Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
વીર પરંપરાનું અખંડ પ્રતિનિધિત્વ
[ & ]
શ્રીમદ્ વિજયાન દસૂરીશ્વરે સ્થાનકવાસીસ'ભત મુહપત્તિબંધન અને સૂત્તિ સ્થાપન એ બન્નેના ત્યાગ કર્યો. હું પોતે પણ એમ માનુ છું કે મુહપત્તિનું ઐકાન્તિક બંધન એ વસ્તુતઃ શાસ્ત્રસ ંમત તેમ જ વ્યવસાય નથી. એ જ રીતે એમ પણ માનું છું કે આધ્યાત્મિક વિકાસક્રમમાં અધિકારી-વિશેષ વાસ્તે મૂર્તિ-ઉપાસનાનું સમુચિત અને શાસ્ત્રીય સ્થાન છે. તેમ છતાં એ પ્રસિદ્ધ સૂરીશ્વરના સ્મારક અંકમાં એમના એ અશની સ્મૃતિ નિમિત્તે આ લેખ લખી રહ્યો નથી, કારણ કે એક તો એ ચર્ચા હવે હુ રસપ્રદ રહી નથી; તેમ જ જૈનેતર અને અતિહાસિક વાચકાને એમાંથી કાંઈ વધારે જાણવા જેવું મળે એમ પણ આજે દેખાતું નથી. તેથી ઉપરના મથાળા નીચે હું એક એવા મુદ્દાની સંક્ષેપમાં ચર્ચા ફરવા ધારું છું કે જેની સાથે ઉક્ત સૂરીશ્વરના સંબંધ પણ હતા અને જે મુદ્દો અતિહાસિક દૃષ્ટિએ ખાસ અગત્યના હાઈ સર્વસાધારણ વાચકે વાસ્તે એકસરખા ઉપયોગી છે.
ધાર્મિક ભાવના જ્યારે સાંપ્રદાયિક રૂપ ધારણ કરી લે છે ત્યારે તે બહુ આળી બની જાય છે, એમાં સત્યદર્શન અને નિર્ભયતાને અશ દ્બાઈ જાય છે. તેથી સાંપ્રદાયિક કે વસ્તુતઃ ધાર્મિ ક કાઈ એક મુદ્દાની ચર્ચા, ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ કરવા જતાં પણુ, કેટલાક વાચકોના મનમાં સાંપ્રદાયિક ભાવની ગંધ આવવાના સાવ છે, એ મારા ધ્યાન બહાર નથી. વળી આજકાલ પ્રતિષ્ઠિત થયેલી અતિહાસિક દૃષ્ટિને નામે અગર તેની આડમાં સાંપ્રદાયિક ભાવતું પોષણ કરવાની પ્રવૃત્તિ વિદ્વાન કે વિચારક ગણાતા લેખમાં પણ જ્યાં ત્યાં દેખાય છે. એ બધાં ભયસ્થાને છતાં હું પ્રસ્તુત ચર્ચામાં ઊતરું છું તે એક જ ખાતરીથી, અને તે એ કે જેઓ અસાંપ્રદાયિક અગર સાંપ્રદાયિક ખરેખર વિચારકા હશે, જે સાહિત્ય અને તિહાસના અભ્યાસી હરશે તેમને મારી આ ચર્ચા કદી સાંપ્રદાયિક ભાવથી રંગાયેલી નહિ જ ભાસે.
જૈન પરંપરા, જેને આ સ્થળે હું વીરપર’પરા લગીમાં નાનામોટા ક્રાંટા-ઉપાંટા ગમે તેટલા હાય, શ્વેતાંબર, દિગ ંખર અને સ્થાનકવાસી–એ ત્રણ જ
કહું છું, તેના અત્યાર પણ એ મધા સંક્ષેપમાં ક્રિયામાં આવી જાય
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૪ ]
ચિંતન અને દર્શન છે. ભગવાન મહાવીર પહેલાં પણ જૈન પરંપરાનું અસ્તિત્વ એતિહાસિક દૃષ્ટિએ સિદ્ધ છે. તે પરંપરાને વિરપૂર્વ પરંપરાના નામથી ઓળખીએ. ભગવાન મહાવીરે એ પૂર્વપરપરાને જીવનમાં પચાવી, તેનું યોગ્ય અને સમુચિત સંશોધન, પરિવર્તન, પરિવહંન કરી પિતાની જીવનસાધનાને પરિણામે એને જે રૂપ આપ્યું તે વીરપરંપરા. આ પરંપરાની ભવ્ય ઇમારત અનેક સદશા ઉપર ઊભી થયેલી છે અને તેને જ બળે તે અત્યારલગી એક થા બીજા રૂપમાં જીવિત છે. અહીં વિચારણીય મુદ્દો એ છે કે વીરપરંપરાના પ્રથમથી અત્યારલગીમાં જેટલા ફાંટા ઈતિહાસમાં આપણી નજરે પડે છે અને અત્યારે જે કે જેટલા ફાંટા આપણી સામે છે તે બધામાં વીરપરંપરાનું પ્રતિનિધિત્વ એછું કે વતું એક યા બીજા રૂપમાં હોવા છતાં તે બધા ફાંટામાંથી કયા ફોટામાં કે ક્યા ફિરકામાં એનું પ્રતિનિધિત્વ વધારે અખંડપણે સચવાઈ રહ્યું છે ? વીરપરંપરાના ત્રણે ફિરકાઓના શાસ્ત્રોનું તુલનાત્મક તેમ જ ઐતિહાસિક મારું વાચન-ચિંતન અને એ ત્રણે ય ફિરકાઓને ઉપલબ્ધ આચાર-વિચારનું મારું યથામતિ અવકન મને એમ કહે છે કે વીરપરંપરાનું અખંડ પ્રતિનિધિત્વ શ્વેતામ્બર પરંપરામાં બાકીની બે પરંપરાઓ કરતાં વિશેષ પૂર્ણપણે અને વિશેષ યથાર્થપણે સચવાઈ રહ્યું છે. મારા આ મંતવ્યની પુષ્ટિમાં હું અને ટૂંકમાં આચાર, ઉપાસના અને શાસ્ત્ર એ ત્રણે અંશે ઉપર વિચારકેનું ધ્યાન ખેંચીશ.
