Book Title: Vipak Sutra Ek Parichay
Author(s): Jambukumar Jain
Publisher: Z_Jinavani_003218.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229820/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vipAka sUtra : eka paricaya zrI jambU kumAra jaina vipAka kA artha hotA hai- phala yA pariNAma vipAka sUtra meM satkarmoM kA phala sukharUpa tathA duSkarmoM kA phala duHkharUpa pratipAdita kiyA gayA hai| duHkhavika evaM sukhavipAka donoM ke daza-daza abhyayanoM dvArA karma phala ko sodAharaNa spaSTa kara pApakarmoM ke parityAga evaM satkarmoM ke upAdAna kI preraNA kI gaI hai| zrI jaina siddhAnta zikSaNa saMsthAna, jayapura ke pUrva chAtra evaM variSTha svAdhyAyA zrI jambUkumAra jI ne vipAkasUtra ke pratipAda saMkSepa meM spaSTa kiyA hai| -sampAdaka aMgasUtroM meM vipAka sUtra gyArahavA~ aMga sUtra hai| isake do zruta skaMdha haiM- 1. sukha vipAka aura 2. duHkha vipAka / duHkha vipAka meM pApa karmoM kA tathA sukha vipAka meM puNya karmoM kA phala pratipAdita kiyA gayA hai| kisa prakAra kA karma karane para kisa prakAra kA phala prApta hotA hai, yahI vipAka sUtra kA mukhya pratipAdya viSaya hai| azubha kArya kA phala kabhI sukhada nahIM hotA tathA zubha kArya kA phala kabhI duHkhada nahIM hotaa| babUla kA per3a bokara usase Ama prApta nahIM kie jA sakate arthAt karma ke anusAra hI phala prApta hotA hai| 1 AcArya vIrasena ne karmoM ke udaya evaM udIraNA ko vipAka kahA hai AcArya pUjyapAda ne viziSTa yA nAnA prakAra ke pAka ko vipAka kahA hai| AcArya abhayadeva ne puNya-pApa rUpa karmaphala kA pratipAdana karane vAle sUtra ko vipAka sUtra kahA hai| samavAyAMgasUtra meM vipAkasUtra ko sukRta aura duSkRta karmoM ke phala (vipAka) ko batalAne vAlA Agama kahA gayA hai| sthAnAMga meM vipAkasUtra kA nAma karma vipAkadazA prayukta huA hai| vipAkasUtra meM karma phala kI bAta batalAyI gaI hai, ataH karma ke saMbaMdha meM jAnakArI Avazyaka hai| rAga-dveSa se yukta saMsArI jIva meM pratisamaya parispadaMna rUpa jo kriyA hotI rahatI hai, usako sAmAnya rUpa se pA~ca rUpoM meM mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga meM vargIkRta kara sakate haiN| inake nimitta se AtmA ke sAtha karma-vargaNa ke acetana pudgala paramANu Ate haiM aura ve rAga-dveSa kA nimti pAkara AtmA ke sAtha baMdha jAte hai, ise karma kahate haiN| saMkSipta meM kaheM to githyAtva avirati, pramAda, kaSAya aura yoga se jIva dvArA jo kiyA jAtA hai, use karma kahate haiN| jaba taka AtmA ke sAtha kagaM lage rahate haiM taba taka jIva aneka janma dhAraNa kara isa saMsAra sAgara meM gote lagAtA rahatA hai arthAt punarjanma letA hai / jaba sampUrNa karmoM kA kSaya ho jAtA hai to vaha mukta ho jAtA hai, phira use janma lene kI AvazyakatA nahIM hotii| 1 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinavANI- jainAgama sAhitya vizeSAGka vika sUtra ke pratyeka adhyayana meM purnajanma kI carcA hai| saMsAra meM koI vyakti duHkha se pIr3ita hai to koI sukhasAgara meM tairatA dikhAI detA hai| aisA kyoM hotA hai, isI ko vipAkasUtra meM samyak rUpeNa samajhAyA gayA hai| jo anyAya, atyAcAra, mAMsabhakSaNa, vezyAgamana karatA hai tathA dIna-dukhiyoM ko pIr3ita karatA hai usake dvArA vibhinna prakAra kI yAtanAe~ evaM mahAduHkha bhogA jAtA hai, isakA varNana isa sUtra meM kiyA gayA hai| ise duHkhavipAka ke nAma se jAnA jAtA hai| sukhavipAka meM supAtradAnAdi kA pratiphala sukha batAyA gayA hai / isa Agama meM pApa aura puNya kI guru granthiyoM