Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartamAna nyAya vyavasthA kA AdhAra dhArmika AcAra saMhitA sohanarAja koThArI jilA evaM sezana nyAyAdhIza (sevA nivRtta) vyakti kI mUla-bhUta bhautika evaM AdhyAtmika AvazyakatAoM kI saMpUrti ke sAdhanoM kI sAmUhika surakSA, saMtulana va vikAsa ko gati dene hetu sAmuhika zakti ke rUpa meM "samAja" kA abhyudaya huA aura samAja ne apane sadasyoM ke hitoM meM sAmaMjasya biThAne ke liye naitikatA ke AdhAra para AcAra saMhitA kA nirmANa kiyA / naitikatA kA mUla 'dharma' yA 'adhyAtma' hai aura dharma yA adhyAtma kA phUla naitikatA hai, naitikatA vihIna dharma ko kalpanA nahIM kI jA sakatI aura dharma vihIna naitikatA kA koI AkAra hI nahIM bana pAtA / aisI sthiti meM samAja dvArA saMracita evaM pravartita AcAra saMhitA, jise hama "kAnUna" kI saMjJA de sakate haiM, usakA udgama vastutaH dharma ho rahA hai, isaliye dharmAcaraNa ke niyamopaniyama va 'kAnUna' ke anusAra samAja vyavasthA sUtra lagabhaga samAna rahe haiN| donoM vyavasthAoM meM aMtara kevala itanA hI hai ki samAja dvArA sthApita nyAya vyavasthA ke AdhAra va "kAnUna" kI paripAlanA Avazyaka taura se samAja kI bAhya zakti"prazAsana" vyakti ko vivaza karake karavAtA hai aura paripAlanA na karane para vyakti ko daMDita kiyA jA sakatA hai, para dharmAcaraNa ke niyamopaniyama, jinheM "vrata" kahA jAtA hai, usakI paripAlanA vyakti ko svecchA se, apane AtmAnuzAsana se prerita hokara hI karanI hotI hai va usameM dabAva, bhaya yA pratAr3anA ko koI sthAna nahIM hai| samAja ke adhikAMza vyaktiyoM ke viveka evaM aMtara-bhAvanA itane jAgRta nahIM hote ki ve svecchA se apane hitoM kI rakSA meM dUsaroM ke hitoM para utanA hI dhyAna rakha sakeM, ataH vyakti ke svayaM ke hitoM kI rakSA ke prayAsa meM dUsaroM ke hitoM kA atikramaNa na ho, isa hetu prazAsana ke eka viziSTa aMga "nyAya vyavasthA" kI prasthApanA huii| isake aMtargata samAja kI sAmuhika AcAra saMhitA "kAnana" kI paripAlanA na karane vAloM ko daMDita evaM pratAr3ita karane kA prAvadhAna kiyA gayA tAki samAja vyavasthA saMtulita evaM sucArurUpa se raha sake evaM samAja kA pratyeka sadasya apane vyaktitva, saMpatti, bhAvanAoM va vRttiyoM ko surakSita rakhakara anya logoM ke sAtha sAmaMjasya pUrvaka raha sake va samAja meM zAMti va sukha banA rhe| ___ bhArata meM aneka dharmasaMsthAeM haiM va unhoMne apane alaga-alaga dharmAcaraNa ke niyamopaniyama banA rakhe haiN| hAlAMki sabakA AdhAra ahiMsA, acaurya, satya, brahmacarya, aparigraha Adi hI haiM, para una sabakA vivecana ka nahIM hai| isa nibaMdha meM maiM kevala jaina dharma dvArA praNIta AcAra saMhitA evaM kAnUna kI dhArAoM meM kara yaha batAne kA prayAsa karUMgA ki unameM adbhuta ekarUpatA evaM sAmya hai va hara sthiti meM ve eka dUsare ke pUraka avazya hai| jaina dharmAcaraNa kA vartamAna svarUpa bhagavAna mahAvIra kI anubhUta evaM zAzvata satya se prerita vANI hai, jo