દિગંબર, શ્વેતામ્બર કે સ્થાનકવાસી કઈ પણ ફિરકાની ધાર્મિક પ્રવૃત્તિ અને પ્રચારને ઇતિહાસ તપાસીશું તે આપણે એમ નહિ કહી શકીએ કે અમક ફિરકાએ વીરપરંપરાના પ્રાણુસ્વરૂપ અહિંસાના સિદ્ધાંતને મેળો કર્યો છે કે તે સિદ્ધાંતને સમર્થન અને પ્રચારમાં પિતાથી બનતું કરવામાં જરાય મચક આપી છે. આપણે એ સગૌરવ કબૂલ કરવું જોઈએ કે અહિંસાના સમર્થન અને તેના વ્યાવહારિક પ્રચારમાં ત્રણે ફિરકાના અનુયાયીઓએ પિતપોતાની ઢબે એક જ સરખો ફાળો આપે છે. તેથી અહિંસા સિદ્ધાંતની દષ્ટિએ મારા ઉપર્યુક્ત મંતવ્યનું સમર્થન હું નથી કરતો, પણ એ જ અહિંસા તત્વના પ્રાણ અને કલેવરવરૂપ અનેકાંત સિદ્ધાંતની દષ્ટિએ મેં પ્રસ્તુત પ્રશ્નની છણાવટ કરી છે. એ તો હરકેઈ અભ્યાસી જાણે છે કે ત્રણે ફિરકાના દરેક અનુગામી અનેકાંત કે સ્યાદાદ વાતે એક જ સરખું અભિમાન, મમત્વ અને આદર ધરાવે છે. તેમ છતાં પ્રસ્તુત પ્રશ્ન પર જોવાનું પ્રાપ્ત એ થાય છે કે એ અનેકાંતદષ્ટિ કયા ફિરકાના આચારમાં, ઉપાસનામાં અગર શાસ્ત્રોમાં વધારે પૂર્ણપણે સચવાયેલી છે અગર સચવાય
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
વીરપર પરનું અખંડ પ્રતિનિધિત્વ
[૩૩e છે. ત્યાં લગી વાદવિવાદ, દાર્શનિક ચર્ચાઓ, દાર્શનિક ખડન-મંડન અને કલ્પનાળને સંબંધ છે ત્યાં લગી તો અનેકાંતની ચર્ચા અને તેની પ્રતિષ્ઠા ત્રણે ફિરકાઓમાં એક જ સરખી છે અને માન્ય છે. દા. ત. જડ કે ચેતન, સ્થૂલ કે સુક્ષ્મ કઈ પણ વસ્તુના સ્વરૂપનો પ્રશ્ન આવે તે ત્રણે ફિરકાના અભિજ્ઞ અનુયાયીઓ બીજા દાર્શનિકે સામે પોતાનું મંતવ્ય નિત્યાનિત્ય, ભેદભેદ, એકાનેક આદિ રૂપે એક જ સરખી રીતે અનેકાંતદષ્ટિએ સ્થાપવાના; અથવા જગકર્તાને પ્રશ્ન આવે કે કર્મ-પુનર્જન્મને પ્રશ્ન આવે તો પણ ત્રણે ફિરકાના અભિન્ન અનુગામીઓ એક જ સરખી રીતે પિતાની અનેકાંતદષ્ટિ
કે. આ રીતે જૈનેતર દર્શન સાથેના વિચારપ્રદેશમાં વીરપરંપરાના દરેક અનુગામીનું કાર્ય અનેકાંતષ્ટિની સ્થાપના પૂરતું ભિન્ન નથી, અધૂરું નથી કે ઓછુંવત્ત પણ નથી. તેમ છતાં વીરપરંપરાના એ ત્રણે ફિરકાઓમાં આચાર
–ખાસ કરીને મુનિ આચાર અને તેમાંય મુનિ સંબંધી માત્ર વસ્ત્રાચારની બાબતમાં અનેકાંતદષ્ટિને ઉપયોગ કરી તપાસીશું તો આપણને સ્પષ્ટ જણાશે કે કઈ પરંપરામાં વીરપરંપરાનું અખંડ પ્રતિનિધિત્વ સચવાઈ રહ્યું છે. ઉપસના—ખાસ કરી મૂર્તિ-ઉપાસનાને લઈ અનેકાંતદષ્ટિએ તપાસીશું તે પણ આપણને સમજાશે કે કઈ પરંપરામાં અનેકાંતદષ્ટિને વારસે જાણે કે અજાણે વધારે અખંડપણે સચવાઈ રહ્યો છે. છેવટે આપણે શાસ્ત્રોના ત્રણેય ફિરકાવત, વારસાની દૃષ્ટિએ પણ પ્રસ્તુત પ્રશ્ન વિશે વિચારીશું.