ko sarala udAharaNoM dvArA udghATita kiyA gayA hai| jina jIvoM ne pUrvabhavoM meM vividha pApakRtya kie, unheM AgAmI jIvana meM dAruNa vedanAe~ prApta huI, duHkha vipAka meM aise hI pApakRtya karane vAle jIvoM kA varNana hai aura jinhoMne pUrvabhava meM sukRta kie, unheM phalarUpa meM sukha upalabdha huA, sukha vipAka meM aise hI jIvoM kA varNana hai| 236 racanAkAla - isakI racanA kaba huI, isakA koI spaSTa ullekha upalabdha nahIM hotA hai| samavAyAMga ke pacapanaveM samavAya meM bhagavAna mahAvIra dvArA aMtima samaya meM puNya karmaphala tathA pApakarmaphala ko pradarzita karane vAle pacapana - pacapana adhyayana dharmadezanA ke rUpa meM pradAna karane kA ullekha hai| kaI cintaka yaha mAnate haiM ki yaha vahI vipAka sUtra hai jo Aja upalabdha haiM, aba isake paitAlIsa - paiMtAlIsa adhyayana vismRta ho gaye haiM, kintu yaha mantavya kisI bhI dRSTi se yukti saMgata nahIM baiThatA hai / nandIsUtra meM vipAka sUtra ke bIsa adhyayanoM kA ullekha milatA hai, kintu vartamAna meM isakA bahuta bar3A bhAga vismRta ho gayA hai tathA isakA AkAra kAphI choTA ho gayA hai| vartamAna meM choTe AkAra ke bIsa adhyayana vAlA vipAka sUtra hI upalabdha hai| ye adhyayana choTe-choTe hone para bhI bar3e hI rocaka, preraNAspada evaM hRdaya ko chUne vAle haiN| ina adhyayanoM ko par3hakara mumukSu sAdhaka apane ko pApakarmoM se bacAkara zubha karmoM meM lagA sakatA hai tathA apanA mAnava jIvana saphala kara sakatA hai| yaha sUtra 1216 zloka pramANa hai| viSayavastu - vipAka sUtra ke do zrutaskandha haiM- 1. duHkhaviNaka aura 2. sukha vipAka / inameM pratyeka meM 10-10 adhyayana haiM, jo nimna prakAra haiM duHkhavipAka ke adhyayana suHkhavipAka ke adhyayana 1. subAhukumAra 2. bhadranaMdI 2. mRgAputra 2. ujjhitaka 3. abhagnasena 4. zakaTa 5. bRhaspatidana 3. sujAtakumAra 4. suvAsava kumAra .jinadAsa kumAra . b Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. nandivarddhana 6.dhanapati 7. umbaradatta 7. mahAbala kumAra 8.zaurikadatta 8. bhadranaMdI kumAra 9. devadatta 9. mahAcandra kumAra 10 aMjU 10. varadatta kumAra duHkhavipAka isameM kula 10 adhyayana hai| isameM pahalA adhyayana hI vistRta hai, zeSa saMkSipta haiN| prathama adhyayana meM mRgAputra kA varNana hai| mRgAputra janma se hI aMdhA, baharA, lUlA, laMgar3A aura huMDaka saMsthAnI thaa| usake zarIra meM kAna, nAka, oNkha, hAtha, paira Adi avayavoM kA abhAva thA, mAtra unake nizAna the| vaha jo bhI AhAra letA vaha bhasmaka vyAdhi ke prabhAva se tatkAla hajama ho jAtA tathA turanta hI rudhira aura mavAda ke rUpa meM badala jAtA thaa| usakI isa bIbhatsa dazA ke saMbaMdha meM gautama svAmI ne bhagavAna mahAvIra se jijJAsA kii| bhagavAna mahAvIra ne uttara meM pharamAyA ki pUrvajanma meM vaha vijayavarddhamAna nAmaka kheTa kA zAsaka ikkAI nAmaka rASTrakUTa(prAntAdhipati) thaa| vaha atyanta adharmI, adharmadarzI, adharmAcArI thaa| use prajA ko duHkha dene meM Ananda AtA thaa| vaha rizvatakhora thA tathA niraparAdhI janoM ko taMga karatA thaa| rAta-dina pApakRtyoM meM lIna rahatA thaa| ina kRtyoM kA tAtkAlika phala yaha huA ki usake zarIra meM solaha mahAkaSTadAyI roga utpanna ho gae~ vaha du:kha bhogatA huA anta samaya meM marakara prathama nArakI meM utpanna huaa| vahA~ dAruNa vedanAe~ bhogakara Ayu pUrNa hone para yahA~ mRgArANI kI kukSi se mRgAputra ke rUpa meM utpanna huA hai| Age bhI vaha aneka bhavoM meM du:kha bhogatA huA anta meM manuSya bhava prApta