vigata goM se jana-cetanA ko jAgRta karatI rahI hai / jaina dharma ke sabhI saMpradAyoM meM sAmAjika logoM kI AcArasaMhitA kA svarUpa eka hI prakAra kA hai va susthira hai| bhagavAna mahAvIra ne vyakti evaM samAja ke pariSkAra hetu ahiMsA, satya, acoyaM, brahmacarya va aparigraha ke AdhAra para kucha mUlabhUta niyamoM kA praNayana kiyA / bhagavAn ne, una logoM ke liye jo saMsAra kI sArI pravRttiyoM se virata hokara mAtra AtmalakSI banAnA cAhate hoM, "anAgAra dharma" kA vidhAna kiyA, jisameM ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya evaM aparigraha kI mana, vacana va zarIra se sarvAMza paripAlanA karane kA nirdeza diyA gayA
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartamAna nyAya vyavasthA kA AdhAra : dhArmika AcAra saMhitA 39 para yaha dharma sAre samAja ke liye na to upayogI hai aura na prAsaMgika ho, ataH usakI yahA~ carcA karanA Avazyaka nahIM hai| bhagavAna mahAvIra ne una logoM ke liye, jo gahastha yA samAja meM rahakara, apano jIvikopArjana karate ho, va sAmAjika uttaradAyitva kA nirvAha karate hoM, 'AgAra dharma' kA vidhAna kiyA, jisameM ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya evaM aparigraha kA laghurUpa meM yA AMzika paripAlanA kA nirdeza diyaa| 'anAgAra dharma' kA AdhAra "mahAvrata" va AgAra dharma kA AdhAra "aNuvrata" khlaayaa| isa nibaMdha kA viSaya sAmAjika jIvana se saMbaMdhita hone ke kAraNa, hamArI sArI carcA kA viSaya "aNuvrata' hogaa| bhagavAna mahAvIra ke gRhastha anuyAyI jo unakI vANI kA zravaNa karake, apane jIvana ko kAraka yA saphala banAte the, "zrAvaka" kahalAte the, aura "aNuvrata' kA vidhAna zrAvaka jIvana kI hI AcAra saMhitA hai / nyAya vyavasthA meM sAmAjika logoM se sunAgarika banane kI apekSA kI jAto hai aura nAgarikatA ko vikRta karane yA bhraSTa karane kI pravRttiyoM ko aparAdha mAnA jAtA hai aura isI AdhAra para daMDa vyavasthA kI saMracanA ko gaI hai / daMDa vyavasthA kA vizad evaM nizcita AkAra "bhAratIya daMDa saMhitA" meM sannihita hai evaM vyaktigata saMpatti ke adhikAroM kI rakSA kA vizad vivecana "bhAratIya savidA adhiniyama" Adi vyavahAra prakriyAoM meM sannihita hai| kisI ko aparAdhI ThaharAne yA saMvidA kI vaidhatA yA usakI paripAlanA kA nirdeza dene ke pUrva pramANa juTAye jAne kI sArI prakriyA "bhAratIya sAkSya adhiniyama" meM samAviSTa kI gaI hai / "bhAratIya daNDa saMhitA", "saMvidA adhiniyama", "sAkSya adhiniyama' kA isa deza ko nyAya vyavasthA meM gata do zatAbdiyoM se niratara prayoga kiyA jAtA rahA hai aura samaya kI dIrgha avadhi va parivartita paristhitiyoM ke uparAMta bhI, ina saMvidAoM meM aba taka koI sArabhUta parivartana yA saMzodhana nahIM huA hai, jisase lagatA hai ki inameM ullekhita AcAra saMhitA ke prAvadhAnoM kA sthAyI mahatva hai| jaina dharma meM sAmAjika jIvana meM rata "zrAvaka" kI AcAra saMhitA evaM ina adhiniyamoM va saMhitAoM meM varNita AcAra sahitA kA