(૧) આધ્યાત્મિક વિકાસની વિવિધ ભૂમિકાઓને સ્પર્શ કરતા જૈનત્વની સાધનાના સ્વતંત્ર વિચારથી તપાસતાં અગર ત્રણે ફિરકાના ઉપલબ્ધ સમગ્ર સાહિત્યનું એકંદર તેલન કરતાં એ તો સ્પષ્ટ દીવા જેવું દેખાય છે કે મુનિર્વસ્ત્રાચાર સંબંધી સચેલ અને અચેલ બને ધર્મોમાંથી ભગવાન મહાવીર કે તેમના જેવા છતર મુનિઓના સમગ્ર જીવનમાં અગર તો તેમના જીવનના મહત્ત્વના ભાગમાં અલ–ધર્મનું સ્થાન હતું. આ દષ્ટિએ નગ્નત્વ કે અચેલધર્મ, જે દિગંબર પરંપરાને મુખ્ય અંશ છે તે, સાચે જ ભગવાન વીરના જીવનનો અને તેમની પરંપરાને પણ એક ઉપાદેય અંશ છે, પરંતુ પોતાના આધ્યાત્મિક સાધના-ક્ષેત્રમાં દરેક એક્ષુવનું બળ ધરાવતા યથાર્થ સાધકને સમાવેશવાની વીરની ઉદાર દૃષ્ટિ અગર વ્યવહારુ અનેકાંતદષ્ટિનો વિચાર કરીએ. તે આપણને એ સ્પષ્ટ સમજાશે કે એ મહાવીર સર્વ સાધક અધિકારી વાતે એકાતિક નગ્નત્વને આગ્રહ રાખી ધર્મશાસનને લેકગ્રાહ્ય પ્રચાર અટકી કે કરી ન જ શકે. તેમના પિતાનાં આધ્યાત્મિક બળ ને આદર્શ ગમે તેટલી પરાકાષ્ટાએ પહોંચ્યાં હોય, છતાં તેમને જે પિતાનું ધર્મશાસન પ્રચારવું કે ચિરજીવિત રાખવું
२८
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૬ ]
દર્શન અને ચિંતન
ઇષ્ટ હોય તો તેમણે પોતાની જાત પરત્વે ઉચ્ચતમ આદર્શને વ્યવહાર રાખીને પણ સહગામી કે અનુગામી બીજા સાધકે વાસ્તે (જે મૂળગુણમાં કે મૂલાચારમાં એજ્યમય હોય તે) વસ્ત્ર, પાત્ર આદિ પૂલ વસ્તુઓ વિશે મર્યાદિત છૂટ મૂકે જ છૂટ; અગર મધ્યમમાર્ગી નિયમન રાખે જ કે. મનુષ્ય સ્વભાવના, અનેકાન્ત દૃષ્ટિના અને ધર્મપંથ-સમન્વયના અભ્યાસી વાસ્તે એ તત્ત્વ સમજવું સહેલું છે. જે આ દષ્ટિ ડીક હેય તે આપણે એમ કહી શકીએ કે ભગવાન વીરે પિતાના ધર્મશાસનમાં અચેલ-ધર્મને પ્રથમ સ્થાન આપીને પણ સાથે સાથે સચેલ-ધર્મને મર્યાદિત સ્થાન આપેલું. દિગંબર પરંપરા જ્યારે ખરા મુનિની શરત તરીકે નગ્નત્વને અકાન્તિક દાવો કરે છે ત્યારે તે વીરના શાસનના એક અંશને અતિ આદર કરવા જતાં બીજા સલ-ધર્મના અંશને અવગણી અનેકાંતદષ્ટિને વ્યાધાત કરે છે. તેથી ઊલટું, શ્વેતાંબર કે સ્થાનકવાસી પરંપરા સએલ-ધર્મમાં માનવા છતાં, તેનું સમર્થન અને અનુસરણ કરવા છતાં, અલધર્મની અવગણના, અનાદર કે ઉપેક્ષા કરતી નથી; બલ્ક તે બને પરંપરાઓ દિગંબરત્વના પ્રાણરૂપ અચેલ-ધર્મનું પ્રધાનપણું સ્વીકારીને જ અધિકારીવિશેષ પર સચેલ ધર્મની પણ અગત્યતા જુએ અને સ્થાપે છે. આ ઉપરથી આપણે ત્રણે ફિરકાઓની દૃષ્ટિ તપાસીશું તે સ્પષ્ટ જણાશે કે વસ્ત્રાચારની બાબતમાં દિગંબર પરંપરા અનેકતદષ્ટ સાચવી શકી નથી, જ્યારે બાકીની બે પરંપરાઓએ વિચારણામાં પણ વસ્ત્રાચાર પર અનેકાંતદષ્ટિ સાચવી છે અને અત્યારે પણ તેઓ તે દૃષ્ટિને જ પિવે છે. ત્રણે ફિરકાના ઉપલબ્ધ સાહિત્યમાં અતિહાસિક દૃષ્ટિએ નિર્વિવાદપણે સૌથી વધારે પ્રાચીન મનાતા શ્વેતાંબરીય અંગ સાહિત્યમાં અને તેમાં સૌથી વધારે પ્રાચીનતાના અંશે. ધરાવનાર આચારાંગ સૂત્રમાં આપણે અલ અને સચેલ બને ધર્મોનું વિધાન જોઈએ છીએ. આ બન્ને વિધાનમાં એક પ્રથમનું અને બીજું પછીનું છે એમ માનવાને કશે જ પુરા નથી, તેથી ઊલટું અચેલ અને સચેલ ધર્મનાં બન્ને વિધાન મહાવીરકાલીન છે એમ માનવાને અનેક પુરાવાઓ છે. આચારાંગ. માંના પરથી વિધી દેખાતાં એ બન્ને વિધાને એકબીજાની એટલાં નજીક છે તેમ જ એકબીજાનાં એવાં પૂરક છે અને તે બન્ને વિધાને એક જ ઊંડી આધ્યાત્મિક ધૂનમાંથી એવી રીતે ફલિત થયેલાં છે કે તેમાંથી એકને લેપ કરવા જતાં બીજાને છેદ ઉડી જાય અને પરિણામે બન્ને વિધાનો મિથા કરે, તેથી એ આચારાંગના પ્રાચીન ભાગને દષ્ટિએ અતિહાસિક તપાસતાં પણ હું નિર્વિવાદપણે એવા નિશ્ચય ઉપર આવ્યો છું કે અચેલ-ધર્મની બાબતમાં વીરપરંપરાનું પ્રતિનિધિત્વ જો પ્રમાણમાં વિશેષ યથાર્થપણે અને વિશેષ અખંડ
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
વીરપરંપરાનું અખંડ પ્રતિનિધિત્વ
૩૦૭ પણે સચવાયું હોય તો તે દિગંબર ફિરકામાં નહિ, પણ શ્વેતાંબર અને સ્થાનકવાસી ફિરકામાં છે.
