / 51-kanyAnaya mahAvIra kalpa parizeSa / 52-kulya pAkastha RSabhadeva stuti / 53-amarakuNDa padmAvatI devI klp| 54-caturviMzati jina kalyANaka kalpa / 55-tIrthaMkarAtizaya vicaar| 56-paJca kalyANaka stavana / 57-kollapAka mANikyadeva tIrtha klp| 58-zrIpUra antarIkSa pArzvanAtha kalpa / 59-stambhaka kalpa-avaziSTa bhAga / 60-phalavaddhi pArzvanAtha klp| 61-ambikA devI klp| 62-paMcaparameSThI namaskAra klp| isa prakAra vividhatIrthakalpameM 62 kalpoMkI kathAe~ dI huI haiN| DaoN. mahendrakumArajIne kalpakA bhASAnuvAda khar3I bolImeM kiyA hai / bhASA sApha sutharI hai / pUrA kalpa eka hI kathA saMgraha bana gayA hai|