kara saMyama kI sAdhanA kara mukta hogaa| dvitIya adhyayana meM ujjhitaka dvArA pUrvabhava meM pazuoM ko aneka prakAra ke kaSTa dene, mAMsa, madirA kA sevana karane tathA vartamAna bhava meM juA khelane, zarAba sevana karane, corI karane tathA vezyAgamana ke kAraNa zUlI para car3hane kA varNana hai| tRtIya adhyayana meM abhagnasena dvArA pUrvabhavoM meM aNDoM kA vyApAra karane, unheM bhUnakara khAne ke kAraNa vartamAna bhava meM vivaza hokara apanA hI mAMsa khAne, apanA hI rudhira pIne tathA sareAma phAMsI para car3hane kA varNana hai| caturtha adhyayana meM zakaTakumAra dvArA pUrvabhava meM pazuoM kA mAMsa becane tathA vartamAna bhava meM vezyAgamana evaM parastrIgamana ke kAraNa tRtIya adhyayana ke samAna hI kaSTa bhogane kA varNana hai| pA~caveM adhyayana meM bRhaspatidatta kA varNana hai| pUrvabhavoM meM brAhmaNoM kI bali car3hAne tathA vartamAna bhava meM parastrIgamana ke kAraNa bRhaspatidatta ko ghora kaSTa uThAne par3e tathA zUlI para car3hAyA gayA hai| chaThe adhyayana meM naMdIvarddhana dvArA pUrvabhavoM meM jelara ke paTa para rahate hue kaidiyoM ko yAtanAe~ dene tathA vartamAna bhava meM rAjyalipsA ke Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | 238 ...... .. jinavANI- jainAmama-sAhitya vizeSAGaka| kAraNa ghora kaSTa uThAne tathA asamaya meM hI mRtyu kA grAsa banane kA varNana hai| sAtaveM adhyayana meM umbaradatta dvArA pUrvabhavoM meM mAMsAhAra evaM madirA sevana karane ke kAraNa vartamAna bhava meM aneka zArIrika rogoM se pIr3ita hone kA varNana hai| AThaveM adhyayana meM zauridatta kA varNana hai| pUrvabhavoM meM pazupakSiyoM kA mAMsa pakAne tathA vartamAna bhava meM machalI kA vyApAra karane, usakA sevana karane ke kAraNa gale meM machalI kA kAMTA phasa jAne ke kAraNa dAruNa du:kha evaM asAdhya vedanA sahane kA varNana hai| navama adhyayana meM devadattA dvArA pUrvabhavoM meM striyoM ko jalAkara mArane tathA vartamAna bhava meM apanI sAsU kI hatyA ke kAraNa dAruNa vedanAe~ bhogane kA varNana hai| dasaveM adhyayana meM sArthavAha kI putrI aMjU kA varNana hai| pUrvabhava meM usake vezyA hone ke kAraNa anta samaya taka kAmabhogoM meM Asakta rahane ke kAraNa vahA~ se nikalakara chaThI naraka meM utpanna huI tathA vahA~ AyuSya pUrNa hone para vartamAna meM aMjU ke rUpa meM janma liyaa| pUrvakarmo tathA viSaya bhogoM meM pragAr3ha Asakti ke kAraNa use vartamAna bhava meM yonizUla jaisI mahAvedanA ko bhoganA pdd'aa| isa taraha sabhI adhyayanoM meM pUrvabhava evaM vartamAna bhava meM kie gae azubha karmoM ke kAraNa vartamAna bhava meM dAruNa vedanAe~ bhogane kA varNana hai| isa du:khavipAka se hama nimnalikhita preraNAe~ evaM zikSAe~ grahaNa kara sakate haiM1. sattA prApta hone para usakA durupayoga na kreN| 2. pati kI AjJA se mRgArANI ne duHsaha durgandhayukta usa pApI mRgAputra kI bhI sevA paricaryA kii| yaha karttavyaniSThA evaM patiparAyaNatA kA anupama Adarza hai| 3. janma-janmAMtara naka pApAcaraNa ke saMskAra calate haiM isI prakAra dharma saMskAra kI bhI aneka bhavoM taka paramparA calatI hai| 4. mAMsAhAra meM Asakta jIvoM ko aneka bhavoM taka kaSTa bhogane par3ate haiN| 5. aMDoM kA vyApAra evaM AhAra, paMcendriya kI hiMsA, madirA sevana Adi pravRttiyoM vAlA jIva prAya: narakagAmI hotA hai| 6. caurya pravRti bhI acchI nahIM hai| corI karane vAlA sadaiva bhayAkrAMta evaM saMkaTagrasta rahatA hai| 7. vyasana se aneka kaSTa uThAne par3ate haiN| ata: hameM vyasanamukta