(૨) હવે આપણે ઉપાસનાની બાબત લઈવીરપરંપરાના પ્રતિનિધિત્વને પ્રસ્તુત પ્રશ્ન ચર્ચાએ. એ કહેવાની ભાગ્યે જ જરૂર છે કે વીરપરંપરાના અનેક મહત્વના અંશમાં મૂર્તિ–ઉપાસનાને પણ સ્થાન છે. આ ઉપાસનાની દૃષ્ટિએ સ્થાનકવાસી ફિરકે તે વીરપરંપરા–બહિષ્કૃત જ છે, કારણ કે તે આમિક પરંપરા, યુક્તિવાદ, આધ્યાત્મિક યોગ્યતા અને અનેકાન્દષ્ટિ એ બધાને ઇન્કાર કરી એક યા બીજા કોઈ પણ પ્રકારની મૂતિ–ઉપાસનામાં માનતો નથી. તેથી ઉપાસનાની બાબતમાં શ્વેતાંબર અને દિગંબર બે ફિરકા વચ્ચે જ વિચારવાનું પ્રાપ્ત થાય છે. એમાં સંદેહ નથી કે દિગંબર–પરંપરાસંમત નગ્ન મૂર્તિની ઉપાસના વીતરાગવની સગુણ ઉપાસના વાતે વધારે બંધબેસતી અને નિરાડંબર હાઈ વધારે ઉપાદેય પણ થઈ શકે, પરંતુ આ બાબતમાં પણ દિગંબર પરંપરાનું માનસ, વિચારણુ અને વ્યવહારની દષ્ટિએ, અકાન્તિક જ છે. શ્વેતામ્બર પરંપરાના આચાર-વિચાર અને ચાલુ પુરાતન વ્યવહારને તપાસીશું તે આપણને જણાશે કે એણે વિચારમાં કે વ્યવહારમાં નગ્ન મતિની ઉપાસનામાંથી બહિષ્કાર કર્યો જ નથી. તેથી ઘણું જૂના વખતથી અત્યારલગીના શ્વેતાંબરીય પંથની માલિકીનાં મંદિરે ક તીર્થોમાં નગ્ન મૂર્તિનું અસ્તિત્વ, તેનું પૂજન-અર્ચન નિર્વિરોધપણે ચાલતું આપણે જોઈએ છીએ. અલબત્ત, શ્વેતાંબર પરંપરામાં વસ્ત્ર અને સાલંકાર મૂર્તિનું સ્થાન છે, અને જેમ જેમ બને ફિરકાઓ વચ્ચે અથડામણુ વધતી ગઈ તેમ તેમ શ્વેતાંબર પરંપરામાં ઉત્તરોત્તર સવસ્ત્ર અને સાલંકાર મૂર્તિની જ પ્રતિષ્ઠા વધતી ચાલી છે, પણ મથુરામાંથી નીકળેલી શ્વેતાંબરીય આચાર્યના નામોથી અંકિત નગ્ન મૂર્તિઓ અને ત્યારપછીના અનેક સૈકાઓ દરમિયાન પણ ચાલુ રહેલી નગ્ન મૂર્તિની શ્વેતામ્બરીય પ્રતિષ્ઠાને વિચાર કરતાં એ ચેખું લાગે છે કે શ્વેતાંબર પરંપરા આધ્યાત્મિક ઉપાસનામાં નગ્ન મૂર્તિનું મૂલ્ય યથાવત આંકતી આવી છે. આથી ઊલટું, દિગંબર પંચની માલિકીનું કોઈ પણ મંદિર કે તીર્થ લો, તે તેમાં નગ્ન મૂર્તિ સિવાય સાદાં અને દિગંબરત્વની વધારે નજીક હોય એવાં નિરાડંબર વસ્ત્રાંશ ધારણની મૂર્તિને પણ અકાન્તિક બહિષ્કાર જ હશે. એ પરંપરાનાં શાસ્ત્રો પણ એકાન્તિકપણે નગ્ન મૂર્તિના જ સમર્થક હોઈ આખી દિગંબર પરંપરાને માનસ પ્રથમથી અત્યાર લગી એક જ રીતે ઘડાયેલું છે કે જે મૂર્તિ નગ્ન ન છે તે માનવી કે પૂજવી એ નથી, જ્યારે પ્રથમથી જ શ્વેતાંબર પરંપરાનો આ વિશે વારસે ઉદાર રહેલું હોય એમ લાગે છે. તેથી એ જિનમૂર્તિની
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૮ ]
દર્શન અને ચિંતન ઉપાસનાને અનૈકાન્તિક આગ્રહ દિગંબર પરંપરા જેટલું જ રાખવા ક્યાં મૂર્તિનું સ્વરૂપ વિશે દિગંબર પરંપરાની પેઠે એકાન્તિક બની નથી. (અલબત્ત છેલ્લી શતાબ્દીકે શતાબ્દીઓમાં વેતામ્બર માનસ અને વ્યવહાર પણ પ્રત્યાઘાતી વૃત્તિ ધરાવતાં, છેક જ દિગંબર મંતવ્ય કરતાં સામી બાજુએ જતાં અને પિતાની પૂર્વપરંપરા ભૂલી જતાં દેખાય છે, એ કબૂલ કરવું જોઈએ.) બુદ્ધિ અને તથી કસતા