Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyAno mojabharyo vyAsaMga jayaMta koThArI sva. mohanalAla dalIcaMda desAI mAmAne ghera jaIne AvatA hoya ane koI pUche ke kyAM jaI AvyA to kahetA ke huM maMdire jaI Avyo. mane paNa ovI thoDI vyakti maLI che, jemanI pAse besavAmAM jANe koI tIrthasthAnamA beThA hoIe evo bhAva thayo che. taka maLye amarnu sAnidhya sevavA- mana thayA kare. bhAyANIsAheba eTale ke harivallabha bhAyANI mAre mATe AvI tIrthasvarUpa vyakti banI rahyA che- eka vidyAtIrtha.lAMbI cAlelI mAMdagI daramyAna tabiyata kaMIka sudharI ane jarA bahAra nIkaLavA- mana thayuM tyAre bhAyANIsAheba ja manamAM AvyA, emanI sAthenI jJAnagoSThi vinA pasAra karelA divaso mAre mATe upavAsanA divaso jevA hatA. emanI maLIne ja o bhUkha bhAMgI. bhAyANI sAheba sAme besavA to hu~ bhASAvijJAnanA DiplomA-abhyAsakamano vidyArthI paNa banyo hato. bhAyANI sAheba pAse beThA hoIe eTale vidyAno ajabagajabano khajAno khullo thAya. keTakeTalI vidyAzAkhAomA emanI anavaruddha gati ! saMskRta ane ardhamAgadhInA to e vidyArthI, prathama varganI kArakirdI dharAvanAra ane ema. e.mAM bhagavAnadAsa pAritoSaka tathA jhAlA vedAnta pAritoSika meLavanAra tejasvI vidyArthI. pIeca.DI. thayA apabhraMza mahAkAvya 'paumacariya'nuM saMzodhana-saMpAdana karIne. A ane AvAM bIjAM saMzodhana-saMpAdanothI prAkRta-apabhraMzanA abhyAsamAM evaM arpaNa karyu ke enA e rASTrIya-AMtararASTrIya kakSAnA mAnya vidvAna banI rahyA, prAkRta-apabhraMzanA abhyAsIne mATe jUnI gujarAtInA abhyAsa tarapha vaLavU e sahaja gaNAya ane bhAyANIsAhebe aneka saMpAdano dvArA e viSayamA potAno adhikAra sthApita karI Apyo. 'madhyakAlIna gujarAtI kathAkoza' racIne e viSayanA potAnA abhyAsane zaga caDAvI. A uparAMta, vividha bhASAono abhyAsa bhAyANI sAhebane vyutpatti ane bhASAvikAsanA abhyAsa tarapha dorI gayo. emAM emaNe keLavelI sajjatAe emane bhASAvijJAnanA adhyApaka suddhA banAvyA. ane e autihAsika bhASAvijJAnanI sAMkaDI sImAmAM purAI na rahyA. potAnA abhyAsa vyutpatti emane bhASAvA sImAma
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 bhASAvijJAnanI anya sarva zAkhAo bhASAtattvajJAna, racanAlakSI bhASAvijJAna, zabdArthazAstra, zailIvijJAna vagere - sAthe paNa kAma pADatA rahyA. bhAyANI sAhebanI kArakirdIe Ama vividha raMga dhAraNa karyA. vedAnta eTale ke brAhmaNa paraMparA bhAyANI sAhebano vidyArthIkALano abhyAsaviSaya, to prAkRta-apabhraMzanA abhyAsane anuSaMge emaNe jaina paraMparAnA adhikArI vidvAna tarIke pratiSThA meLavI. kuTuMbamAM jaina ane vaiSNava paraMparAnuM saMmizraNa ane dAdImAnA kaMThe gavAtAM dhoLa-padoe vaiSNavaparaMparAnuM pIyUSapAna karAvyu. madhyakAlIna sAhityanA adhyayane, vaLI, saMtasAhitya ane lokasAhityano rasa keLavyo. ApaNA sAhitya ane saMskArano vipula vAraso, A rIte, bhAyANIsAhebane hastagata banI rahyo ane A saMskAravArasAnuM udghATana e emanuM eka vidyAkArya banI rahyaM. A parathI rakhe koI bhAyANI sAhebane kevaLa purAtanatAnA upAsaka tarIke oLakhe. e AdhunikatAnA paNa evA ja upAsaka che. e saMskRta kAvyazAstranA siddhAMto samajAve ne AjanA samayamAM enI prastutatA siddha kare, te sAthe pAzcAtya saundaryazAstra ane Adhunika sAhityavicAramAM paNa gati karatA rahe ane ApaNane gati karAvatA rahe; prAcIna saMskAravArasAnI khevanA pragaTa kare, te sAthe ApaNI AjanI sAMskRtika kaTokaTI, citavana kare; madhyakAlIna gujarAtImAM jeTalo rasa le teTalo ja AjanA gujarAtI sAhityamA paNa le. 