Book Title: Vastutva ki Kasoti
Author(s): Sukhlal Sanghavi
Publisher: Z_Darshan_aur_Chintan_Part_1_2_002661.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229024/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastutva kI kasauTI bhAratIya darzanoM meM kevala nityatva, kevala anityatva, nityA nisya - ubhaya, aura pariNAminityatva ina cAroM vAdoM ke mUla bhagavAn mahAvIra aura buddha ke pahile bhI dekhe jAte haiM para ina vAdoM kI vizeSa spaSTa sthApanA aura usa sthApanA ke anukUla yuktibAdakA patA, usa purAne samaya ke sAhitya meM nahIM calatA / buddhane prAcIna anityatvakI bhAvanAke Upara itanA jora diyA ki jisase Age jAkara kramazaH do pariNAma darzana kSetra meM prakaTa hue| eka to yaha ki anya sabhI bAda usa anityatva arthAt kSaNikatvavAdake viruddha kamara kasakara khar3e hue aura sabhI ne apanA sthApana apane DhaGga se karate hue kSaNikatva ke nirAsa kA prabala prayatna kiyaa| dUsarA pariNAma yaha zrAyA ki khuda bauddha paramparA meM kSaNikatvavAda jo mUla meM vairAgyapoSaka bhAvanArUpa honese eka naitika yA cAritrIya vastusvarUpa thA usane tattvajJAnakA pUrA vyApakarUpa dhAraNa kiyA / aura vaha usake samarthaka tathA virodhiyoM kI dRSTimeM anya tAttvika viSayoMkI taraha tAvikarUpase hI cintAkA viSaya bana gayA / buddha, mahAvIra ke samaya se lekara aneka zatAbdiyoM takake dArzanika sAhitya meM hama dekhate haiM ki pratyeka vAdakI satyatAkI kasauTI ekamAtra bandhamokSa-vyavasthA aura karma phalake kartRtva-bhoktRtvako vyavasthA rahI hai'| kevala anityatvavAdI bauddhoM apane pakSI yathArthatAke bAremeM dalIla yahI rahI ki zrAtmA Adiko kevala nitya mAnane se na to bandhamokSako vyavasthA hI ghaTa sakatI hai aura na karmaphalake kartRtva-bhoktRtvakA sAmAnAdhikaraNya hI / kevala nityatvavAdI zraupaniSada Adi dArzanikoMkI bhI ( bra0 zAGkarabhA0 22.16 ) bauddhavAdake biruddha yahI dalIla rahI / pariNAminityatvavAdI jainadarzanane bhI kevala nityatva aura kevala va vAdake viruddha yahI kahA ki AtmA kevala nitya yA kevala anitya mAtra ho to saMsAra - mokSakI vyavasthA, karmake kartAko hI karmaphala milane kI 1 ' tadevaM satvabhede kRtahAnamakRtAbhyAgamaH prasajyate sati ca savotpAde nirodhe ca karmanimittaH sattvasargaH prApnoti tatra muktyartho brahmacaryavAso na syAt / nyAyabhA* 3.1.4 / Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 vyavasthA, mokSopAya rUpase dAna Adi zubha pharmakA vidhAna aura dIkSA AdikA upAdAna ye saba ghaTa nahIM skte| bhAratIya darzanoMkI tAstika cintAkA utthAna aura khAsakara usakA poSaNa evaM vikAsa karmasiddhAnta evaM saMsAranivRtti tathA mokSaprAsikI bhAvanAmaise phalita hazrA hai| isase zurUmaiM yaha svAbhAvika thA ki hara eka darzana apane vAdakI yathArthatAmeM aura dasare darzanoMke vAdako ayathArthatAmeM unhIM karmasiddhAnta zrAdikI duhAI deN| para jaise-jaise adhyAtmamUlaka isa dArzanika kSetrameM tarkavAda kA praveza adhikAdhika hone lagA aura vaha kramaza: yahA~ taka bar3hA ki zuddha takavAdake sAmane zrAdhyAtmikavAda eka tarahase gauNa-sA ho gayA taba kevala nityatvAdi ukta vAdoMko satyatAkI kasauTI bhI anya ho gii| tarkane kahA ki jo arthakriyAkArI hai vahI vastu sat ho sakatI hai dUsarI nahIM / arthakriyAkAritva kI isa tArkika kasauTIkA zreya jahA~ taka zAta hai, bauddha paramparAko hai| isase yaha svAbhAvika hai ki bauddha dArzanika kSaNikatva ke pakSameM usa kasauTIkA upayoga kareM aura dUsare vAdoMke viruddha / hama dekhate haiM ki huzrA bhI aisA hii| bauddhoMne kahA ki jo kSaNika nahIM vaha arthakriyAkArI ho nahIM sakatA aura jo arthakriyAkArI nahIM vaha sat arthAt pAramArthika ho nahIM sakatA-aisI vyApti nirmita karake unhoMne kevala nityapakSameM arthakriyAkAritvakA asaMbhava dikhAneke vAste krama aura yaugapakA jaTila vikalpajAla racA aura usa vikalpajAlase antamaiM siddha kiyA ki kevala nitya padArtha arthakriyA kara hI nahIM sakatA ataeva vaisA padArtha pAramArthika ho nahIM sakatA ( vAdanyAya pR0 6) / bauddhoMne kevalanityatvavAda ( tattva saM0 kA0 364 ) kI taraha jainadarzanasammata pariNAminityatvavAda arthAt dravyaparyAyAtmakavAda yA eka vastuko dvirUpa mAnanevAle vAdake nirAsameM bhI usI arthakriyAkAritvakI kasauTIkA upayoga kiyA-(tatva saM0 kA0 1738) / unhoMne kahA ki eka hI padArtha sat asat ubhayarUpa nahIM bana sktaa| kyoMki eka hI padArtha arthakriyAkA karanevAlA aura nahIM karanevAlA kaise kahA jA sakatA hai| isa taraha bauddhoM ke prativAdI darzana vaidika aura jaina do vibhAga meM ba~Ta jAte haiN| 1 'vvaThiyassa jo ceva kuNai so ceva veyae NiyamA / aNNo kre| aNNo paribhujaha pajayaNayassa ||'--snmti0 1. 