પણ એમ લાગે છે કે તન્દ્ર નગ્ન અને નગ્નપ્રાય-બન્ને પ્રકારની મૂર્તિઓ ઉપાસનાને અનુકૂળ છે, નહિ કે કોઈ એક જ પ્રકારની. તેથી મૂર્તિ સ્વરૂપ વિશેની પરાપૂર્વથી ચાલી આવતી કલ્પનાને વિચાર કરતાં અને તેને ઉપાસનાગત અનેકાન્તદૃષ્ટિ સાથે મેળ બેસતાં એમ સ્પષ્ટ લાગે છે કે એકાન નગ્ન મૂર્તિને આગ્રહ રાખવામાં વીરપરંપરાનું પ્રતિનિધિત્વ ખંડિત થઈ જાય છે, કારણ કે, તે આગ્રહમાં શ્વેતામ્બરીય કલ્પનાને સમુચિત પણ સમાવેશ થતો નથી, તેથી ઉલટું, શ્વેતાંબરીય નગ્ન અને નગ્નપ્રાય મૂર્તિની કલ્પનામાં દિગંબર પરંપરાની એકપક્ષીય માન્યતાને પણ રૂચિ અને અધિકારભેદે પૂર્ણ સમાવેશ થઈ જાય છે.
(૩) પ્રસ્તુત પ્રશ્ન પર છેલ્લી બાબત શાસ્ત્રોની છે અને તે જ સૌથી વધારે અગત્યની છે. ત્રણે ફિરકાઓ પાસે પોતપોતાનું શાસ્ત્ર-સાહિત્ય છે. સ્થાનક્વાસી અને વેતાંબર-એ બે ફિરકાઓને કેટલુંક આગમિક સાહિત્ય તે સાધારણ છે, જ્યારે એ ઉલ્ય ફિરકામાન્ય સાધારણ આગમિક સાહિત્યને દિગમ્બર ફિરકે માનતો જ નથી. તે એમ કહે છે કે અસલી આગમિક સાહિત્ય ક્રમે ક્રમે લેખાબદ્ધ થયા પહેલાં જ અનેક કારણોથી નાશ પામ્યું. આમ કહી તે સ્થાનકવાસી-વેતાંબર ઉભયમાન્ય આગમિક સાહિત્યનો બહિષ્કાર કરે છે, અને તેના સ્થાનમાં તેની પિતાની પરંપરા પ્રમાણે ઈસ્વીસનના બીજા સૈકાથી રચાયેલા મનાતા અમુક સાહિત્યને આગમિક માની તેને અવલંબે છે. અહીં પ્રશ્ન એ છે કે જે ઈસવીસનના પહેલા બીજા સૈકાથી માંડી રચાયેલા ખાસ દિગંબર સાહિત્યને તે ફિરકાના આચાર્ય અને અનુયાયીઓએ જીવિત રાખ્યું તો તેમણે પોતે જ અસલી આગમ સાહિત્યને સાચવી કેમ ન રાખ્યું ? અસલી, આગમ સાહિત્યના સર્વથા વિનાશક કારણોએ તે ફિરકાના નવીન અને વિવિધ વિસ્તૃત સાહિત્યને સર્વથા વિનાશ કેમ ન કર્યો છે એમ તે કહી જ નહિ શકાય કે દિગંબર ફિરકાએ જુદાં ખાસ રચેલ શાસ્ત્રોના સમય પહેલા જ એ વિનાશક કારણે હતાં અને પછી એવાં ન રહ્યાં; કારણ કે, એમ માનવા જતાં એવી કુપના કરવી પડે કે વીરપરંપરાના અસલી આગમિક સાહિત્યને સર્વથા વિનાશ કરનારાં બાએ સમાન ક્ષેત્ર અને સમાન કાળમાં હયાત બ્રાહ્મણ અને બદ્ધ અસલી સાહિત્ય કે તે વખતે રચાતા સાહિત્ય ઉપર વિના
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
વીરપરંપરાનું અખંડ પ્રતિનિધિત્વ
૩૦૯ શિક અસર ન કરી અને કરી હોય તે તે નામમાત્રની. આ કલ્પના માત્ર અસંગત જ નથી, પણ અનૈતિહાસિક સુધ્ધાં છે. ભારતવર્ષના કોઈ પણ ભાગમાં વર્તમાન કે રચાતા સાહિત્ય વિશે એવાં પક્ષપાતી વિનાશક બળા ક્યારેય ઉપસ્થિત થયાને ઇતિહાસ પ્રાપ્ત નથી થતો કે એ બળોએ માત્ર જૈન સાહિત્યને સર્વથા વિચ્છેદ કર્યો અને બ્રાહ્મણ તેમ જ બૌદ્ધ સાહિત્ય ઉપર દયા દાખવી હોય. આ અને આના જેવી બીજી કેટલીયે અસંગતિએ આપણને એમ માનવા પ્રેરે છે કે વીરપરંપરાનું અસલી સાહિત્ય (ભલે તેના બંધારણમાં, ભાપાસ્વરૂપમાં અને વિષયચર્ચામાં કાંઈક ફેરફાર કે ઘટાડ-વધારે થયો તેય) વસ્તુતઃ નાશ ન પામતાં અખંડ રીતે