'Aja' sAtheno A anubaMdha bhAyANIsAhebanI vidvattAne sarvabhogya banAve che. sarvadezIyatA uparAMta adyatanatA e bhAyANIsAhebanI vidvattAnuM viziSTa lakSaNa che. potAnA sarva rasaviSayomAM adyatana pravAhothI bhAyANIsAheba jeTalA paricata rahe che teTalA anya koI vidvAna bhAgye ja rahetA haze. A adyatanatA pAchI sAMkaDI sImAnI nathI hotI, bhAyANIsAhebanI dRSTi dezaparadezamAM sarvatra pharI vaLe che. A rIte paNa emanAmAM sarvadezIyatA cha ema kahevAya. videzomAM thatAM vidyAkAryoM tarapha bhAyANIsAhebanI najara vAraMvAra jAya che, kema ke emAthI navA abhigamo ane navAM pratipAdano prApta thAya che. bhAyANIsAhebamAM navA jJAnanI tIvra jhaMkhanA che ane e jhaMkhanA emanA abhyAsaviSayo-sAhityavidyA ane bhASAbhyAsa-pUratI nathI hoto, jIvananA bIjA aneka vicArakSetrone sparza
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 231 che. eTale ja bhAyANIsAhebanI mitramaMDaLImAM manovijJAnIo, samAjazAstrIo, rAjanItizAstrIo kalAkAro vagere aneka prakAranA loko jovA maLe che. emanI sAthe anaupacArika goSThio to cAlyA ja kare che te uparAMta, bhAyANIsAheba aupacArika goSThio paNa yoje che ane vividha kSetranA vidyApuruSo pAsethI emanA kSetramAM zuM cAlI rahyuM che enI mAhitI kaDhAvatA rahe che. A rIte pote samRddha thatA rahe che. A kAraNe bhAyANIsAhebamAM hamezAM tAjagI ane abhinavatA pratIta thAya che. vaLI e bIjAno khajAno lUMTatA rahe che, tema potAno khajAno paNa lUMTAvatA rahe che. e kaMI kRpaNa vidyAdhanI nathI. emane maLIe tyAre e ApaNI samakSa kaIkaI navuMnavuM dharyA kare- navuM pustaka, navo vicAra, navI mAhitI. bhAyANIsAheba pote kautukathI chalakAtA hoya, romAMca anubhavatA hoya ane ApaNa paNa e kautukasRSTimAM kheMcI jAya, romAMca anubhavAve. eka tAjI havAno ApaNane sparza thAya, vahetA tIrthajaLamAM nhAtA hoIe evI praphullatA ApaNA cittamAM prasarI rahe. bhAyANI sAheba Atmarata vidvAna nathI. potAno khajAno bIjA pAse lUMTAvIne e aTakI jatA nathI, bIjAone vidyAkAryomAM preravAnuM ane sahAyabhUta thavAnuM paNa haMmezAM karatA rahe che. e kAryadizA sUcave, ano nakazo ghaDI Ape, mAhitI ne sAdhano pUrAM pADe, sAthe rahI gUMco ukelI Ape ne keTalIka vAra to prakAzananI vyavasthA paNa karAvI Ape. bhAyANIsAheba pAsethI AvAM preraNA - protsAhana meLavanAeM keTalAM badhAM hoya che ! chatAM potAnAM samaya - zramanI lahANI o oTalA mokaLA manathI kare che ke bhAyANI sAhebane A kaI rIte poSAI zakatuM haze ano vicAra ApaNane Ave, omanAM samaya- zrama letAM saMkoca thAya. saunuM vidyAtapa vadhe e mATenI bhAyANIsAhebanI tatparatA aTalI badhI che ke e moTAnAnA abhyAsIno vicAra karatA nathI, pAtra-apAtranoye nahIM. AthI ja koI vAra nabaLA kAma sAthe amanuM nAma joDAtuM hoya evaM bane che. paNa potAnI lAkSaNika haLavAzathI a A sthitine hasI le che. eka pustakamAM bhAyANIsAhebanI prastAvanA joIne koIe emane phariyAda karI ke AvA nabaLA pustakamAM tamArI prastAvanA kema ? bhAyANIsAhebe hAjara javAba
