Book Title: Vaidik evam Shraman Vangamay me Nari Shiksha
Author(s): Sunita Bramhakumari
Publisher: Z_Yatindrasuri_Diksha_Shatabdi_Smarak_Granth_012036.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211959/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zi kSA prApta karanA eka svAbhAvika prakriyA hai| isa prakriyA meM samAja ke sabhI sadasya sahabhAgI bana sakate haiN| isameM kisI prakAra kA bheda nahIM honA cAhie, paraMtu durbhAgyavaza isa kSetra meM vividha prakAra ke bheda kie gae haiN| kabhI janma ke AdhAra para, kabhI varNa ke AdhAra para, kabhI karma ke AdhAra para isa prakAra ke vibhinna bheda zikSA ke kSetra meM mila jAte haiN| yadyapi ina sabake kaI kAraNa batAe jAte haiM, lekina Aja ye mAnyatAe~ lagabhaga samAptaprAya ho gaI haiN| Aja jo bhI vyakti zikSA grahaNa karanA cAhatA hai, vaha vividha prakAra kI zikSAoM ko prApta kara sakatA hai| nArI - zikSA bhI Aja eka jvalaMta prazna hai| prAcInakAla se lekara Aja taka striyoM ne zikSA jagat ke vibhinna kSetroM meM apanI pratibhA kA paricaya diyA hai| sabhI ne usakI buddhimattA aura kuzalatA ko sarAhA hai| lekina yahA~ aise udAharaNoM kI bhI kamI nahIM hai, jahA~ striyoM ko zikSA grahaNa karane se rokA gayA hai| unakI pratibhA ko dabAkara unakI bhAvanAoM ko kuNThita karane kA prayatna huA hai| inake cAhe jo bhI kAraNa rahe hoM, paraMtu sAmAjika suvyavasthA hetu striyoM kA zikSita honA atyaMta Avazyaka hai| kyoMki vAstava meM striyoM ko hI gRhasthI kI suvyavasthita saMcAlikA evaM samAja kI nIti-nirdezikA hone kA gaurava prApta hai| vaidika evaM zramaNa- vAGmaya meM nArI - zikSA zikSA kA svarUpa zikSA kA artha 'sIkhanA hai| sIkhane kI yaha prakriyA manuSya ke janma lene se hI prAraMbha ho jAtI hai aura mRtyuparyaMta calatI rahatI hai| usakI sIkhane kI yaha pravRtti hI use susaMskRta banAtI hai aura vaha naiSThika AcaraNa kI ora pravRtta hotA hai| usakI yaha pravRtti usake vyaktitva kA nirdhAraka hone ke sAthasAtha usakI sAmAjika abhivRtti kA bhI paricaya detI hai| prAcInakAla meM bhAratIya ciMtakoM ne manuSya kI AdhyAtmika vRtti ko usake vyaktitva - nirmANa evaM sAmAjika abhipreraNA kA mUla kAraNa mAnA hai, jisakI aMtima pariNati mokSa, kaivalya Simmo athavA brahma-prApti hai| vastutaH zikSA kA yahI vAstavika svarUpa hai| brahma vaha carama sattA hai jisameM samasta bhAsamAna jagat parivyApta hai / ' zikSA ke dvArA isa brahma ko prApta kara manuSya samasta saMsAra ko apane guNoM se parivyApta kara detA hai| GGG 43 DaoN. sunItA kumArI........ bI.esa.ema. kaoNleja, rur3akI manuSya ke samakSa laukika evaM AdhyAtmika ye do prakAra kI AvazyakatAe~ rahatI haiN| ina donoM kI samyak pUrti karanA manuSya kA dharma hai| zikSA manuSya ko usake isa dharma se avagata karAtI hai| zatapatha brAhmaNa meM kahA gayA hai - jJAna (zikSA) kI pratiSThA banAe rakhanA vyakti kA naitika dharma hai| svAdhyAya evaM pravacana se manuSya kA citta ekAgra ho jAtA hai| vaha svataMtra bana jAtA hai| nitya use dhana prApta hotA hai / vaha sukha se sotA hai| vaha apanA parama cikitsaka bana jAtA hai| vaha iMdriyoM para saMyama rakhane kI kalA se avagata ho jAtA hai| usakI prajJA bar3hatI hai| vaha yaza ko prApta karatA hai| zatapatha brAhmaNa kA yaha kathana zikSA ke svarUpa ko spaSTa kara detA hai| yahA~ zikSA iMdriyasaMyama, yazavRddhi, prajJAvRddhi, citta - ekAgra tathA naitika dharma ina sabako prApta karAne kI sAmarthya se yukta mAnI gaI hai| ina vividha rUpoM meM zikSA manuSya ko laukika sukha ke sAtha-sAtha AdhyAtmika sukha bhI prApta karAtI hai| kyoMki zatapatha brAhmaNa meM zikSA ko dhana prApta karAne vAlA evaM sukhapUrvaka nidrA dilAne vAlA bhI kahA gayA hai| jaina paraMparA meM zikSA ke svarUpa ko spaSTa karate hue kahA gayA hai - zikSA manuSya ko pUrNa karane vAlI kAmadhenu hai| zikSA hI ciMtAmaNi hai / zikSA hI dharma hai tathA kAmarUpa phala se rahita sampadAoM kI paraMparA utpanna karatI hai| zikSA hI manuSya kA baMdhu hai, zikSA hI mitra hai, zikSA hI kalyANa karane vAlI hai, zikSA hI sAtha le jAne vAlA dhana hai aura zikSA hI saba prayojanoM ko siddha karane vAlI hai| manuSya apane Apa meM kabhI pUrNa nahIM ho sakatA, lekina zikSA usakI apUrNatA ko dUra kara use pUrNa banAtI hai| manuSya ke samakSa vividha prakAra kI samasyAe~ rahatI haiM, jinheM vaha hala nahIM kara pAtA hai| paraMtu zikSA use eka aisA mAdhyama pradAna For Private Personal Use Only k Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - yatIndrasUri smAraka grantha - itihAsa karatI hai, jisakI sahAyatA se vaha apane manorathoM ko pUrNa karatA hai / manorathoM kA jAla bahuta ghanA hai| Asakti ise aura bhI kaThina banA sakatI hai| zikSA manuSya ko isakA bodha karAtI hai aura vyakti anAsakta bhAva se apane prayojanoM ko pUrNa karatA hai / usakI yahI anAsakti kAmarUpa phala se rahita sampadAoM kI paraMparA utpanna karatI hai| zikSA eka sAmAjika saMvidA hai| yaha manuSya ko samAja dvArA svIkRta mUlyoM aura mAnyatAoM se avagata karAtI hai| yaha manuSya kI mAnasika jijJAsAoM ko zAMta rakhane kA mArga sulabha karAtI hai| jina para calakara vaha vividha prakAra ke kalA-kauzala kA jJAna prApta karatA hai / vaha jitanA hI adhika isa dizA meM agrasara hotA hai, utanA hI adhika sUkSma jJAna prApta karatA jAtA hai| zikSA ke kAraNa usake aMtarmana ke cakSu itane adhika vikasita ho jAte haiM, ki vaha vibhinna prakAra ke rahasyoM ko udghATita karane lagatA hai| mahAbhArata meM kahA bhI gayA hai ki zikSA ke samAna koI tIkSNa cakSu nahIM hai| zikSA kI yaha tIkSNatA hI usakI zakti hai| usakI zakti kI isa paridhi se saMsAra kA koI bhI tattva bAhara nahIM jA sktaa| sampUrNa tattvoM kA digdarzana zikSA ke dvArA saMbhava hai / isIlie jJAna (zikSA) ko manuSya kA tRtIya netra kahA jAtA hai, jo sabhI prakAra ke tattvoM ke digdarzana kI kSamatA rakhatA hai|" jJAna (zikSA) vyakti