Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ videzoMmeM prAkRta aura jainavidyAoMkA adhyayana DaoN0 harIndrabhUSaNa jaina, vikrama vi0 vi0, ujjana bhAratake bAhara jarmanI, jApAna, rUsa, amerikA, AsTreliyA, iMglaiNDa, phrAMsa, beljiyama, phinalaiNDa Adi dezoMmeM prAkRta aura jaina vidyAoMke vividha rUpoMpara paryApta zodhapUrNa adhyayana kiyA jA rahA hai| aneka dezoMmeM vibhinna vizvavidyAlayoMmeM isase sambandhita vibhAga haiM jo isa adhyayanako nayI dizA de rahe haiN| isa lekhameM hama isa kArya meM bhAga lenevAle viziSTa vidvAnoM aura unake kAryoMkA saMkSipta vivaraNa denekA prayAsa kara rahe haiN| jarmanImeM jaina vidyAoMkA adhyayana bhAratIya vidyAke adhyayanakI dRSTise jarmanI sabase pramukha rASTra hai / vahA~ prAyaH pratyeka vizvavidyAlaya meM bhAratIya vidyAkA adhyayana aura zodha hotA hai| unnIsavIM tathA bIsavIM sadIke kucha pramukha jaina vidyAvettAoMke viSayameM anyatra likhA gayA hai| usake pUrakake rUpameM hI yaha varNana lenA caahiye| pheDarala ripablika oNpha jarmanIke goTijana vizvavidyAlayake bhAratIya evaM bauddha vidyA vibhAgameM do AcArya kAryarata haiM--DA0 gusTavaraoNTha aura DA0 henza vezarTa / ye donoM hI prAkRta tathA jainadharmake viziSTa vidvAna haiM / Apake sahayogase 'bhAratIya vidyAoMkA paricaya tathA jainadharma tathA jaina sAhityake kSetrameM jarmanIkA yogadAna' nAmaka pustakeM (aMgrejImeM) likhI gaI haiN| jarmanIke vaoNna vizvavidyAlayake prAcyavidyA vibhAgameM AcArya DA0 klAsa phizara bhAratIya kalA ke antargata jaina mUrtikalAkA bhI adhyApana karate haiN| jaina kalAke sambandhameM unake aneka nibandha bAyasa oNva ahiMsA tathA jaina jarnalameM prakAzita hue haiN| balinameM DA0 candrabhAla tripAThI dasa varSoMse, jarmana pustakAlayoMmeM vidyamAna jaina pANDulipiyoMke sambandhameM zodha kArya kara rahe haiM / 1975 meM unakA 'sTrAsavurgakI jaina pANDulipiyoMkI sUcI' nAmaka grantha balina vizvavidyAlayase prakAzita huA thaa| 1977 meM unhoMne jarmana bhASAmeM "keTelogIjI ruMgsa TreDIzana Dera jainAz2a" nAmase eka nibandha bhI likhA hai| isameM unhoMne jarmanIke vibhinna pustakAlayoMmeM prApta jaina pANDulipiyoMke sambandhameM vaijJAnika paddhatise vistRta jAnakArI dI hai| inake do aura mahattvapUrNa nibandha haiM : (1) 'ratnamaJjUSA eNDa chandovicittI' tathA (2) jaina kankorDensa eNDa bhASya kankorDensa / prathama nibandhameM ratnama (aparanAma maMjUSikA) ko saMskRta bhASAmeM nibaddha jaina chandaHzAstrakA eka prasiddha grantha nirUpita kiyA gayA hai / dvitIya nibandha unhoMne DaoN0 klAsa nake sAtha likhA hai| kankorDensa zodhakI eka nayI vaijJAnika paddhati hai jisameM paMca kADoM para pathaka-pathaka AgamoM tathA unakI TIkA. niryakti aura bhASya Adi meM upalabdha gAthAoMko akArAdi kramase saMkalita kara unake AdhAra para zodhakA mArga prazasta kiyA jAtA hai| pazcima jarmanI (balina) ke phAibarga vizvavidyAlayake prAcyavidyA vibhAgake AcArya DaoN0 ulariza - 516 -