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 vALyo, 'eTaluM to a pustakamAM sAruM AvyuM !' dhAryuM pariNAma maLavAnI AzA hamezAM kema rAkhI zakAya ? ne kyAreka AvuM pariNAma Ave tethI bhAyANIsAheba kaI vidyAdAnamAM saMkoca anubhavatA thAya nahIM. omanI vidyAprIti ananya che. bIjAonI cetanAne satata saMkoratA rahIne omaNe prajAkIya vidyA puruSArthamAM je yogadAna ApyuM che e emanA potAnA vidyApuruSArthanI sAme vIsarI na zakAya eTaluM mAtabara che. vidyAnAM ucca dhoraNo gujarAtamAM jo koImAM vadhune vadhu mUrtimaMta thatA hoya to o bhAyANIsAhebamAM ja. emanI zAstrabuddhi ane vaijJAnikatAne bhAgye ja koI pahoMcI zake. meM madhyakAlIna gujarAtI zabdakozanuM kAma kartuM tyAre joyuM ke bhAyANIsAhebe potAnAM saMpAdanomAM ApelA zabdakozo saudhI vadhAre AdhArabhUta hatA. amAM javalle ja avuM koI sthAna maLatuM hatuM ke jyAM zuddhine avakAza hoya. jemanI sajjatA ane pramANabhUtatA mATe mane Adara hato ovA ApaNA anya agrima vidvAnonA zabdakozo paNa mAre jovAnA thayA hatA paNa bhAyANIsAhebano AdhArabhUtatA mATeno Agraha te to omano ja e je zabdArtho Ape te AdhArabhUta rIte ane cokalAIthI ApI zakAya to ja Ape aTakaLaanumAna, taraMgatukkAmAM a phasAya nahIM, asAdhAraNapaNe ADamArge kheMcAI jAya nahIM, kazuM sAhasa to kare ja nahIM, deza-paradezanAM uttama vidyAkAryonA saMparkathI bhAyANI sAhebanI AvI sUkSma- tIkSNa zAstrabuddhi ghaDAI hovAnuM samajAya che. khAsa karIne pazcimamAM thatAM vidyAdhyayano jANe omanI sAme Adarza rUpe hoya evaM lAge che, onA dAkhalA TAMkatAM e thAkatA nathI ane anI prazaMsAbharI paricaya noMdha e vAraMvAra le che. ApaNe tyAMnAM evAM kAryo bhAyANIsAhebanA manamAM jhAjhAM vasatAM nathI ane e videzI vidvattAthI vadhAre paDatA abhibhUta thayelA che ovI phariyAda paNa kyAMka -kyAMka sAMbhaLavA maLe che. AvI phariyAda karatI vakhate ApaNe tyAMnI aneka vidyApravRttionA bhAyANIsAheba preraka protsAhaka banyA che, te vIsarI javAya che uparAMta se hakIkata che ke pazcimamAM thatAM vidyAdhyayanomAM bIjI rIte kacAza hoya toye abhyAsanI dRSTi ane paddhati paratve amAMthI avazya kaMIka zIkhavAnuM maLe. evA namUnA ApaNe tyAM ochA jaDatA hoya
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 233 to bhAyANIsAheba zuM kare ? tethI, videzI vidvattA tarapha bhAyANIsAhebano pakSapAta hoya toye e sArthaka ane upayogI pakSapAta che ema kahevAya, kharekhara ApaNane mUjhave evI bAbata to e che ke bhAyANIsAheba pote svIkArelA vidyAnAM ucca dhoraNo sAthe keTalIka vAra bAMdhachoDa kare che. viSayane pUrato nyAya na maLe evI anI sImAo AMkavI, sUci jevAM saMzodhananAM agatyanAM aMga vinA calAvI levU, saMzodhananI keTalIka jhINavaTamAM na javU Aq AIM bhAyANIsAheba kare che ke karavA bIjAne prere che tyAre amaNe ApaNI samakSa dharelA pazcimanAM vidyAdhyayanonA namUnA jUThA paDatA lAge che. kadAca bhAyANIsAhebano thAka AmAM vyakta