tulanAtmaka adhyayana karane para aisA spaSTa vidita hotA hai, ki donoM meM apUrva sAmya va ekarUpatA hai jo nimnalikhita sAraNo se ujAgara ho sakatI hai : sAraNI 1. jaina AcAra evaM daNDa-saMhitA zrAvaka ke vrata va atidhAra daMDa saMhitA ke aMtargata daMDanIya aparAdha 1. prathama ahiMsA aNuvrata 1. kisI vyakti kA sadoSa aparAdha yA parirodha (sthUla prANAtipAta kA tyAga ) ___ karanA ( dhArA 341 se 348) e-vrata 2. abhitrAsa pahu~cAnA ( dhArA 506, 507) 3. parirodha ke liye vyayaharaNa yA apaharaNa ( dhArA zarIra meM poDAkArI, aparAdhI tathA sApekSa niraparAdhI 363 se 365) ke sivAya zeSa, dvIndriya Adi calate-phirate 4. soddezya hatyA yA mAnava vadha (dhArA 302-304) jIvoM ko saMkalpa pUrvaka hiMsA karane kA tyAga, 5. Atma hatyA yA hatyA kA prayAsa (dhArA 309bI-aticAra 307), 1. jIvoM ko baMdhana meM lenA, garbhapAta kArita, karanA yA bhrUNa hatyA (dhArA 2. jIvoM kA vadha karanA, 312-318), 3. jIvoM ke aMga upAMga kA chedana bhedana karanA, svecchA se tIkSNa yA moTe hathiyAra se sAdhAraNa 4. jIvoM para adhibhAra lAdanA, yA gaMbhIra coTa kArita, karanA yA aMgopAga kA 5. apane Azrita jIvoM ko AhAra pAnI se vaMcita chedana karanA (dhArA 323 se 326, 237 se rakhanA, 338). 6.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 40 paM0 jaganmohanalAla zAstrI sAdhuvAda grantha [khaNDa 8. hamalA yA aparAdhika bala prayoga karanA (dhArA 352 se 358), 9. jana zAMtibhaMga karanA-( daMgA, varga saMgharSa, vidhi viruddha jamAva Adi ) (dhArA 143-150), 10.riSTI kArita karanA (dhArA 427-440) 11. vidhi viruddha anivArya zrama ( dhArA 374 ), 12. dAsa ke rUpa meM kisI vyakti ko kharIdanA yA vyaya haraNa (dhArA 370-71 ) / 2. dvitIya satya aNubrata (sthUla mRSAvAda kA tyAga ) e-vrata 1. kanyA ke viSaya meM asatya bhASaNa kA tyAga, 2. pazu ke viSaya meM asatya bhASaNa kA tyAga, 3. bhUmi ke viSaya meM asatya bhASaNa kA tyAga, 4. dharohara dabAnA yA usa viSaya meM asatya bhASaNa kA tyAga, 5. asatya sAkSI kA tyAga / bo-avicAra 1. binA vicAra kiye kisI para mithyA Aropa lagAnA, ekAnta meM maMtraNA karate hae vyaktiyoM para mithyA Aropa lagAnA, 3.. vizvAsa karane vAle strI yA mitra Adi kI gupta mantraNA prakAzita karanA, 4. binA vicAre yA anupayoga se dUsaroM ko asatya upadeza denA, 5. kUTa lekha kI racanA karanA / 3. tRtIya acaurya aNuvrata (sthUla adattAdAna kA tyAga) e-vrata 1. khAta khananA, 1. mithyA ghoSaNA, mithyA pramANapatra, sAkSya vilo pana, mithyA sUcanA, mithyA dAvA, mithyA Aropa (dhArA 197-212), 2. nyAyika kAryavAhI meM mithyA sAkSya denA aura gar3hanA (dhArA 193-196 ), 3. kUTa racanA yA mithyA lekhA karaNa ( lekhya patra, ... mudrA, paTTA Adi kA ) ( dhArA 475-477 ), 4. chala kapaTa ( dhArA 417-24 ) 5. nyAsa bhaMga ( dhArA 406-409), 6. mAnahAni ( dhArA 500-502 ), 7. kisI varga ke dharma yA dhArmika vizvAsa kA apa mAna (dhArA 295-298), 8. jaMgama sampatti yA anya sampatti kA durviniyoga (dhArA 403 se 405), 9. aparAdhI yA luTere, DAkU ko prazraya denA (dhArA 212 se 216), 1. corI (dhArA 379 se 382), 2. aticAra, gRha avicAra, pracchanna gRha aticAra, gRha bhedana, rAtri gRhabhedana (dhArA 447 se 462), 2. gAMTha khola kara cIja nikAlanA,