હયાત જ રહ્યું છે. આ દષ્ટિએ જોતાં એ અસલી સાહિત્યને વારસો દિગંબર ફિરકા પાસે નથી, પણુ શ્વેતાંબર અને સ્થાનકવાસી એ બે ફિરકા પાસે છે. સ્થાનકવાસી ફિરકે કેટલુંક અસલી આગમિક સાહિત્ય ધરાવે છે, પણ તે કાળ, શાખા, પાંદડ અને ફુલ કે ફળ વિનાને એક મૂળ કે થડ જેવું છે અને તે મૂળ કે ઘડ પણ તેની પાસે અખંડિત નથી. એ પણ ખરું છે કે શ્વેતાંબર પરંપરા જે આગમિક સાહિત્યના વારસ ધરાવે છે તે પ્રમાણમાં દિગંબર પરંપરાનાં સાહિત્ય કરતાં વધારે અને ખાસ અસલી છે તેમ જ સ્થાનકવાસી આગામિક સાહિત્ય કરતાં એ વિશે વિપુલ અને સમૃદ્ધ છે, છતાં તે અત્યારે જેટલું છે તમાં જ બધું અસલી સાહિત્ય મૂળ રૂપમાં જ સમાઈ જાય છે એમ કહેવાને આશય નથી. સ્થાનકવાસી ફિરકાએ અમુક જ આગ માન્ય રાખી તે સિવાયનાને માન્ય ન રાખવાની પહેલી ભૂલ કરી. બીજી ભૂલ આગમિક સાહિત્યના અખંડિત વિકાસને અને વીરપરપરાને પિવતી નિયુક્તિ આદિ ચતુરંગાના અસ્વીકારમાં એણે કરી અને છેવટની અક્ષમ્ય ભૂલ એ ફિરકાના મુખ્યપણે ક્રિયાકાંડના સમર્થનમાંથી ફલિત થયેલ ચિંતન-મનનના નાશમાં આવી જાય છે. જે સૈકાઓ દરમિયાન ભારતવર્ષમાં આશ્ચર્યજનક દાર્શનિક ચિંતન, મનન અને તાર્કિક રચનાઓ ધધબંધ થતી હતી એ જમાનામાં વેતામ્બર અને દિગંબર વિદ્વાને પણ એ અસરથી મુકત રહી ન શક્યા અને તેમણે થડે પણ સમર્થ ફાળે જૈન સાહિત્યને અ, તે જ જમાનામાં શરૂ થયેલ અને મેર વિસ્તરેલ સ્થાનકવાસી ફિરકાએ દાર્શનિક ચિંતન-મનનની દિશામાં અને તાર્કિક કે બીજા કેઈ પણ એ સાહિત્યની રચનામાં પિતાનું નામ નથી નેંધાવ્યું—એ વિચાર ખરેખર સ્થાનકવાસી ફિરકા માટે નીચું જેવડાવનાર છે. આ બધી દષ્ટિએ સ્થાનકવાસી ફિરકાને વીરપરંપરાનું અખંડ પ્રતિ નિધિત્વ અગર તે અપેક્ષાકૃત વિશિષ્ટ પ્રતિનિધિત્વ ધરાવનાર કહી ને શકાય. તેથી હવે બાકીના બે ફિરકાઓ વિશે જ વિચારવાનું પ્રાપ્ત થાય છે.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૦]
દર્શન અને ચિંતન
is
* આપણે ઉપર જોઈ ગયા કે દિગંબર ફિરકાએ અસલી આગમિક સાહિત્યને અવગણવામાં, તેને બહિષ્કાર કરવામાં માત્ર વિદ્યાના કેટલાક અંશે ગુમાવવા પૂરતી જ ભૂલ નથી કદી, પણ એ સાથે એણે વીરપરંપરાના ઘણા આચાર અને વિચારનો વારસો પણ ગુમાવ્યો છે. આગમિક સાહિત્ય છોડવા સાથે એના હાથમાંથી પંચાંગના પ્રવાહને સાચવવા, રચવા અને પોષવાનો સેનેરી અવસર જ ચાલ્યો ગયે. એ તે એક અબાધ્ય સત્ય છે કે મધ્યકાળમાં કેટલીક શતાબ્દીઓ દરમિયાન માનનીય દિગંબર ગંભીર વિદ્વાન હાથથી રચાયેલ દાર્શનિક, તાર્કિક અને અન્ય પ્રકારનું વિવિધ સાહિત્ય એવું છે કે તે માત્ર હરકોઈ જૈનને જ નહિ પણ હરકોઈ ભારતીય સાહિત્ય અને સંસ્કૃતિના અભ્યાસીને માન ઉત્પન્ન કરે તેવું છે, તેમ છતાં ઐતિહાસિક દષ્ટિએ એ કબૂલ કરવું જોઈએ કે જો દિગંબર પરંપરાએ આગમિક અને પંચાંગી સાહિત્ય સાચવી, તેનું સંવર્ધન અને વ્યાખ્યાન કે વિવરણ પિતાની જ બે કર્યું હેત તે એ પરંપરાને ગંભીર વિદ્વાનોએ ભારતીય સાહિત્ય અને જૈન