Book Title: Vartaman Sandarbh me Mahavir ki Shikshaye
Author(s): Sudha Jain
Publisher: Z_Ashtdashi_012049.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211895/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN0 sudhA jaina prAdhyApaka, pArzvanAtha vidyApITha vartamAna sandarbha meM mahAvIra kI zikSAe~ jisa vijJAna ke navIna AviSkAroM ko dekhakara mAnava prasanna hotA hai aura pUre vizva meM apanA sAmrAjya phailAnA cAhatA hai, vaha AviSkAra Aja usake lie kitanA kaSTadAyaka hai, isa bAta se vaha anabhijJa hai| Aja samAja meM jo azAMta evaM duHkha vAtAvaraNa vyApta hai usake pIche kAraNa nita ho rahe navIna AviSkAra hI haiN| Aja kA vizva apanI krUra hiMsAvRtti se svayaM pIr3ita hai aura nirantara zAMti, rAhata, zukuna prApta karane ke lie prayAsa kara rahA hai, aise samaya meM mahAvIra ke batAye mArga para calanA hI usake lie zreyaSkara hogA aura vaha hiMsA ke krUra, saMkIrNa vAtAvaraNa se nikalakara zAMti ke nirmala AkAza / gagana meM nirbhaya ho vicaraNa kara sakegA bhagavAna mahAvIra kI hI zikSA meM usakI Arthika, sAmAjika, rAjanaitika evaM naitika unnati nihita hai| manuSya kI AdhyAtmika evaM bhautika unnatti kA sarasa, sugamya aura dRr3ha mArga eka hI hai aura vaha hai bhagavAna mahAvIra kI ahiMsA, acaurya, aparigraha tapa evaM brahmacarya yahI eka mAtra aisA mArga hai jisa para calakara mAnava apanI sarvatomukhI unnati kara sakatA hai / ekendriya jIvoM se lekara paMcendriya jIvoM ke prati ahiMsA kI bAta jitanI sUkSmatA se jaina dharma meM pratipAdita hai utanI anyatra nahIM / 'praznavyAkaraNasUtra' meM ahiMsA ke savvabhUyakhemaMkarI svabhAva para prakAza DAlate hue kahA gayA hai ki vaha amRtarUpA, parabrahmasvarUpA, sarvavyApinI kSemavatI, kSamAmayI maMgalarUpA evaM sarvabhUta kalyANakAriNI hai| ahiMsA zaraNadAtrI hai| 'uttarAdhyayanasUtra' meM ise dayArUpI kahA gayA hai ahiMsA ke nirmala uddezya se manuSya binA kisI ko kaSTa diye apanI unnati kara sakatA hai| ahiMsA korA upadeza nahIM hai, apitu vaha samasta prANiyoM meM cetanatA kI abhivyakti hai / yadi samasta prANI ekadUsare ke prati ghAtaka sthiti apanA leM to sRSTi hI naSTa ho jAyegI / ahiMsA ke AdhAra para hI mAnava samAja kA astitva hai| yadi koI yaha mAne ki binA hiMsA ke hamArA jIvita rahanA saMbhava nahIM hai to yaha usakI mithyA dhAraNA hai| yaha svIkAra kiyA jA sakatA hai ki sUkSma ahiMsA kA pAlana saMbhava nahIM hai parantu sthUla rUpa se ahiMsA kA pAlana saMbhava hai aura Avazyaka bhii| kyoMki isI se janakalyANa saMbhava hai| isa mArga kI satyatA ko anekAntavAda ke dvArA parakhA jA sakatA hai| anekAMta ko paribhASita karate hue kahA gayA hai- 'ekavastuni vastutva niSpAdaka paraspara viruddha zaktidvaya prakAzanamanekAntaH / anekAnta jisa uddezya kI samajha (Understanding) paidA karatA hai, syAdvAda usI tatva kI abhivyakti (Expression) meM sahAyaka hai| " bhagavAna