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartamAna nyAya vyavasthA kA AdhAra:dhAmika AcAra saMhitA 41 3. jeba kATanA, 4. dUsaroM ke tAle ko binA svAmI kI AjJA ke tor3anA yA kholanA, 5. mArga meM calate hue ko lUTanA, 6. svAmI kA patA hote hae kisI kI par3I vastu lene kA tyAga / bI-aticAra 1. cora kI curAI vastu ko lenA, 2. cora ko corI ke liye preraNA denA, upakaraNa denA yA becanA yA cora kI sahAyatA karanA, 3. rAjya niSiddha vastu kA vyApAra yA usa hetu dUsare rAjya meM praveza, 4. kUTa tola mApa, 5. apamizraNa-sarasa meM nIrasa yA asalI meM nakalI vastu kA mizraNa / 4. caturtha brahmacarya aNuvrata 3. uddApana (dhArA 484 se 389), 4. lUTa yA lUTa kA prayAsa (dhArA 392 se 394). 5. Dakaito yA usakA prayAsa (dhArA 392 se 397), 6. curAI huI sampatti ko jAnate hue prApta karanA (dhArA 411 se 414), 7. khoTe bAMTa yA mApa kA kapaTa pUrvaka prayoga karanA yA banAnA (dhArA 264 se 267), vikraya ke liye AyAtita tela, khAdya, auSadha, bheSaja, yA peya kA apamizraNa (dhArA 272 se 276), loka-jala-srota yA jalAzaya kA jala kaluSita karanA yA vAyu maNDala ko apAyakara banAnA (dhArA 277 se 278) / vizeSa-bhAratIya khAdya apamizraNa adhiniyama meM vizeSa kaThora daNDa dene kA prAvadhAna hai| 2. 1. kisI strI ko vivAha karane ke liye vivaza karane yA bhraSTa karane ke liye apaharaNa (dhArA 1. sva-strI ke sAtha saMbhoga kI maryAdA, 2. parastrI, vezyA, tiryaca, devI, devatA ke sAtha saMbhoga kA tyaag| bI-aticAra 1. kucha samaya ke liye adhIna kI haI strI se gamana karanA yA alpa vaya vAlI apanI patnI se gamana karanA yA usa hetu AlApa saMlApa karanA, 2. vivAhita patnI ke sivAya zeSa striyoM-vezyA, anAtha kanyA, vidhavA, kulavadhu, parastrI Adi aparigRhItA ke sAtha AlApa saMlApa karanA yA maithuna karanA, 3. aprAkRtika maithuna, 4. parAye vivAha karAnA, 5. kAma bhoga totra abhilASA se karanA / 2. alpa vayaska lar3ako kA upAyana (367), 3. videza se lar3akiyoM kA AyAta niryAta (366ka), 4. balAtkAra e-12 varSa se kama Ayu kI apanI patnI ke sAtha saMyoga, bI-anya kisI strI ke sAtha usakI binA icchA va sahamati ke saMbhoga (dhArA 376), 5. prakRtiviruddha maithuna (dhArA 377), 6. pravaMcanA pUrvaka vivAha (dhArA 473), 7. pati yA patnI ke jIvana kAla meM dUsarA vivAha (dhArA 494), 8. jAra karma yA vyabhicAra (dhArA 497, 498), 9. strI kI lajjA bhaMga karane ke liye bala prayoga (dhArA 354),