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ znAiDara prAkRta bhASAke viziSTa vidvAna haiN| ve azokake zilAlekhoM para bhASA-vaijJAnika dRSTise zodha kArya kara rahe haiM / myUnikhake DaoN0 e0 maiTe, baoNnake DaoN0 hinUbara aura balinake DA0 bole tathA DA0 bruna, DA0 molara Adi jaina vidyAoMke kSetrameM aba Age A rahe hai / jApAnameM jainavidyAe~ jApAnameM jaina darzanake adhyayanakA pracAra karanekA prathama zreya DA0 I0 nAkAmurAko hai / ve Ajakala rIso vizvavidyAlayameM sammAnita AcAryake padapara pratiSThita haiM / ve jarmanIke prasiddha vidvAna DA. haramana yAkobIke ziSya rahe haiN| jApAnake dvitIya jaina vidvAna DA0 eca0 nAkAmurA haiN| unhoMne jaina aura bauddha darzana kA tulanAtmaka adhyayana kiyA hai| DA0 esa0 mAtsunAmIne jarmanIke jaina vidyA manISI DA0 zubrigase jaina Agama aura ardhamAgadhIkA adhyayana kiyA hai| ve Ajakala rIso vizvavidyAlayameM AcArya haiN| inake atirikta, jApAnameM Ajakala kucha taruNa pIr3hIke loga bhI jaina darzanake adhyayana-adhyApanameM dattacitta haiN| zrI nAgAsAkI oTAnI vizvavidyAlayameM sahAyaka AcArya haiN| ve nAlandAmeM DA0 satkArI mukarjIke ziSya rahe haiN| unhoMne AcArya hemacandra kI pramANamImAMsAkA jApAnI bhASAmeM anuvAda kiyA hai| isI prakAra DA0 esa0 okuNDAne jarmanIke DA0 ela0 AlsaDophese jainAgama aura prAkRtakA adhyayana kiyA hai| inhoMne jarmana bhASAmeM Aina digambara DorameTIka nAmaka pustaka likhI hai / zrI TAikana hanAkI, DA0 nathamala TATiyAke ziSya hai / unhoMne aNuyogadvArAIkA aMgrejI anuvAda kiyA hai| sva0 DA0 e0 ena0 upAdhyekI ziSyA kumArI esa0 ohIrAne ela0 DI0 iMsTIcyUTa, ahamadAbAdameM jainadharma para zodha kI hai / TokAI vizvavidyAlayake sahAyaka AcArya zrI TAkAhAsIne banArasa hindU vizvavidyAlaya tathA ela0 DI0 iMsTIcyUTa, ahamadAbAdameM jainadharmakA adhyApana kiyA hai| unake jApAnI bhASAmeM tIna jaina nibandha prakAzita ho cuke haiN| isa pIr3hIke eka agragaNya vidvAna DA0 AtsuisI UnoM hirozimAke darzana-vibhAgake adhyakSa haiN| ve 1954-57 meM banArasa hindU yUnivarsiTImeM pro0 TI0 Ara0 mUrti tathA paM0 dalasukha mAlavaNiyAke ziSya rahe haiN| unhoMne aMgrejI tathA jApAnI bhASAmeM jainadharma para aneka nibandha likhe haiM jinameM syAdvAda, AtmA, karma, jJAna, pramANa AdikI samIkSA kI gaI hai| pro0 Uno jaina tathA nyAya-baizeSika darzanoMke AdhArapara iNDiyana episTomolojI para zodha kArya kara rahe haiN| ye syAdvAdamaMjarIkA jApAnI bhASAmeM saTippaNa anuvAda bhI kara rahe haiM / ve jainadharma para jApAnI bhASAmeM eka grantha likhanA cAhate haiM jisakI sAmagrI ekatrita karane meM ve Ajakala vyasta haiN| rUsameM jenavidyAe~ rUsameM bhI prAkRta tathA jainadharma para zodha kArya prArambha huA hai| vizuddha bhASA-vaijJAnika dRSTise prAkRta para zodha karanevAloMmeM maiDama mAragreTa borovayevA dAsyAe~isakAyA tathA maiDama 'tAtyAnA kairenInA (leninagrADa vizvavidyAlaya) ullekhanIya hai / isa dezameM jainadharma para zodha kArya karanevAloMmeM maiDama nAyalI govA (mAsko) tathA zrI ANDe terenatyeva (leninagrADa) pramukha haiN| maiDama gasevAne rUsI bhASAmeM upalabdha jainadharmakI eka mAtra pastikA likhI hai tathA zrI teranatyeva jainadharmake itihAsa tathA umAsvAtike tatvArthasatra para zodha kArya kara rahe haiN| mAskoke iMsTIcyaTa Ava oriyanTala sTaDIja meM bhAratIya vidyAke AcArya pro0 Aigora sereviyA
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ nakova bhI jainadharmake adhyayanameM vyasta haiM kucha samaya pUrva unhoMne rUsI bhASAmeM anudita AcArya haribhadrakA dhUrtAkhyAna prakAzita kiyA thaa| isakA saMzodhita saMskaraNa atizIghra prakAzita ho rahA hai| inakA jaina sAhitya para eka nibandha zArTa liTararI ensAikolopIDiyAmeM bhI prakAzita huA hai| amarIkAmeM jainavidyAe~ amerikAmeM keliphoniyA vizvavidyAlayake sAutha IsTa eziyana sTaDIja vibhAgake AcArya pro0 padmanAbha esa0 jainI, jainadharmake marmajJa vidvAna haiM / unhoMne jainadharma para bahuta zodha kArya kiyA hai| unake aneka zodhapatra aura kucha grantha bhI idhara prakAzita huye haiM / unhoMne aneka rASTrIya evaM antarASTrIya sammelanoM meM jainasiddhAntoMkA tulanAtmaka upasthApana kiyA hai / abhI kucha samaya pUrva hI ve bhArata Aye the| ve kAzI hindU vizvavidyAlayake snAtaka haiM tathA ve landana aura mizigana vizvavidyAlayoMmeM bhI kArya kara cuke haiM / Apa pichale bIsa varSoMse videzoMmeM jainavidyAoMke adhyApana evaM adhyayanameM lage huye haiN| yahA~ honolula sthita havAI vizvavidyAlaya bhI bhAratIya evaM jaina vidhAoMkA eka pramukha kendra banA huA hai / kucha samaya pUrva yahA~ kAzIke DA0 saksenA bhAratIya darzana par3hAte the| unase aneka chAtroMne jainavidhAoMke adhyayanameM preraNA prApta kii| philaDelphiyA vizvavidyAlaya bahata samayase bhAratIya vidhAoM tathA jaina vidyAoMke adhyayanakA kendra rahA hai| isa samaya vahA~ DA0 arnesTa benDara isa kSetrameM kAphI kArya kara rahe haiN| ve bhArata bhI 3 yahA~ke vizva jaina mizanase Apa atyanta prabhAvita rahe hai| Apake ahiMsA ora jainadharma se sambandhita aneka lekha va kucha pustakeM prakAzita hai| ve prAcyavidyAoMse sambandhita eka amerikI zodhapatrikAke sampAdaka bhI haiN| Ajakala jainavidhAoMke pracAra-prasArake liye DA0 citrabhAnu tathA muni suzIlakumAra jI ne bhI kucha varSoMse nyUyArka meM jaina kendra sthApita kiye haiN| yahA~ jaina dhyAna vidyA, AcAra evaM tarkazAstra para prayoga aura zodhako prerita kiyA jAtA hai| phrAnsameM jainavidyAe~ perisa vizvavidyAlaya (phrAnsa) ke jaina evaM bauddha darzana vibhAgakI zodha nirdezikA DA. kole kaile, prAkRta evaM apabhraMza bhASAoM tathA jaina darzanakI viduSI haiN| gata aneka varSoMse ve ukta viSayoMmeM zodha kArya kara rahI haiN| Apane munirAjasiMha racita pAhaDadohAkA AlocanAtmaka TippaNiyoMke sAtha aMgrejI anuvAda kiyA