mahAvIra ke acaurya aura aparigraha ke upadeza se hI saMsAra meM klAnta prANiyoM kA nistAra ho skegaa| sAmrAjyavAda aura pU~jIvAda ne to manuSya ko bada se badatara arthAt jAnavaroM se bhI adhika patita krUra, daridra evaM nArakIya banA diyA hai| mAnava kI isI pratikriyA ke phalasvarUpa Aja parivartana kI AvazyakatA hai| yadi parivartana nahI hotA hai to pariNAma kI kalpanA se hI kampana zuru ho jAtA hai| aise samaya meM mAnava ko koI trANa de sakatA hai to vaha hai bhagavAna mahAvIra kA acaurya evaM aparigraha kA siddhAnta / anyathA mAnava kA astitva hI saMdehAspada ho jaayegaa| bhagavAna mahAvIra ke dvArA mahAvrata aura aNuvrata ke rUpa meM pratipAdita aparigraha kA siddhAnta sarvavyApaka, sArvakAlika evaM sArvezika satya hai parigraha sarvatra duHkha kA mUla mAnA gayA hai isalie 'AcArAMgasUtra' meM kahA gayA hai'pariggahAo appANaM avasakkejjA' arthAt parigraha se apena ko dUra rakheM, kyoMki yaha zAMti evaM samatA ko bhaMga kara azati evaM viSamatA utpanna kara detA hai 'sUtrakRtAMgasUtra' meM varNita hai ki aparigraha vrata se arthAt muccha ke abhAva se Asakti ke abhAva se vyakti duHkhoM se mukta hotA hai 'ThANaM' meM to parigraha ko naraka kA dvAra tathA aparigraha ko mukti kA dvAra kahA gayA hai| AcArya tulasI ne 'mamatvavisarjanaM aparigrahaH' mamatva ke 0 aSTadazI / 232 O Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ visarjana ko aparigraha vrata kahA hai| isa vrata ko grahaNa karane se mahAvIra ne SaTjIvanikAya arthAt jIvoM ke cha: vargoM kA jIvana meM sAdagI, mitavyayitA aura zAMti kA avataraNa hotA hai| upadeza diyA hai jo jIvoM ke prati dayA yA karuNA ke bhAva ko bhagavAna mahAvIra ne kevala bhautika stara ko hI U~cA darzAtA hai| Atmaupatya kA upadeza unhoMne isalie diyA ki jisa karane kA mArga nahIM batAyA hai, apitu yaha kahA hai ki vyakti kA prakAra hameM duHkha apriya hai aura hama kevala sukha cAhate haiM usI AbhyaMtarika tapa, svAvalambana aura sva-puruSArtha se bandhana mukta prakAra kisI bhI jIva ko du:kha priya nahIM hai, ve bhI sukha kI honA bhI hai| pratyeka prANI svataMtra hai| koI paratantra nahIM hai| sabhI kAmanA karate haiN| ata: kisI ko kisI prakAra kI pIr3A yA ko apanI unnati evaM mukti kA prayAsa svayaM hI karanA hogaa| du:kha nahIM denA caahie| isalie ahiMsA kA mArga unhoMne sarvopari koI kisI ko mukta nahIM kara sakatA hai| apane dvArA kiye gaye btaayaa| jaina AcAra meM zramaNa evaM gRhastha donoM ke lie alagakArya kA pariNAma svayaM ko hI bhoganA hotA hai| mukti prApta karane alaga vidhAna kiye gaye haiN| zramaNa ko pUrNa AcAra kA tathA ke lie zuddha bhAvanA, jJAna, ahiMsA evaM satya hI paryApta hai, vyartha gRhastha ko AMzika AcAra ke pAlana kA vidhAna hai| jitanA kA kAyakleza karane se kucha bhI prApta nahIM hogaa| umAsvAti ne Avazyaka ho utanA kareM anyathA usakA tyAga kara deN| 'tattvArthasUtra' meM