સાહિત્યને એક સંમાનવર્ધક ભેટ આપી હેત. ખેર, આ ઉપરથી એકંદરે મારે અભિપ્રાય કેવળ ઐતિહાસિક દષ્ટિએ પણ એ બધા છે કે શાસ્ત્રોની બાબતમાં વીરપરંપરાનું જે કાંઈ પણ અખંડ પ્રતિનિધિત્વ આજે જોવા મળતું હોય તે તે શ્વેતાંબર પરંપરાને જ આભારી છે. હું જ્યારે દિગંબર પરંપરાની પુષ્ટિ અને તેના સમન્વયની દૃષ્ટિએ પણ તાંબરીય પંચાંગી સાહિત્ય જોઉં ત્યારે મને ચખું લાગે છે કે એ સાહિત્યમાં દિગંબર પરંપરાને પિષક થાય એવી અખૂટ સામગ્રી છે. અમુક મુદ્દા પરત્વે મતભેદ થતાં, તેને ઐત્તિક આગ્રહનું રૂપ અપાતાં જે હાનિ દિગંબર પરંપરાને ઉઠાવવી પડી છે તેનો ખ્યાલ એ પંચાંગી સાહિત્યને તટસ્થભાવે વાંચ્યા સિવાય આવી ન શકે. જો એ સાહિત્યમાંનાં અમુક વિધાન દિગંબર પરંપરાને બંધબેસતાં આવે તેમ ન હતું, તે તે પરંપરાના વિદ્વાને, એ વિધાને વિશે–એ સાહિત્યને છોડ્યા સિવાય પણ, જેમાં બ્રાહ્મણ અને બૌદ્ધ પરંપરામાં બન્યું છે અને જેમ એક જ તત્ત્વાર્થ ગ્રન્થને સ્વીકારી તેની જુદી જુદી વ્યાખ્યામાં બન્યું છે તેમ–વિવિધ ઉહાપોહ કરી શકતા હતા અથવા તે ભાગને, સ્વામી દયાનન્દ સ્મૃતિ પુરાણ આદિમાંના અનિષ્ટ ભાગને પ્રક્ષિપ્ત કહ્યો છે તેમ પ્રક્ષિપ્ત કહી, બાકીના સમગ્ર પંચાંગી ભાગને સરકારી, પરંપરાનું પ્રતિનિધિત્વ મૂળ રૂપમાં કાંઈક વિશેષ સાચવી શક્યા હતા. દિગંબર પરંપરાનું સમગ્ર માનસ એવું એક તરફી વયેલું દેખાય છે કે તેને જિજ્ઞાસ્ત અને વિદ્યોપાસનાની દષ્ટિએ પણ પંચાંગી સાહિત્ય જેવા કે વિચારવાની વૃત્તિ
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
વીરપરંપરાનું અખંડ પ્રતિનિધિત્વ
[ ૩૧૧ થતી જ નથી, જ્યારે શ્વેતામ્બરીય માનસ પ્રથમથી જ ઉદાર રહ્યું છે. આના પુરાવાઓ આપણે સાહિત્યરચનામાં જોઈએ છીએ. એક પણ દિગંબર વિદ્વાન એવો નથી જાણે કે જેણે બ્રાહ્મણ-બૌદ્ધ ગ્રન્થ ઉપર લખવાની વાત તે બાજુએ રહી, પણ તાંબરીય આગમિક સાહિત્ય કે બીજા કઈ દાર્શનિક કે તાર્કિક શ્વેતામ્બરીય સાહિત્ય ઉપર કાંઈ લખ્યું હોય. તેથી ઊલટું, દિગંબર પરંપરાનું પ્રબળ ખંડન કરનાર અનેક સાંપ્રદાયિક શ્વેતાંબરીય આચાર્યો અને ગંભીર વિદ્વાન એવા થયા છે કે જેમણે દિગમ્બરીય ગ્રન્થો ઉપર આદર સાથે મહત્ત્વપૂર્ણ ટીકાઓ લખી છે. એટલું જ નહિ, પણ પુસ્તકસંગ્રહની દષ્ટિએ પણ દિગંબર પરંપરાનું માનસ શ્વેતાંબર પરપરાના માનસ કરતાં પ્રથમથી જ ભારે સંકીર્ણ રહ્યું છે. એના પુરાવાઓ જુના વખતથી અત્યાર લગીને બંને ફિરકાઓના પુસ્તક ભંડારોની યાદીમાં પદે પદે નજરે પડે છે. આ બધું હું કોઈ એક પરંપરાના અપકર્ષ કે બીજી પરંપરાના ઉત્કર્ષની દષ્ટિએ નથી લખત; કારણ કે, મારા આ લખાણમાંથી જે પરંપરા પિતાને ઉત્કર્ષ ફલિત કરી બીજાના અપકર્ષમાં જ રાચવા માગે તે પરંપરાને પણ બીજી બાબતમાં સપ્રમાણુ અપકર્ષ બતાવી શકાય. મારું પ્રસ્તુત લેખન માત્ર સમત્વની દષ્ટિએ છે. એમાં ઊણપને ઊણપ માનવા જેટલું સ્થાન છે, પણ કઈ પ્રત્યે અવગણના કે લઘુત્વદૃષ્ટિ પિષવા સ્થાન નથી.