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 paM0 jaganmohanalAla zAstrI sAdhuvAda grantha [khaNDa 10. strI kI lajjA kA anAdara karane ke Azaya se apazabda kahanA yA aMga vikSepa karanA (dhArA 509), 11. azlIla pustakoM va vastuoM kA kraya yA azlIla saMgAna (dhArA 292 se 294) / 5. pAMcavA aparigraha aNuvrata kSetra, vAstu, hiraNya-suvarNa, dvipada, catuSpada, dhana, isa dizA meM kAnUna meM abhI koI prAvadhAna nahIM hai dhAnya, gRha sAmagrI Adi nava prakAra ke parigraha "bhU sIliMga adhiniyama se bhUmi kI sImA kI jA kI maryAdA krnaa| rahI hai-kAlAMtara meM zaharI sampatti kI sImA karane bI-aticAra kA kAnUnI prAvadhAna karane kI carcA hai| kSetra, vAstu, hiraNya, suvarNa, dvipada, catuSpada, dhana, 1. loka sevaka dvArA bhraSTa va avaidha sAdhanoM se dhAnya, gRha sAmagrI kI maryAdA kA atikramaNa / paritoSa prApta karanA yA lenA aparAdha hai (dhArA 161 se 171), 2. bhraSTAcAra nirodhaka adhiniyama meM isake liye __ kaThora daNDa kA prAvadhAna hai, vrata paripAlana yA aticAra sevana kI sImA aparAdha kI sImA zrAvaka apane vratoM kA pAlana mana, vacana va aparAdha hI daNDanIya nahIM hai para usakI preraNA Adi zarIra se karatA hai va karAne taka, vrata pAlana bhI daNDanIya hai, jisake prAvadhAna isa prakAra hai : kI sImA hai| aticAroM ke sevana se bhI vaha 1. duSpreraNA (dhArA 109 se 117), karane-karAne kI sImA taka bacatA hai / anumodana 2. aparAdha karane kI parikalpanA ko chipAnA karanA usake liye apavAda svarUpa hai va usase (dhArA 118 se 120), vrata bhaMga yA aticAra sevana nahIM hotaa| 3. aparAdha karane kI sadbhAvanA (dhArA 34), 4. aparAdha karane kA saha-uddezya (dhArA 42). 5. SaDyaMtra (dhArA 120 bI, 121 se 130) / isa prasaMga meM eka bAta aura dhyAna dene yogya hai ki jisa taraha dharmAcaraNa kI preraNA kA mUla AdhAra AtmA kI pavitratA va naitika zakti meM vizvAsa hai, usI taraha aparAdhoM kI daNDa vyavasthA kA AdhAra bhI kramazaH usI dizA meM gatimAna huA hai| dharmAcaraNa meM to prArambha se hI durAcaraNoM ko chor3ane kI preraNA dI gaI hai. para usake paripAlana ke pIche bAhya zakti-prayoga kI kamI hone se sAre samAja para usakA tatkAla prabhAva nahIM par3a paayaa| ataH nyAya prakriyA meM daNDa vyavasthA ke jariye sadAcaraNoM kI saMhitA ke ullaMghana karane vAle kAryoM ko prazAsana ke jariye daNDanIya banAyA gayA / prArambha meM corI karane vAle ke hAtha kATa diye jAte the, kudRSTi kA daNDa A~kha phor3anA thA, aMgopAMga chedana karane vAle ko vaisA hI daNDa diyA jAtA, hatyA yA mAnava badha karane vAle ko khule Ama zUlI, phA~sI yA boTI boTI kATa kara kuttoM, kAgoM se nucavAnA, Adi the, para jyoM jyoM sabhyatA va saMskRti kA vikAsa huA va sAmuhika karuNA va samatA kA vistAra huA, tyoM tyoM isa prakAra ke nirmama evaM duSTatApUrNa daNDoM ko samApta kara diyA gayA / vartamAna sArI daNDa vyavasthA mAtra sImita kArAvAsa yA arthadaNDa para hI AdhArita hai tAki usameM aparAdhI kI bhAvanA kA mUlyAMkara ho sake va usake hRdaya parivartana yA sudhAra kA avakAza rahe / itanA hI nahIM aba to kArAvAsa ke banda AvAsa-sthala aneka sthAnoM para