meM zakti kA saMcAra karatA hai, jisakI sahAyatA se vaha yathArtha - ayathArtha, samyak asamyak tattvoM ke svarUpa se avagata hotA hai| vaha isa stara para apane ko pratiSThApita kara letA hai ki heya-upAdeya ke bIca aMtara sthApita kara ske| prakAza aura aMdhakAra mAnava jIvana ke do virodhI pakSa haiN| prAyaH manuSya prakAza ko hI apanAnA cAhatA hai| aMdhakAra ko ajJAna athavA azikSA kA paryAya mAnA gayA hai| zikSA ke dvArA ajJAnarUpI isa aMdhakAra ko miTAyA jA sakatA hai| isIlie bahudhA yaha kahA gayA hai ki manuSya ko zikSA rUpI prakAza se yukta honA caahie| zikSA kA yaha prakAza mAnava jIvana meM mUlabhUta parivartana lA sakatA hai| vaha use caramapada para ArUr3ha karA sakatA hai| Atma-sAkSAtkAra karA sakatA hai / dazavaikAlika meM kahA gayA hai. 6 -- AtmA ko dharma meM sthApita karane ke lie adhyayana karanA cAhie / adhyayana zikSA kA avibhAjya aMga hai| binA adhyayana kie zikSA kI prApti zAyada hI saMbhava ho| cAhe yaha pAraMparika vidhi se grahaNa kiyA gayA ho athavA gaira paraMparAgata vidhi se| AtmA ko dharma meM sthita kie binA Atma-sAkSAtkAra saMbhava nahIM hai| Atma-sAkSAtkAra kie binA caramapada bhI nahIM pAyA jA sakatA hai| ataH ajJAnarUpI aMdhakAra ko dUra karane aura caramapada kI abhilASA rakhane vAloM ko zikSA rUpI prakAza se yukta honA caahie| yahA~ caramapada se hamArA tAtparya manuSya kI usa avasthA se hai, jahA~ vaha, pUrNa jJAnI hai| ataH use samasta prakAra ke bodhoM se yukta honA caahie| vaha parama satya kI jyoti kA sAkSAtkAra karane kI avasthA se yukta ho| isa rUpa meM zikSA kA vyApaka artha mAnA jAtA hai tathA isakI eka vizeSa vidhi bhI mAnya kI gaI hai| yaha vidhi hai zravaNa, manana aura nividhyAsana / isa vidhi ko apanAkara vyakti pUrNa bodha se yukta ho jAtA hai / vaha parama satya kI jyoti kA sAkSAtkAra karane lagatA hai| vaha apane svarUpa meM ramaNa karane lagatA hai| vaha Atmadharma kI avasthA se avagata hone lagatA hai| usake jIvana kA parama lakSya kyA hai? vaha kauna hai? Adi kitane hI mahattvapUrNa praznoM ke samAdhAna kI ora agrasara hotA hai| thor3e zabdoM meM hama yaha kaha sakate haiM ki zikSA kA eka rUpa manuSya ko usake parama lakSya yA dhyeya se avagata karAnA bhI hai| uparyukta ciMtana zikSA ke vividha rUpoM ko spaSTa karatA hai, jo isake vibhinna pakSoM para prakAza DAlatA hai| zikSA ke nimna likhita svarUpa ho sakate haiM-- 1. mUlyoM aura sAmAjika mAnyatAoM kA nirdhAraNa karane vAlI eka sAmAjika prakriyA, 2 . manuSya ko usake karttavyoM se avagata karAne vAlI eka vidhi, 3. ajJAnarUpI aMdhakAra ko dUra kara vividha prakAra ke kalA, kauzala, vijJAna evaM takanIka se manuSya ko samRddha karane vAlI kriyA, 4. manuSya ko sAMsArika vaibhava, sukha-samRddhi pradAna karAne vAlI prakriyA, 5. manuSya ke aMtaH aura bAhya vyaktitva kA nirmANa, 6. AdhyAtmika unnati kA mArga prazasta karane vAlI kriyAe~, 7. manuSya ko AtmasvarUpa meM sthita