hai jo ela0 DI0 iMsTIcyUTakI zodha-patrikA sambodhi (jalAI, 1976) meM prakAzita huA hai| unhoMne apane eka phrenca bhASAke nibandhameM dohApAhaDameM abhivyakta jaina siddhAntoMkA bhagavadgItA, upaniSad Adi brAhmaNagranthoMmeM upalabdha siddhAntoMse tulanAtmaka adhyayana prastuta kiyA hai| Apane sTAkahoma aura kopanahegana vizvavidyAlayoMmeM jainadharma meM ullekhanA viSaya para kucha bhASaNa diye the jo aikTA auriyanTeliyA meM eka bRhat nibandhake rUpameM prakAzita huye haiN| Apane jainavidyAoMse sambandhita aneka bhASAoMke granthoMkI samIkSA bhI kI hai| Apake mArgadarzanameM phrAnsameM jainavidyAoMke adhyayanakA bhaviSya ujjavala hogaa| unake dvArA likhita phrAnsameM jainavidyAoMke adhyayanake vikAsAtmaka itihAsako isI granthameM anyatra diyA gayA hai| anya dezoMmeM jainavidyAe~ bailjiyamake ghenTa vizvavidyAlayane bhAratIya vidyA vibhAgake AcArya pro0 je0 e0 sI0 Dela jaina -518
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ darzanake acche vidvAna haiN| ye jarmanIke DA0 zUbiMgake ziSya rahe haiN| inakA eka mahatvapUrNa jarmana nibandha eca0 DablU, haoNsiMga dvArA sampAdita pustakake caturtha bhAgameM prakAzita huA hai / inake sampAdakatvameM zUbiMgakI NAhAdhammakahAo (jarmana) prakAzita huI hai| yU TrekTake DA0 goNDA dvArA sampAdita eka granthameM jaina darzana para inakA eka mahatvapUrNa zodha-patra bhI prakAzita huA hai| meM rahe aura pI-eca0 DI0 kI upAdhi prApta kii| unhoMne bhAratIya paramparAmeM ahiMsA nAmaka eka grantha aMgrejImeM likhA hai jo 1976 meM prakAzita huA hai| isa granthameM unhoMne jaina granthoMke uddharaNa dekara bhAratIya paramparAmeM ahiMsAkI pratiSThAko siddha kiyA hai| kembrijake prAcyavidyA vibhAgake AcArya DA0 ke0 Ara0 jarmana pAli tathA prAkRta bhASAoMke viziSTa vidvAna haiM / Apate prAkRta bhASAke bhASAzAstrIya adhyayanameM vizeSa ruci pradarzita kI hai| Aja kala Apa jainAgamoMkA adhyayana kara rahe haiM evaM Apake nirdezanameM kucha chAtra zodha kArya bhI kara rahe haiN| __ AsTreliyana nezanala yUnivarsiTI kenabarA (AsTreliyana) ke pro0 bAzama aura meTuma harakusa bhAratIya vidyAoMke sAtha-sAtha jainavidyAoM para bhI zodha evaM mArgadarzana kara rahe haiN| inhoMne kucha pustakeM bhI isa viSaya para likhI haiN| aneka zodha-patra bhI inake prakAzita haye haiM / DA0 bArAma to bhArata bhI A cuke haiN| viyanA (AsTriyA) ke DA0 phADavAlanara tathA hAle (pUrvajarmanI) ke pro0 moDekA nAma bhI yahA~ ullikhita karanA Avazyaka hai jo apane-apane dezoMmeM jainavidyAoMke adhyApana aura zodhameM lage huye haiN| isa prakAra hama dekhate haiM ki aba pAzcAtya dezoMmeM bhI aneka sthAnoM para jainavidyAoMke adhikArIvidvAn pratiSThita haiM / aneka vizvavidyAlaya jainavidyAoMke adhyayana evaM zodhake kendra bane haiN| hama AzA karate haiM ki ye kendra jainavidyAoMko samucita rUpameM prakAzita karane meM mahattvapUrNa yogadAna karate rheNge| -519