ચિરકાળથી પિવાયેલ ફિરકાવાસિત માનસને બદલાનું કામ નદીના પ્રવાહને બદલવા જેવું એક રીતે અઘરું છે, તેમ છતાં એ અશક્ય નથી. વર્તમાન સમયના વિદ્યા અને જિજ્ઞાસાનાં બળ ઈષ્ટ દિશામાં પુરજોશથી પ્રેરી રહ્યાં છે. જે કાર્ય ભારે ભોગ આપ્યા પછી અગર બદલે વાળી ન શકાય એવી હાનિ ઉઠાવ્યા પછી કરવું જ પડે તે કામ પ્રથમથી ચેતી વખતસર કરવામાં આવે તે એમાં મનુષ્યત્વની શોભા છે. હું એમ માનું છું કે એક પણ ક્ષણને વિલંબ કર્યા સિવાય સ્થાનકવાસી ફિરકાએ પિતાની ગત ભૂલ સુધારી આગળ વધવું જોઈએ, અને હું એમ પણ માનું છું કે સમર્થ તેમ જ નિર્ભય શુદ્ધ વિદ્યોપાસક દિગંબર વિદ્વાનોએ વારસાગત માનસ બદલી, દિગંબર જ કાયમ રહ્યા છતાં, વિરપરંપરાને પ્રમાણમાં વિશેષ અને અખંડપણે વ્યક્ત કરનાર આગમિક તેમ જ પંચાંગી સાહિત્યનું અવલોકન કરી તેને પિતાની પરંપરાના સાહિત્ય સાથે મેળ બેસાડે અગર તે દ્વારા પિતાના સાહિત્યની પૂર્તિ કરવી. એમ ન કરતાં જેમ તેઓ અત્યાર લગી એકદેશીય રહ્યા છે તેમ રહેશે તે તેમને વાતે કઈ વ્યાપક કે સાર્વજનિક ક્ષેત્રમાં વીરપરંપરાના
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ દર્શન અને ચિંતન પ્રતિનિધિ તરીકે ભાગ્યે જ સ્થાન રહેશે. એ દષ્ટિએ વિદ્વાન અને અતિહાસિકામાં તેમની પ્રતિષ્ઠા ભાગ્યે જ બંધાશે. શ્રીમદ્ વિજયાનંદસૂરીશ્વરને કોઈ અન્તઃરણ એવી થઈ કે તેમનું જિજ્ઞાસુ માનસ સ્થાનકવાસી ફિરકાના અપમાત્ર આમિક સાહિત્યમાં સન્તુષ્ટ ન રહી શક્યું. તેઓ ઈચ્છત તે સ્થાનકવાસી ફિરકા છોડી દિગબર ફિરકાને અપનાવી, તેમાં પણ પ્રતિકા મેળવી, કાંઈક વધારે પ્રમાણમાં જિજ્ઞાસા સન્તલીં, વિદ્યોપાસના દ્વારા વપરંપરાનું સમર્થન કરી શકત; પણ મને એમ લાગે છે કે એ સૂરિના ભવ્ય અને નિર્ભય આત્મામાં કઈ એ ધ્વનિ ઊડ્યો કે તેણે તેમને વીરપરંપરાનું અપેક્ષાકૃત અખંડ પ્રતિનિધિત્વ ધરાવનાર ફિરકા તરફ જ ધકેલ્યા, અને આપણે જોઈએ છીએ કે એમણે જિંદગીનાં ડાં વર્ષોમાં, ખાસ કરી છેલ્લા ભાગનાં અમુક જ વર્ષોમાં, આખું જૈન સાહિત્ય મથી નાખ્યું, તેમાંથી નવનીત તારવ્યું જે તેમના જ શબ્દોમાં વિદ્યમાન છે. શ્વેતાંબર ફિરકે, આચાર, ઉપાસના અને શાસ્ત્રોની દષ્ટિએ બીજા બે ફિરકાઓ કરતાં વીરપરંપરાની વધારે નજીક છે એ વાતની અગર વિજયાનંદસૂરીશ્વરે સ્વીકારેલ શ્વેતામ્બરીય પરંપરાના ચડિયાતાપણના ખ્યાલથી જે કોઈ સામ્પ્રદાયિક વેતાંબર ગૃહસ્થ કે સાધુ ફુલાઈ સહેજ પણ બીજ ફિરકાઓ તરફ તુત્વ કે અવગણના પિષતા અભિમાનવૃત્તિ સેવશે તે તે સત્ય ચૂકશે; કારણ કે, શ્વેતાંબર માનસ અગેક્ષાત ગમે તેટલું ઉદાર રહ્યું હોય, છતાં એની વિદ્યોપાસના પણ આજકાલની દષ્ટિએ બહુ જ એકદેશીય અને અ૫સંતુષ્ટ છે; એ નથી તે ઉદાર અને વ્યાપકપણે સમગ્ર બ્રાહ્મણ પરંપરા અવગાહતું કે નથી સમગ્ર બૌદ્ધ પરંપરા અવગાહતું. બેતામ્બર પરંપરાના ભૂતકાલીન ઈતિહાસ અને વર્તમાન જવાબદારીને વિચાર કરું છું ત્યારે તેના જે વર્ષ અને અલ્પસંતુષ્ટ માનસને કઈક કહેવાનું મન થઈ જાય છે. હું અત્યારના ધુરીણુ ગણતા સમગ્ર શ્વેતાંબર આચાર્યો અને વિદ્વાનોને નમ્રભાવે એટલું જ અંતમાં કહેવા ઈચ્છું છું કે શ્રીમાન આત્મારામજીએ પ્રારંભેલી અને અધૂરી મૂકેલી વિદ્યોપાસનાને વર્તમાન વિશેષ કીમતી સાધનો અને સુલભ સગવડ દ્વારા લંબાવી અત્યારના ઉતતર ધરણને બંધબેસે એવી રીતે વિકસાવે. –શ્રી આત્મારામજી શતાબ્દી ગ્રંથ, 1936.