karanA, 8. parama satya kI jyoti kA sAkSAtkAra karAnA aadi| pratyeka rUpa meM zikSA manuSya ke lie atyaMta upayogI hai, jisakA mukhya prayojana manuSya ko laukika evaM pAralaukika sukha pradAna karanA hai| Grasand he Jaermere SMS Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * yatIndrasUri smAraka grantha - itihAsa. zikSA kA sAdhana zikSA eka prakriyA hai, jo grahaNa kI jAtI hai| grahaNa karane kI prakriyA zizu ke janma se prAraMbha hokara mRtyuparyaMta calatI rahatI hai| zikSA ke sAtha bhI yahI hotA hai / bAlaka kisI kula yA parivAra meM janma letA hai aura vahI parivAra usakI prathama yA prAraMbhika zikSAzAlA hotI hai| zikSA kA prAraMbhika jJAna parivAra meM prApta karane ke bAda eka vizeSa kAla meM zizu bAhya jagat meM banI huI vibhinna zAlAoM meM praveza lekara vividha prakAra kI vidyAoM kA jJAna prApta karatA hai| prAcIna kAla meM zikSA kI maukhika paraMparA calA karatI thI aura vidyArthI smRti ke AdhAra para zikSA grahaNa karate the| vaidika yuga meM RSikula kI paraMparA thI aura RSigaNa apane putroM ko maukhika zikSA diyA karate the| zikSA kI yaha paraMparA pArivArika saMsthA ke rUpa meM sthApita thI / " pArivArika zikSA-dAna kI yaha paraMparA bahuta kAla taka calatI rhii| bAda meM yajJa-vidhAnoM tathA isI taraha kI anya jaTilatAoM ke kAraNa gurukuloM kI sthApanA huii| inameM RSi putroM ke sAtha-sAtha samAja ke anya loga bhI zikSA grahaNa karane lge|' ina gurukuloM meM zAstrIya zikSA ke sAtha-sAtha sAmAjika dAyitva kA bhI jJAna vidyArthiyoM ko karAyA jAtA thaa| yadyapi gurukuloM meM bAlakoM ko hI zikSA dI jAtI thI, paraMtu yahA~ kanyAe~ bhI zikSA prApta karatI thiiN| ve vidyAgrahaNa karane ke sAtha-sAtha zAstroM kI bhI racanA kiyA karatI thiiN| isa anukrama meM vizvavArA, ghoSA, lopAmudrA Adi vizvavizruta nAriyoM kA udAharaNa prastuta kiyA jA sakatA hai| unhoMne vaidika (Rgveda) maMtroM kI racanA kI thI / " zAstra - racanA ke sAtha-sAtha striyA~ adhyApana kArya bhI kiyA karatI thiiN| adhyayana kArya meM rata rahane vAlI ina striyoM ko upAdhyAyA kahA jAtA thaa| ye striyA~ strIzAlAoM kA saMcAlana kiyA karatI thIM, jinameM bAlikAe~ vividha prakAra kI zikSA grahaNa karatI thiiN| 1deg - vaidika paraMparA kI bhAMti zramaNa-paraMparA meM bhI zikSA kI maukhika vidhi hI svIkRti thI / yahA~ bhI zikSA kA hastAMtaraNa pArivArika evaM pAramparika rUpa meM calatA thaa| oghaniyukti meM yaha ullekha milatA hai ki eka vaidya apanI mRtyu ke pUrva vaidyaka vidyA apanI putrI ko sikhA gayA thaa| 11 zramaNa- paraMparA meM bhikSuNI - saMgha eka mahattvapUrNa saMsthA thI / isa saMgha meM anAzritA shaar strI, anagAra avasthA ko prApta karane ko icchuka nArI tathA sAMsArika jIvana kI duHkhamayatA ke kAraNa isase trANa pAne vAlI mahilAoM ko praveza diyA jAtA thaa| aisI striyoM ko yahA~ zAstrIya zikSA kA jJAna pradAna karAyA jAtA thaa| isa saMgha meM praveza kI anicchuka striyoM ko niyamita