thato hoya, kadAca omane ghaNAM badhAM kAma karI nAkhavAnI utAvaLa AvI jatI hoya, kadAca AmAM amanI vyavahAru dRSTi ja hoya. saMpUrNatAvAdI thavAnAM jokhamo e jANatA ja hoya. saMpUrNatAvAdI thavAthI kAmo ghaNIvAra adhavacce rakhaDI paDatAM hoya che. bhRgurAya aMjAriyAno dAkhalo ApaNI najara sAme che. ane TAMcAM sAdhano hoya tathA ghaNAM kAmo karavAnAM rahI jatAM hoya tyAre to vyavahArutAno Azraya levo khAsa jarUrI banI jato hoya che. bhAyANIsAheba ghaNAMbadhAM kAmo karI zakyA che ne karAvI zakyA che te A vyavahArutAne kAraNe se spaSTa che. UgatA abhyAsIne to bhAyANIsAhebanI A vyavahArutA ghaNI upakAraka banI che. omanI yatkicita zaktino iSTa lAbha laI zakAyo che. vidvattAnAM UMcAM dhoraNonI sAthe vyavahArutAno meLa bhAyANIsAhebe besADyo che, oma kaheQ hoya, to kahI zakAya aq che. paNa vidvattAnAM ghaNAM kAryo jaladIthI pharIpharIne thatAM nathI hotA, tethI amane amuka tabakke lAvavAM jarUrI hoya ne o mATe kharcavA joItA samaya-zramano saMkoca karavo yogya nathI hoto. A bAbata gujarAtamAM koI samajI zake to bhAyANIsAheba ja samajI zake. aTale vidyAkAryanAM dhoraNonI sAcavaNI mATe o pUrA jAgrata ane sakriya rahe ama icchavAnu mana thAya che. dhoraNonI sAcavaNI mATe sakriya banavU te keTalIka vAra saMgharSamAM utaravA barAbara banI jAya, virodhano jhaMDo pharakAvavo par3e, asahakArano mArga levo paDe. bhAyANIsAhebanA svabhAvamAM A hoya evaM jaNAtuM nathI. o saMgharSanA kAyara che, athavA kaho ke klezabhIru che. jAheramAM kazAnI tIvra AlocanA
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 temaNe karI hoya ke kazA paratve omaNe potAnI nirNAyaka asamati darzAvI hoya, o akkaDa thaIne UbhA rahyA hoya arbu virala apavAda rUpe ja banyu che. sAmAnya rIte, saMgharSa karavAnI jarUra hoya tyAM e mUMgA rahIne khasI jAya che ke samAdhAna svIkArI le che ane mitro tathA snehIone to me khAsa sAcavI le che. amane agavaDa paDe arbu o bhAgyeja kare che. keTalIka bAbato ovI hoya che ke jemAM bhAyANIsAhebano avAja ja nirNAyaka banI zake, o Agraha rAkhe to iSTa pariNAma lAvI zake, bhale o mATe thoDoghaNo kleza vahoravo paDe, e nathI thatuM ne khoTA, kharAba nirNayomA e bhAgIdAra thatA dekhAya che. tethI mArA jevA laDAyaka mANasane aphasosa rahe che, paNa bIjI bAjuthI huM joI zakuM chu ke bhAyANIsAhebanA svabhAvamA rahelI A klezabhIrutA ane samAdhAnazIlatAle emane vivAdAspadatAnI sImAnI bahAra rAkhyA che. vyApaka rIte svIkArya banAvyA che ane bahoLA saMbaMdho saMpaDAvI ApyA che, jene kAraNe bhAyANIsAheba aneka vidyApravRttionA pravartaka ane sahAyaka banI zakyA che ne omane potAne hAthe tathA omanI preraNA ne sahAyathI thayelA vidyAkAryono saravALo ghaNo moTo thAya che. mArA aphasosanuM jANe sATuM vaLI jatuM hoya oma mane lAge che. bhAyANIsAheba saMgharSabhIru bhale hoya, o vAdaprativAdanA bhIru nathI. aka svataMtra vicAraka, teja omanAmAM che. jJAnagoSThiomAM me prazna karatA, prativAda karatA, potAnuM pratipAdana rajU karatA ane A badhuM ugratAthI karatA jovA maLe che. amano avAja moTo ne AgrahI banI jAya ne morcA lAlacoLa thaI jAya. sAmo