mokSamArga kA nirUpaNa karate hue kahA hai prAcIna bhArata ke dhArmika itihAsa meM bhagavAna mahAvIra smygdrshnjnyaancaaritraannimokssmaargH| . prabala aura saphala krAntikArI ke rUpa meM upasthita hote haiN| __ bhagavAna mahAvIra ne pratyeka jAti evaM vargoM meM samAnatA kA unakI dharmakrAnti se bhAratIya dharmoM ke itihAsa kA navIna adhyAya upadeza diyA hai| unhoMne kahA bhI hai ki uccavaMza yA kula meM prArambha hotA hai| ve tatkAlIna dharmoM kA kAyAkalpa karane vAle janama lene se koI bar3A nahIM hotA hai, apitu U~ce karmoM se hI aura unheM navajIvana pradAna karane vAle yuga nirmAtA mahApuruSa hue| vaha ucca banatA hai| kisI jAti yA dharma vizeSa meM janma lene se vizva meM ahiMsA kI pratiSThA kA sarvAdhika zreya inhIM mahAmAnava mukti nahIM hotI hai| pratyeka vyakti apane karma se cAhe kisI bhI mahAvIra ko hai| sacamuca bhagavAna mahAvIra mAnava jAti ke mahAn dharma kA kyoM na ho mokSa ko prApta kara sakatA hai| sabhI prANiyoM trAtA ke rUpa meM avatarita hue| meM cetanA samAna hotI hai| koI bhI janma se patita yA zreSTha nahIM bhagavAna mahAvIra kI ahiMsA pradhAna upadeza-praNAlI ne ho sktaa| harijana bhI apanI unnati utanI hI kara sakatA hai AcAra aura vyavahAra meM ahiMsA kI panaH pratiSThA kii| unhoMne jitanA kI eka raajaa| 'uttarAdhyayanasUtra' meM to kahA bhI gayA hai apane saMgha meM nArI ko bhI purUSa ke samAna adhikAra dekara strI kammuNA bambhaNo hoi, kammuNa hoi khttio| svAtantrya kI pratiSThA kI aura use mahatvapUrNa sthAna pradAna kiyaa| vaisse kammuNA hoi, suddho havai kmmunnaa||25/33 tapa aura saMyama kA mahatva hai, jAti kI koI mahattA nahIM hai, yaha arthAt karma se brAhmaNa hotA hai, karma se kSatriya hotA hai, kahakara cANDAla putra harikezI ko bhI muni saMgha meM sthAna diyA karma se vaizya hotA hai aura karma se hI zUdra hotA hai| sabhI samAna aura use brAhmaNoM ke yajJa vAr3e meM bhejakara pUjanIya banA diyaa| evaM svataMtra hai| Aja ke mAnava meM samAnatA, svataMtratA evaM yugapuruSa mahAtmA gAMdhI ne jina-jina sAdhanoM ke sahAre vizvabandhutva kahA~ hai? jaina darzana meM yaha pUrNa rUpa se svIkRta vizva ko Azcaryacakita kiyA unakA mUla jainadharma meM hI thaa| hai| ina bhAvanAoM ko jAgRta karake hI mAnava kA kalyANa kiyA ahiMsA aura satya kA siddhAnta, aspRzyatA nivAraNa kA jA sakatA hai| jaina darzana ke yathArthavAda, anekAntavAda, siddhAnta, nArI jAgaraNa, sAmAjika sAmya, grAmyajanoM kA sadhAra aparigrahavAda. ahisA, acauryavrata Adi ke dvArA AdhyAtmika Adi kAryoM ke lie gAMdhI jI ne bhagavAna mahAvIra ke siddhAntoM unnati saMbhava hai| AdhyAtmika unnati ke bAda bhArata kA hI nhiiN| se preraNA prApta kI thii| mahAtmA gAMdhI kI zikSAoM kA udgama sampUrNa vizva kA kalyANa saMbhava hai| saMsAra meM jitane bhI bhagavAna mahAvIra kI zikSAoM meM hai| mahAvIra ne jisa-jisa kSetra mahAparuSa janma lete haiM ve