zAstrIya zikSA nahIM dI jAtI thii| 12 tAtparya yaha hai ki zramaNaparaMparA meM prAyaH unhIM striyoM ko zAstrIya zikSA dI jAtI thI jo sAMsArika avasthA ko tyAgakara saMnyAsamaya jIvana ko apanA letI thIM yA apanAne ko udyata rahatI thiiN| striyoM ke zikSA grahaNa karane ke saMbaMdha meM vaidika paraMparA meM zramaNa-paraMparA kI ina vidhiyoM kA anupAlana nahIM hotA thA / yahA~ striyA~ eka hI avasthA meM saMsArika evaM zAstrIya donoM zikSA grahaNa kara sakatI thiiN| yahA~ striyA~ -sadyovadhu evaM brahmavAdinI ina do rUpoM meM zikSA grahaNa kara sakatI thIM / sadyovadhu vivAha ke pUrva vaivAhika jIvana kI AvazyakatAnusAra kucha maMtroM kA adhyayana kara letI thI, jabaki brahmavAdinI apanI zikSA ko pUrNa karake hI vivAha karatI thI / yaMjJavalkya RSi kI do patniyA~ thIM- maitreyI aura kAtyAyanI / maitreyI jahA~ brahmavAdinI thI vahIM kAtyAyanI gRhsthdhrmaa| yahA~ vaidika aura zramaNa paraMparA kA aMtara spaSTa parilakSita hotA hai| zramaNaparaMparA meM jahA~ saMnyAsa mArga kI ora pravRtta strI ko zAstrIya zikSA dene kA prAvadhAna hai, vahIM vaidika paraMparA meM gRhastha aura pArivArika jIvana bitAne vAlI strI bhI zAstrIya zikSA se yukta hotI hai| vaidika paraMparA meM striyoM ko pArivArika saMsthA ke sAthasAtha gurukuloM meM bhejakara zAstrIya jJAna kI zikSA dI jAtI thI / prAyaH ise eka Avazyaka kArya mAnA jAtA thaa| lekina zramaNa - paraMparA meM vizeSarUpa se bauddha yuga ke prAraMbhika kAla taka nArI zikSA kA pracalana samAptaprAya ho gayA thA / 14 strI ko vivAha ke pUrva aura pazcAt kevala kuzala gRhiNI banane kI hI zikSA dI jAtI thii| isakA pradhAna kAraNa yaha thA ki usa kAla meM striyoM ko dI jAne vAlI zAstrIya zikSA nirarthaka samajhI jAtI thI / 15 prAyaH saMnyAsa - mArga kI ora pravRtta tathA bhikSuNI banane vAlI striyoM ko hI bhikSuNI - saMgha meM zAstrocita jJAna diyA jAtA thA / zramaNa-sAhitya meM kucha aise bhI udAharaNa milate haiM, jahA~ isa bAta kA ullekha kiyA gayA hai ki vaidika paraMparA kI bhA~ti zramaNa GramonGoGo 49 prin For Private Personal Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paraMparA meM bhI striyAM gurukula meM zikSA grahaNa karatI thiiN| zikSaNa-vidhi - yatIndrasUri smAraka grantha - itihAsa zikSA prApta kI jAtI hai aura ise prApta karane ke lie vizeSa prakAra kI vidhi apanAI jAtI hai| zikSaNa vidhi meM lekhana aura maukhikI donoM prakAra kI prakriyAe~ svIkRta haiN| lekhana athavA maukhikI donoM meM hI bhASA kA prayoga hotA hai| prAcInakAla meM jaba lekhana kalA kA aviSkAra nahIM ho pAyA thA, vaidika evaM zramaNa donoM hI paraMparAoM meM maukhika vidhi kA prayoga kiyA jAtA thA / zikSaNa vidhi smRti para AdhArita thI / bhASA ke prayoga ke rUpa meM jahA~ vaidika paraMparA meM prAya: saMskRtaniSTha zabdoM kA upayoga hotA thA vahIM zramaNa-paraMparA meM lokabhASA ( prAkRta, pAli Adi) apanAI jAtI thI / lekhana kalA kA aviSkAra hone ke bAda bhI yahI