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2] vartamAna nyAya vyavasthA kA AdhAra : dhArmika AcAra saMhitA 43 khule kara diye gaye haiM va kArAvAsa meM aparAdhI ko zikSita karane, usake lie rojagAra juTAne va usake sadAcaraNa ko protsAhita karane ke vividha upakrama prazAsana dvArA calAye jA rahe haiN| sadvyavahAra va sadAcaraNa ke AdhAra para kArAvAsa kI avadhi ghaTAI bhI jA sakatI hai| bhAratIya parivIkSA adhiniyama kI dhArA 3,4,6 ke anusAra va daNDa prakriyA saMhitA kI dhArA 360 ke anusAra yaha anivArya kara diyA gayA hai ki AjIvana kArAvAsa va mRtyu daNDa se daNDita aparAdhoM ke sivAya sabhI prathama aparAdhoM meM yadi aparAdhI pazcAtApa kare, to use mAtra pratAr3anA dekara yA kisI sambhrAMta vyakti ke usake sadAcaraNa ke lie pratibaddha hone para use chor3a diyA jAye va sudhArane kA avasara diyA jaaye| jadhanya se jaghanya hatyA meM bhI kaI dezoM meM mRtyu daNDa ko samApta kara diyA gayA hai, aura hamAre deza meM bhI yaha daNDa mAtra apavAda svarUpa hI raha gayA hai| mere vicAra meM aisA lagatA hai ki dhIre dhIre nyAya prakriyA va daNDa vyavasthA bhI vizuddha dharmAcaraNa kI ora gatizola hai| yahAM yaha kahanA bhI anupayukta nahIM hogA ki prArambha meM jahA~ dharmAcaraNa ke niyama prANImAtra ke prati karuNAbhAva se prerita the, vahA~ kAnUna kI paripAlanA kevala manuSya jAti taka sImita thI, para aba kAnUna bhI prANImAtra ke prati dayA se prerita ho rahA hai / "bhAratIya pazu krUratA nivAraNa adhiniyama" "vanya jIva saMrakSaNa adhiniyama" "vRkSAvalI saMrakSaNa adhiniyama", "go vadha adhiniyama' Adi kAnUna isa bAta ke spaSTa saMketa hai ki nyAya vyavasthA samace prANi jagata ke kalyANa ke prati nirantara sajaga bana rahI haiN| kahIM kahIM to vartamAna nyAya vyavasthA ke niyama dharmAcaraNa ke siddhAntoM se bhI Age caraNa bar3hA rahe hai / zrAvaka kI AcArasaMhitA meM eka se adhika vivAha karane, lajjAbhaMga kA prayAsa ye karane, azlIla sAhitya yA vastu kA pradarzana karane, videza se lar3akiyoM kA AyAta-niryAta karane, loka jalAzaya yA vAyamaNDala ko pradaSita karane Adi aneka kAryakalApoM ko pApa kI koTi meM nahIM liyA gayA hai, para vartamAna nyAya vyavasthA meM ina sabako aparAdha kI koTi meM liyA gayA hai| ho sakatA hai ki zrAvaka kI AcAra saMhitA kA nirmANa karate samaya ye kArya kiye jAte hI nahIM hoM yA unakI vyApakatA na bar3hI ho / cAhe jo ho, yaha nizcita hai ki vartamAna nyAya vyavasthA dharmAcaraNa kI dizA meM pragati karane ke liye nirantara gatizIla va jAgarUka hai| isI krama meM yaha kahanA bhI prAsaMgika hogA ki mAtra daNDa vyavasthA hI nahIM, balki vyavahAra prakriyA meM ." bhI dharmAcaraNa ke siddhAntoM kA vyApaka prabhAva rahA hai| nyAya vyavasthA meM kisI ko doSI ThaharAne ke liye pUrva vyakti ke abhikathanoM ke AdhAra para hI niSkarSa nikAle jAte haiM va aise abhikathana nyAyAlaya ke samakSa sazapatha diye jAte hai| zapatha kI zabdAvalI, jo vidhi sammata hai, isa prakAra hai : ___ "maiM jo kucha kahU~gA, satya