mANasa DaghAI jAya, mUMgo thaI jAya. DaoN. upendra paMDyAe oka vakhata potAno Avo anubhava mArI pAse varNavelo. meM kaDaM ke bhAyANIsAheba lAlapILA thAya anAthI ApaNe mUMjhAI na javU, ApaNe paNa sAme ugra thaq ane ApaNI vAta jorazorathI mUkavI. bhAyANIsAhebano to jJAnAveza hoya che. ApaNe sAmA thaIo ke hasI laIo eTale thoDIvAramA o zamI jato hoya che. ApaNI vAtanuM tathya svIkArI le, ApaNane adhavacce AvI maLe ke udAratAthI matabhedane mAnya karI le. bhAyANIsAheba UhApohamAM rasa lenArA che, koI matapravartaka nathI. pazcimamAM nita navA janmatA vAdo, je koIvAra to
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 235 paraspara cheda uDADanArA hoya che, temAM rasa lenAra mANasa baddhamata to na ja hoI zake ne ? bhAyANI sAheba akhaMDa vidyopAsaka che. caMdrakaLAbahene amane gharanI javAbadArI omAMthI mukta rAkhIne vidyopAsanAmAM racyApacyA rahevAnI sagavaDa karI ApI che. paNa a zuSka saMzodhaka nathI ke nathI vidyAbhyAsajaDa. rasikatA amanAmAM bhArobhAra rahelI che. saMskRta - prAkRta muktakonI majA bhAyANIsAheba pAsethI ja mANavA maLe. A muktakonA rasALa ane chaTAdAra anuvAdo karavA se omano navarAzanI paLono vinoda che. prAkRta kathAonI rasalahANa gujarAtImAM karavAnuM paNa amane game che. thoDAMka suMdara smRtilekho omaNe lakhyA che ane kyAreka gaMbhIra vAta paNa emaNe narmamakaTAkSathI kahI che. bhAyANIsAheba saMzodhaka na thayA hota to sarjaka avazya thayA hota oma ApaNane lAge. bhAyANIsAheba ThaThThAmazkarImAM rasa le, gapasapamAM gUMthAya ane niMdArasanoye amane niSedha nathI. pUruM mAnavIya vyaktitva che. omanA hAsyanI to ovI choLo uchALe ke abhyAsa ane aTTahAsano A meLa ApaNane vidhAtAnuM koI vismayakarma lAge. bhAyANIsAhebano te kharekharo vidyAvinoda. mATe ja 'vyAsaMga' arpaNa karatAM meM lakhyuM hatuM : Apano ghaDIka saMga. a ja to kevo mojabharelo vidyAno vyAsaMga ghaDIka saMga ja vidyAno vyAsaMga bane ane te paNa mojabharelo te bhAyANIsAheba pAse ja. paNa o bane bhAyANIsAheba sAthenI anaupacArika goSThimAM ja. aupacArika vyAkhyAnamAM kyAreka vyaMgavinodano taNakho jhare, paNa sAmAnya rote a bhArekhama rahe. vargazikSaNa paNa amanuM aupacArika ane zuSka gaNAya tebuM. vIgato - vizleSaNothI khacita ane amanuM bhareluM citta jANe sahajapaNe ThalavAtuM lAge. keTalA vidyArthIonuM citta omAM parovAtuM haze ane bhAyANIsAhebano jJAnadhodha jhIlavA se zaktimAna thatA haze se vize zaMkA rahe che. oma lAge che ke bhAyANIsAhebanA manamAM paNa asaMtoSa raheto haze ane amaNe adhyApananuM kAma vaheluM choDI dIdhuM omAM A sthitio bhAga bhajavyo
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ haze. zAMta ekAMtamAM besI sUkSma-tIkSNa ojArothI bhASA ane sAhityanAM kSetromAM khaNakhoda karavI ane pachI maMDaLImAM besI hasatAMramatAM vidyAvitaraNa gujarAtanA vidvadvargamAM bhAyANIsAheba aka virala ghaTanA che. amanI viziSTa zaktiono lAbha gujarAta jeTalo laI zakaze eTalaM je vidyAsamRddha thaze ane gujarAtanI vaNikasaMskRtine aka navo opa maLaze. A mATe ApaNe sau amarnu nirAmaya dIrghAyuSa icchIzuM. 25 sapTe. 1993