sabhI prANI jagata kA uddhAra karane ke meM praveza kiyA usameM saphalatA prApta kii| unakA sabase pradhAna lie saMsAra ko apanA saMdeza avazya dete haiN| 'sthAnAMgasUtra' (8/ kArya thA hiMsA kA virodh| usa dizA meM unheM jo saphalatA milI 111) meM bhagavAna mahAvIra ne bhI jana-jana ke kalyANa ke lie vaha isI bAta se prakaTa hotI hai ki aba hiMsaka yajJoM kI prathA ATha sandeza diye haiM- jo dharmazAstra nahIM sunA use suno, jo sunA prAya: lupta-sI ho gaI hai| bhagavAna mahAvIra meM upadeza pradAna karane use yAda rakho, navIna karmoM ko roko, pUrvakRta karmoM kA nAza kI jaisI anupama kuzalatA thI, vaisI hI apane anuyAyiyoM kI karo, jisakA koI nahIM tuma usake bano, azikSitoM ko zikSita vyavasthA karane kI advitIya kSamatA bhI thii| bhagavAna ke dvArA karo, rogiyoM kI glAni rahita hokara sevA karo, niSpakSa hokara / apane saMgha kI jaisI vyavasthA kI gaI hai, vaisI itihAsa ke pannoM kleza mittaao| 0 aSTadazI / 2330 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durgAprasAda jozI meM anyatra kahIM dRSTigocara nahIM hotii| apane saMgha meM tyAgiyoM aura gRhasthoM ke pRthaka-pRthaka niyamoM aura unake pArasparika sambandha ke vidhi-vidhAnoM ke dvArA bhagavAna mahAvIra ne apane saMgha ko aisA zrRMkhalA baddha kiyA hai jo kabhI chinna-bhinna nahIM ho sktaa| saMgha vyavasthA kI isa mahAna zakti ke kAraNa hI jaina dharma aneka saMkaTa-kAloM meM se gujarane para bhI surakSita aura suvyavasthita raha sakA hai| samAja racanA ke lie acaurya aura aparigraha tathA ina sabake lie satya kI niSThA aura jIvana zuddhi ke lie brahmacarya yAnI indriya vijaya Adi dharmatIrtha kA pravartana mahAvIra ne kiyaa| AI.TI.AI. mArga, karaudI, vArANasI praNati samarpita 'sthAnaka vAsI jaina sabhA' meM guru premAmRta jharatA hai| mahAvIra kA mukti maMtra prANoM meM mastI bharatA hai|| yaha 'sevA sAdhanA' kA Asava pIne vAle hI pIte haiN| 'zvetAmbara' sA jAgrata jIvana jIne vAle hI jIte haiN|| 'vividha jaina vidyAlayoM ne, zikSA meM alakha jagAI hai| 'zrI harakhacanda kAMkariyA' ne isameM bahu khyAti pAI hai|| 'duggar3a' siMghavI aru 'kocara' ne 'karuNA khUba luTAI hai| pAThya-pustakeM pA-pA kara, chAtroM ne kIrti gAI hai|| jina:loka ke mahAkAza meM, ye saba dAnI chaaye| 'paMca mahAvrata' kI jyoti meM, snAna karAne aaye| bana 'ananta kI anukampA' ye jina zAsana ko laaye| 'sthAnakavAsI jaina sabhA ko dhanya banAne dhaaye|| 'zrI jaina haoNspiTala ke sthApana ne, pIr3ita ko sarasAyA hai| 'karuNAkara kI karuNA' ne mAnava kA mAna bar3hAyA hai| vikalAMgoM kI sevAoM meM, dayA-bhAva darasAyA hai| dRSTi hIna ke saMbala banakara, samyak rUpa dikhAyA hai|| AdhyAtmika utthAna kiyA hai, vItarAga vairAgya dharA pr| upakArI bana 'jaina-sabhA' ne karja car3hAyA janma jarA pr|| sevA-bhAvI dAna-pradAtA, tuma ko merI, praNati smrpit|| nityAnanda niketana, nimbAheDA (rAja) 0 aSTadazI / 2340