kahU~gA, satya ke sivAya kucha nahIM kahU~gA, Izvara merI sahAyatA kare" mAtra isa zabdAvalI se hI spaSTa ho jAtA hai ki nyAya vyavasthA ne dharma ko taraha hI satya bhASaNa ko pUrA mahatva diyA hai, va asakSya kathana ko nirarthaka mAnA hai va sAtha meM yaha bhI mAnA hai ki satya bhASaNa karane vAle kA Izvara sahAyaka hotA hai| mere vicAra meM mAtra yaha eka tathya hI isa bAta ko ujAgara karane ke lie paryApta hai ki nyAya vyavasthA va dharmAcaraNa malataH eka hai| bhAratIya sAkSya adhiniyama ke sAre prAvadhAna kevala satya-bhASaNa kI mahattA va prAmANikatA kA saMsparza kiye huye hai| isI prakAra 'saMvidA adhinayama' ke prAvadhAna bhI dharmAcaraNa ke paripArzva meM ho parikramA karate dA pratIta hote haiN| dhArmika AcAra saMhitA ko svIkAra karane yA usake pAlana karane vAle gRhastha yA dhAvaka ke liye yaha Avazyaka hai ki vaha zuddha mana se vivekapUrvaka tyAga yA vrata kA sahI arthoM meM mahatva samajha kara svecchA se binA kisI dabAba yA pralobhana ke mAtra AtmA kI siddhi prApta karane ke lakSya ko lekara usakI samyak pAlana yA ArAdhanA kare / isI prakAra samAja me do vyakti yA samUha ke bIca saMvidA ko svIkAra karane yA pAlana karane vAle vyakti yA samUha ke liye yaha Avazyaka hai, ki ve svastha citta va vyasaka avasthAmeM saMvidA svIkAra kare va usake liye donoM pakSoM ko svatantra sammati ho va jisameM utpIDana, anucita prabhAva, kapaTa, mithyA vyasana, bhUla kA prayoga na huA ho aura jisakA pratiphala yA udadezya samyaka va vidhisammata ho| mere vicAra meM dharmAcaraNa meM jo mAnasika anabandha hotA hai. vahI saMvidA kI
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 paM0 jaganmohanalAla zAstrI sAdhuvAda grantha [khaNDa prakriyA meM vyAvahArika anubandha kA rUpa le letA hai| saMvidA adhiniyama meM eka aisA vilakSaNa prAvadhAna hai jo cirakAlika sAmAjika burAI juA, saTTA yA bAjI lagAne para bar3A kaThora prahAra karatA hai aura isa viSaya meM kI gaI saMvidA ko niSprabhAvI va zUnya mAnatA hai / mere vicAra meM isa adhiniyama kI eka hI dhArA dharmAcaraNa kI dRSTi se apUrva sAmAjika upalabdhi hai / saMvidA adhiniyama ke aneka aise prAvadhAna hai jo isa bAta ko spaSTatA se prakaTa karate haiM ki dharmAcaraNa ke siddhAntoM ko vyavahAra kI prakriyA meM utanA hI mahatvapUrNa sthAna milA hai, jitanA ki unakA dharma sAdhanA ke jagat meM sthAna hai| uparokta vivecana ke prakAza meM yaha nizcita rUpa se kahA jA sakatA hai ki vartamAna nyAya vyavasthA va dhArmika AcAra saMhitA-donoM vyakti va samAja ke pariSkAra kA eka hI lakSya lekara nirmita hue hai, ataH donoM meM paryApta mAtrA meM ekarUpatA hai / para jaisA maiM Upara kaha cukA hai, donoM kI paripAlanA meM eka mahatvapUrNa antara hai| dharma saMhitA kI pAlanA vyakti svecchA se mAtra apanI AtmA kI sAkSI ke sahAre jIvana ko saMmujjavala banAne ke uddezya se karatA hai, ataH vyakti yA samAja sadhAra kA yaha