jIvana jInA cAhie~ 8. rUI meM lapeTI huI Aga jisa taraha chupa nahIM sakatI usI taraha gupta pApa bhI eka dina kaI gunA hokara prakaTa ho jAtA hai| ata: pApa ko prakaTa kara zuddhi kara lenI cAhie~ 9. dUsaroM ko du:kha dene meM AnaMda mAnane vAlA svayaM bhI pratiphala meM du:kha ho prApta karatA hai| Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vipAka sUtra : eka paricaya 2391 10. dUsaroM ko khuza karane ke lie bhI jIva pApa karma kA sevana karate haiM. kintu karmoM kA udaya hone para usakA phala svayaM ko hI bhoganA par3atA hai| 11 . svArtha evaM bhogalipsA sAre saMbaMdha bhulA detI hai| 12. bhogavilAsa, indriya viSayoM ke sukha yA AnaMda jIva ke lie mIThe jahara ke samAna haiN| 13. vyakti apane gharANe, sattA yA dhana kA ahaM bhAva karatA hai, kintu tIvra pApakarmodaya hone para koI trANabhUta zaraNabhUta nahIM hotaa| 14. jIvana ko dharmasaMskAroM, zubhAcaraNoM se bhAvita kiyA jAe to vikaTa duHkha kI ghar3iyoM ko bhI AsAnI se sahana kara karmabandha se bacA jA sakatA hai| 15. dharmAcaraNa ke abhyAsa evaM cintana se AtmavizvAsa jAgrata hotA hai| sukhaviSAka isameM una AtmAoM kA varNana haiM, jinhoMne zubhakarmoM ke kAraNa sukha ko prApta kiyaa| isameM bhI 10 adhyayana haiM jinameM prathama adhyayana subAhukumAra kA hai! pUrvabhava meM subAhukumAra dvArA nirdoSa bhAva se mAsakhamaNa ke pAraNe meM bhikSArtha Ae munirAja ko khIra kA AhAra diyA gayA thA, usI ke phalasvarUpa use vartamAna bhava meM rAjaparivAra meM janma tathA aneka sukhopabhoga ke sAdhana upalabdha hue tathA bhagavAna mahAvIra kA samAgama bhI prApta huaa| zeSa nau adhyayana bhI subAhukumAra kI taraha hI haiM, kevala nagarI Adi ke nAma kA antara hai, unhoMne bhI pUrvajanma ke zubhakarmoM ke kAraNa vartamAna bhava meM sukhopabhoga prApta kiyaa| isa sukhavipAka se hama nimnalikhita preraNAe~ le sakate haiM 1. bhavya AtmAe~ adhika samaya taka bhogoM meM Asakta nahIM rahatI, kintu nimitta milate hI bhogoM kA tyAga kara virakta bana jAtI haiN| 2. yadi hama saMyama svIkAra na kara sakeM to hameM zrAvaka ke vrata avazya hI grahaNa karane cAhie / 3. dIkSA grahaNoparAnta apanA samaya nirdoSa saMyamArAdhanA evaM jJAna-dhyAna ke cintana-manana meM bitAnA caahie| 4. supAtra dAna dene se samyaktva kI prApti evaM saMsAra parIna hotA hai| ataH supAtradAna kA lakSya rakhanA caahie| 5. munirAja ke gocarI padhArane para zAlInatA se vidhipUrvaka vyavahAra karanA cAhie / 6. eSaNA ke 42 doSoM evaM gocarI saMbaMdhI viveka-vyavahAra kA jJAna zrAvakoM ko bhI rakhanA caahie| 7. supAtra dAna dene meM traikAlika harSa honA cAhie, yathA dAna dene ke suavasara para, susaMyoga prApta hone para, dAna dete vakta dAna dekara nivRtta ho jAne para / Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 jinavANI- jainAgama- gAvisamA ke - isa taraha se vipAka zruta kA adhyayana karane se hameM yaha jAnakArI prApta hotI hai ki kisa prakAra jIva duSkRta karane se dAruNa vedanAe~ bhogatA hai tathA sukRta karane se apAra sukhopabhoga ko prApta karatA hai| hameM kina pravRttiyoM se bacanA cAhie tathA kina pravRttiyoM ko apanAnA caahie| agara hama sukha cAhate hai to apanA jIvana dUsaroM kI bhalAI, kalyANa evaM paropakAra meM lagAeM svayaM vInarAga dharma kA ArAdhana kara isa mAnava janma ko saphala va sArthaka banAe~ jIvana kI saphalatA sukha bhoga meM nahIM, bhogoM ke tyAga meM hai, isa tathya ko sadaiva smaraNa rkheN| -112/303, agravAla phArma, mAnasarovara, jayapura