Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ Zla virATa nagarakA eka ajJAta TIkAkAra-vADava -zrI mahopAdhyAya vinayasAgara jaina zvetAmbara upAsaka varga ke ine-gine sAhityakAra-kavi padmAnanya Thakkura phairU, mantrI maNDana, mantrI dhanada Adi ke sAtha TIkAkAra vADava kA nAma bhI gaurava ke sAtha liyA jA sakatA hai / vADava jaina zvetAmbara acalagacchIya upAsaka zrAvaka thaa| vaha virATa nagara vartamAna bairADa (alavara ke pAsa, rAjasthAna pradeza) kA nivAsI thaa| saMskRta sAhitya-zAstra aura jaina-sAhitya kA prauDha vidvAn evaM saphala TIkAkAra thaa| isakA samaya vaikramIya pandrahavIM zatI kA uttarArddha hai| isane aneka granthoM para TIkAyeM likhI thIM kintu duHkha hai ki Aja na to usakA koI grantha hI prApta hai aura na jaina itihAsa yA vidvAnoM meM ullekha hI prApta hai| vADava kI ekamAtra apUrNa kRti 'vRttaratnAkara avacUri' (15 vIM zatI ke antima caraNa kI likhI) mere nijI saMgraha meM hai| isakI prazasti ke anusAra vADava ne jina-jina granthoM para TIkAyeM likhI haiM, usake nAma usane isa prakAra diye haiM : (1) kumArasambhava kAvya avacUri / meghadUta kAvya avacUri (3) raghuvaMza kAvya avacUri (4) mAgha kAvya avacUri (5) kirAtArjunIya kAvya avacUri (6) kalyANa mandira stotra avacUri (7) bhaktAmara stotra avacUri (8) jacainavanalina tRtIyasmaraNaM avacUri (9) 'vAmeya' pArzvastotra avacUri (10) prabhujIrikA, stotra avacuri (11) sakalasukhanAmaka stotra (navama smaraNaM) pravacUri (12) tripurA stotra avacUri (13) vRttaratnAkara avacuri (14) vAgbhaTTAlaMkAra avacUri (15) vidagdhamukhamaNDana avacUri mAM zrI Arya kayANa gautamasmRtigraMtha kahIe
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 76 ] (16) ( 17 ) pUrNa prazasti isa prakAra hai : sArAMza yogazAstra (4 adhyAya) arari vItarAga stotra pravari prathamaM kumArasambhava iti tasmAnmeghadUtakaH purataH / raghunAthacaritato raghuvaMza: kAlidAsakRtiH // 1 // zrayaM ko mAghaH zrayaM kaH kirAtakAvyaM mahAgabhIrArtham / jJeyAni ca paJca mahAkAvyAnyetAni laukikAnyatra // 2 // zrImAnbhaktAmaraH stavakaH / kalyANamandirAkhyaH jaca navanalina kuvalayama himAgArasya jinapateH stavakaH // 3 // zrI vAmeyaJca prabhu jIrikayA saMyutaM paraM stavanam / zrImatsakalasukhAkhyaM tripurAstotraM laghustavakam // 4 // chando vRttaratnAkarAbhidham / kedAra-racitaM alaMkAra: kavizlAghyaH zrIvAgbhaTakavikRteH // 5 // viMzatiH // 6 // zrIdharmadAsa racitA vidagdhamukhamaNDanaH / AdyAH zrIyogazAstrasya catvAro'dhyAyakavarAH / zrIvItarAgadevasya stavanAni ca zrImadaJca gacchAkhye jayazekharasUrayaH / babhUvurbhU pati NIvanditAMtriyugAH sadA // 7 // ziSyAzca teSAM vasudheza datta-mAnAH pareSAmupakAradakSAH / zrIvAcanAcArya padaprapannAH zrImerucandra pravarA jayanti // 8 // ativikaTa yavanabhUpati-kArAgehasthasaMsthitA yairuddhatA jayantu zrImerucandrAkhyAH // 9 // zrImatAM merucandrANAmAdezAt vADavena pUrvokta-prantha- saGa ghAnAmavacUriH yatayaH / prasama ca | // 10 // kRtAparA virATanagarasthena mantripancAnanena ca / zrImanmANikyasundara, sUribhiH zodhitA dRDham // 11 // aMcalagaccha meM aneka bhUpatiyoM se vandita zrI jayazekharasUri hue / unake ziSya vAcanAcArya merucandra vidyamAna haiM, jinako rAjAoM ne mAna diyA hai, jo upakAra karane meM dakSa haiM aura jinhoMne bhayaMkara yavanarAjA ke zrI Arya kalyANa gautama smRtigraMtha ny
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArAgAra meM rahe hae yatiyoM kA uddhAra kiyA hai, jela se chaDAyA hai| aise zrI merucandra vAcanAcArya ke Adeza se vADava ne (maiMne) pUrvokta 17 granthoM para pravacUri (laghuTIkA) kI racanA kI hai| ina pravacUriyoM kA saMzodhana virATanagara nivAsI mantrI paMcAnana aura zrI mANikyasundarasUri ne kiyA hai| isa prazasti se kaI navIna tathya prakAza meM Ate haiM jina para vicAra kiyA jAnA Avazyaka hai / (1) pArzvalikhita 'aMcalagacchIya digdarzana' ke anusAra jayazekharasari kA samaya lagabhaga 1400 se 1462 kA hai| ye mahendraprabhasari ke dvitIya ziSya haiN| mahendraprabhasUri