rAstA sthAyI hote haye bhI lambA va durgama hai, jisameM kabhI kabhI phisalane kI AzaMkA bana sakatI hai| nyAya vyavasthA meM kAnana kI paripAlanA prazAsana kI zakti ke sahAre vyakti se anivAryataH karAI jAtI hai, ataH vyakti yA samAja sudhAra kA yaha rAstA asthAyI hote huye bhI tvarita phaladAyaka hotA hai para isameM zakti prayoga ke kAraNa kabhI kabhI vidroha va utpIDana kI AzaMkA nirantara banI rahatI hai| saca to yaha hai ki nyAya AcAra saMhitA jahA~ kaI binduoM para eka rUpa ho gaI hai vahA~ anya vinduoM para eka dUsare kI pUraka hai / AvazyakatA - isa bAta kI hai ki donoM meM santulana banA rahe, vyakti aura samAja ko dhArmika AcArasaMhitA ke prati svecchA se AkRSTa hone ke liye zikSA va anya mAdhyamoM ke jariye protsAhita kiyA jAye va samAja meM vyakti ke sammAna mAnavIya gaNoM ke AdhAra para kiyA jaaye| sAtha hI jo vyakti naitikatA vihIna AcaraNa ke liye udyata ho aura samAja phailAnA bana gayA ho, unheM nyAya prakriyA ke anusAra daNDita kara sudhArane ke liye vivaza kiyA jaaye| donoM vyavasthAoM ko balazAlI banAyA jA kara paristhiti ke anurUpa prayoga kiyA jAye to merA nizcita vizvAsa hai ki samAja meM sukha aura anta meM maiM yaha bhI kahanA cAhU~gA zi nyAya vyavasthA kitanI ho sunizcita va prabhAvI ho yA dhArmika AcArasaMhitA kitanI hI zuddha va prAmANika ho, jaba taka usakI paripAlanA karAne vAloM yA karane vAloM kA caritra ujjavala evaM niSkalaMka nahIM hogA, taba taka ina donoM se kiso ko lAbha nahIM ho sakatA / dharmAcaraNa kI preraNA dene vAle dharmAcArya yA dharmAdhikArI kA caritra, yadi vAstava meM kisI prakAra ke daubalya se grasta nahIM ho, to unase sArA samAja svataHpreraNA pAkara sahI rAste para cala par3egA aura yadi paripAlanA karane vAle apane caritra ko ujjavala banAne ko saMkalpazIla hai, va abhaya aura asaMga bana kara apane kAryoM kA niSpAdana karate hai, to samAja kI pragati ko koI nahIM roka sktaa| isI prakAra nyAya vyavasthA ke saMcAlaka yA nyAyAdhikArI kA caritra yadi utkRSTa hai to nyAya vyavasthA ke sAre zreya tatvoM ko vaha prabhAvI banA sakegA, aura isa vyavasthA ko hara sthiti meM vizuddha rakhane ke liye yadi samAja meM sAhasa, saMkalpa aura sahayoga karane kI bhAvanA kA bala hai to samAja meM svatantratA, samatA evaM bhrAtRtva kA srota apane Apa phUTa pdd'egaa| hara acchI vyavasthA acche vyakti ke hAthoM meM nikhara uThatI hai aura bure vyakti ke hAthoM meM praduSita ho jAtI hai / isaliye donoM vyavasthAoM ko saphala banAne kI dizA meM usako prabhAvita karane vAlA manuSya yA vyakti caritravAna bne| yaha prAthamika va pramukha apekSA hai| maiM dhArmika AcAra saMhitA ko vartamAna nyAya vyavasthA kA AdhAra mAnatA hU~ aura nyAya vyavasthA ko usa saMhitA kA suphala mAnatA huuN| apekSA hai ki AdhAra santuSTa aura sukhada phala dene kI sambhAvanA vAlA ho aura phala sarasa, susvAdu va svastha ho tAki AdhAra kA sahI mUlyAMkana ho ske|