52 / 'na bandhamokSau kSaNikaikasaMsthau na saMvRtiH sApi mRSAsvabhAvA / mukhyAhate gauNavidhirna dRSTo vibhrAntadRSTistava dRSTito'nyA ||'-yukty0 kA0 15 / Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 vaidika paramparAmaiMse, jahA~ taka mAlUma hai, sabase pahile vAcaspati mizra aura jayantane usa bauddhodbhAvita arthakriyAkAritva kI kasauTIkA prativAda kiyA / yadyapi vAcaspati aura jayanta donoMkA lakSya eka hI hai aura vaha yaha ki kSaNika evaM nitya vastu siddha karanA, to bhI unhoMne arthakriyAkAritva jise bauddhoMne kevala nityapakSa meM asambhava batalAyA thA usakA bauddha sammata kSaNikapakSamai asambhava batalAte hue bhinna-bhinna vicArasaraNIkA anusaraNa kiyA hai / vAcaspatine sApekSatva anapekSatvakA vikalpa karake kSaNika arthakriyAkAritvakA sambhava sAbita kiyA ( tAtparya0 pR0 354-6 ), to jayantane bauddha svIkRta kramayaugapadyake vikalpajAlako hI lekara bauddhavAdakA khaNDana kiyA - ( nyAyama0 pR0 45.3, 464 ) / bhadanta yogasenane bhI, jinakA pUrvapakSI rUpa se nirdeza kamalazIlane tattvasaMgrahapaMjikAmeM kiyA hai, bauddhasammata kSaNikatvavAdake viruddha jo vikalpajAla racA hai usameM bhI bauddhasvIkRta kramayaugapadyavikalpacakrako dI bauddhoM ke viruddha calAyA hai ( tatvasaM0 kA0 428 se ) / yadyapi bhadanta vizeSaNa honese yogasena ke bauddha honekI sambhAvanA kI jAtI hai tathApi jahA~ taka bauddha paraMparA meM nityatva - - sthiravAda poSaka pakSa ke astitvakA prAmANika patA na cale taba taka yahI kalpanA ThIka hogI ki zAyada vaha jaina, zrAjIvaka yA sAMkhyaparivrAjaka ho / jo kucha ho yaha to nizcita hI hai ki bauddhoMkI arthakriyAkAritvavAlI tArkika kasoTIko lekara hI bauddhasammata kSaNikatvavAdakA khaNDana nityavAdI vaidika vidvAnoMne kiyA / kSaNikatvavAda ke dUsare prabala prativAdI jaina rhe| unhoMne bhI tarkayugamaiM kSaNikatvakA nirAsa usA arthakriyAkAritvavAlI bauddhodbhAvita tArkika kasauTAko lekara hI kiyA / jahA~ taka mAlUma hai jaina paraMparA meM sabase pahile isa kasoTA ke dvArA kSaNikatvakA nirAsa karanevAle akalaGka' haiM / unhoMne usa kasauTIke dvArA vaidikasammata kevala nityatvavAdakA khaNDana to vaise hI kiyA jaisA bauddhoMne j aura usI kasauTIke dvArA kSaNikatvavAdakA khaNDana bhI vaise hI kiyA jaisA bhadanta yogasena aura jayantane kiyA hai| yaha bAta smaraNa rakhane yogya hai ki nityatva yA kSaNikatvAdi vAdoMke khaNDana - maNDanameM vividha vikalpa ke sAtha arthakriyAkAritva kI kasauTIkA praveza tarkayugameM huA taba bhI ukta vAdake 1 'arthakriyA na yujyeta nityakSaNikapakSayoH / kramAkramAbhyAM bhAyAmAM sA lakSaNatayA matA // ' - laghI 0 2.1 / Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDana-maNDanameM kAma lAI gaI prAcIna bandhamokSavyavasthA zrAdi kasauTIkA upayoga bilakula zUnya nahIM huA, vaha gauNamAtra avazya ho gyaa| . eka hI vastukI dravya-paryAyarUpase yA sadasad evaM nityAnityAdi rUpase jaina evaM jaiminIya zrAdi darzanasammata dvirUpatAkA bauddhoMne jo khaNDana kiyA, (tatvasaM0 kA 222, 311, 312) usakA javAba bauddhoMkI hI vikalpajAlajaTila arthakriyAkAritvavAlI dalIlase denA akalaGka Adi jainAcAryoMne zurU kiyA jisakA anusaraNa pichale sabhI jaina tArkikoMne kiyA hai| A. hemacandra bhI usI mArgakA avalambana karake pahile kevalanityatvavAdakA khaNDana bauddhoMke hI zabdoMmeM karate haiM aura kevalakSaNikatvavAdakA khaNDana bhI bhadanta yogasena yA jayanta Adike zabdoM meM karate haiM aura sAtha hI jainadarzamasammata dravyaparyAyavAdake samarthanake vAste usI kasauTIkA upayoga karake kahate haiM ki arthakriyAkAritva jaimavAda pakSameM hI ghaTa sakatA hai| I. 1936] [pramANa mImAMsA