ke pATa para merutugasUri baiThe / isaliye mukhya paTTa-paramparA meM jayazekharasUri nahIM Ate yahI kAraNa hai ki jayazekharasUrike ziSya vAcanAcArya merucandra kA isa itihAsa meM nAmollekha bhI prApta nahIM hotaa| jayazekharasUri ke ziSya hone se merucandra kA samaya 1420 se 1500 ke madhya kA nizcita rUpa se mAnA jA sakatA hai| (2) jayazekharasUri ke liye 'babhUvaH' zabda kA prayoga hone se vADava kA racanA kAla 1465 se 1500 ke madhya kA mAnA jA sakatA hai| (3) merucandra ne yavanabhUpati ko pratibodha dekara kArAgArameM rahe huye yatiyoM ko chudd'aayaa| yaha eka navIna tathya hai| vaha yavanabhUpati kauna thA ? kahAM kA thA ? aura usane kisa kAraNa se yatiyoM ko jela meM DAlA thA ? Adi praznoM para, prazasti meM nAma aura sthAna kA ullekha na honese koI prakAza nahIM par3atA hai| itihAsa ke zodhabidvAnoM kA kartavya hai ki isapara zodha karake prakAza ddaaleN| (4) ina TIkAoM ke saMzodhakoM meM vADava ne do nAma diye haiM :-(1) zrImANikyasundarasUri aura (2) virATanagarIya mantrI paMcAnana / zrI mANikyasundarasari kA samaya lagabhaga 1435 se 1500 ke madhya kA hai| ye saMskRta ke mUrdhanya vidvAn rahe haiM aura gujarAtI bhASA ke prAcIna lekhakoM meM inakA mahatvapUrNa sthAna hai / inakI do kRtiyAM zrIdharacaritra mahAkAvya (1485) aura guNavarmAcaritra (1485) rAjasthAna pradeza meM hI racita hai| inake vizeSa paricaya ke liye 'aMcalagacchIya digdarzana' draSTavya hai| (5) virATa kA itihAsa prakAzita na hone se mantrI paMcAnana ke sambandha meM prakAza DAlanA sambhava nahIM hai kintu itanA nizcita hai ki paMcAnana saMskRta kAvya, lakSaNa-zAstra kA dhurandhara vidvAna thaa| jaina thA aura virATa nagara kA maMtrI bhii| (6) yahAM eka prazna vidvAnoM ke liye avazya hI vicAraNIya hai ki 'mantripancAnanaina ca' zabda svatantra vyaktitva kA sUcaka hai yA TIkAkAra vADava kA vizeSaNa ? yadi svatantra vyaktitva kA sUcaka hai tabato pUrvokta artha ThIka hI hai ki virATanagarIya mantrI paMcAnana ne isa samasta TIkA granthoM kA saMzodhana kiyA / aura yadi isa zabda ko vADava kA vizeSaNa mAneM to, mantriyoM meM paMcAnana arthAta siMha ke samAna, bADava ne ina granthoM para pravariyA che. zIArya ka yANa gautamasmRti graMtha
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ [78]AAAAAAAAAAIIMILIARRIAARAAIAINARIAAAAAAAAAAAAmmmmmmmmmmmIIIIIIIIIIII kI haiM, yaha artha bhI grahaNa kiyA jA sakatA hai| isa artha ke Aloka meM vADava ko hI virATanagara kA maMtrI mAna "sakate haiM / isa prazna para nirNaya karanA vidvacchaSToMkA kArya hai / isa uhApoha se yaha to spaSTa hai ki virATanagarIya vADava kA samaya 15 vIM zatI kA uttarArddha hai| vADava jaina hai, vidvAn hai / aura usa samaya (15 vIM zatI) virATanagara meM aMcalagacchIya zvetAmbara jainoM kA prabhAva thA, bAhulya thA, maMtrI bhI jaina zrAvaka thaa| vADava kI anya kRtiyAM jo aprApta haiM unake liye zodha vidvAnoM kA kartavya hai ki khoja karake anya granthoM ko prApta kareM aura vADava ke vyaktitva evaM kRtitva para vizeSa prakAza ddaaleN| PAAN: AnnanoramannnnnnwwworroneAAAAAnanna - se jANamajANaM vA, kaTu AhammioM pry| saMvare khippamappANaM, boyaM taM na samAyare // jAnakArI meM athavA anajAna meM koI adharma kArya ho jAya to svayaM kI AtmA ko usameM se turanta haTA lenA cAhie / phira dubArA usa kArya ko nahIM karanA caahie| saMganimitta mArai, maNai alIaM karei corikkaM / sevaI mehuNa muccha, apparimANaM kuNai jIvo // parigraha ke kAraNa jIva hiMsA karatA hai, asatya bolatA hai, corI karatA hai, vAsanAmaya banatA hai aura atyadhika Asakti karatA hai / isa prakAra parigraha pAMcoM pApa-karmoM kI jar3a hai| gaMthaccAo iMkyi-NivAraNe aMkuso va hathissa / Nayarassa gAiyA vi ya, iMdiyaguttI asaMgataM // jisa prakAra hAthI ko vaza meM karane ke lie aMkuza hotA hai aura zahara kI rakSA ke lie khAI hotI hai, usI taraha indriya-nivAraNa ke lie parigraha kA tyAga (kahA jAtA) hai| parigraha-tyAga se indriyAM vaza meM rahatI haiN| (ka) hA Arya kadAdAgautamasmRtigraMtha,