paraMparA calatI rhii| pariNAmasvarUpa vaidika paraMparA kA adhisaMkhya sAhitya saMskRta bhASA meM nibaddha hai, jabaki zramaNa-paraMparA ke graMtha prAkRta aura pAlI bhASA meM milate haiN| bAda meM zramaNa-graMtha bhI saMskRta bhASA meM race gae, lekina use zramaNa-sAhitya para vaidikoM kA prabhAva hI mAnA jA sakatA hai| prAcIna kAla meM sampUrNa zikSA maukhika aura smRti ke AdhAra para calatI thii| isalie use isa rUpa meM prastuta kiyA jAtA thA AsAnI se yAda kiyA jA ske| bAta ko ati saMkSipta aura sUtrarUpa meM prastuta kiyA jAtA thaa| tAki use usI rUpa meM smRti meM rakhA jA ske| yahI kAraNa hai ki prAraMbhika sAhitya, maMtra, sUtra Adi saMkSipta rUpa meM milate haiN| viSayoM ko kathAoM ke rUpa bhI prastuta kiyA jAtA thA, jisake kAraNa mUla tattvoM ko kathA - prasaMgoM ke sAtha yAda rakhanA adhika sugama hotA thA / viSaya-vastuoM ko laukika dRSTAMtoM athavA jIvana ke prasaMgoM ke sAtha tulanA karake pratipAdita kiyA jAtA thaa| ataH bAda ke grantha vivaraNAtmaka zailI meM race gae jinameM sUtroM kI vyAkhyA, kathAnakoM aura dRSTAMtoM ke prayoga Adi hote the| prAyaH prAcIna kAla meM donoM hI paraMparAoM meM upadezamUlaka zikSaNa-paddhati svIkAra kI jAtI thI / paraMtu donoM kI vidhiyoM meM aMtara thA / vaidikoM ne zabdoM ko yathAvat rUpa meM svIkAra kiyA jabaki zramaNa-paraMparA meM zabdoM kI jagaha artha ko pradhAna mAnA gyaa| yahI kAraNa hai ki Aja bhI vaidika sAhitya apane mUla ANGRIMGAME rUpa meM upalabdha ho jAtA hai, jabaki zramaNagraMthoM meM pAThabheda milatA hai| isake pIche pramukha kAraNa mAnA jA sakatA hai-- zramaNa - paraMparA meM lokabhASA kA prayoga / lokabhASA sthAna-sthAna para parivartanIya rahI hai| phalasvarUpa zramaNa-paraMparA ke graMtha isa parivartana se prabhAvita hue aura unameM paryApta pAThabheda milatA hai| yaha pAThabheda zramaNa-sAhitya kI apanI vizeSatA hai jo use tatkAlika lokabhASA kA pratinidhitva karane kA gaurava pradAna karatI hai| uparyukta ciMtana ke AdhAra para hama prAcIna zikSaNa vidhi ke vividha pratirUpoM tathA apanAI jAne vAlI bhASAoM ko nimna rUpa meM prastuta kara sakate haiM- * maukhika evaM smRti AdhArita zikSA vyavasthA * sUtrAtmaka zailI * kathA evaM dRSTAnta-vidhi * upadezamUlaka zikSA * saMskRta evaM * lokabhASA (pAlI, prAkRta Adi ) sahazikSA zikSA zAlAoM meM grahaNa kI jAtI hai aura ise bAlaka evaM bAlikAe~ donoM prApta karate haiN| ataeva hamAre samakSa isake lie eka vyavasthA banAne kI samasyA AtI hai aura isake tIna saMbhAvita prArUpa ho sakate haiM--1. puruSa - zikSA - zAlA, 2. strI-zikSAzAlA aura 3. mitra - zikSA - zAlA / zikSA - zAlAoM kI ye tInoM hI vyavasthAe~ Aja mAnya haiN| vaidika evaM zramaNa-paraMparA meM zikSA zAlAoM kI kyA vyavasthA thI? kyA Aja kI hI bhA~ti usa kAla meM bhI yahI tInoM vyavasthAe~ mAnya thIM athavA kucha aura vyavasthA svIkRta thI, Adi praznoM para vicAra karanA hai| sahazikSA se hamArA tAtparya zikSA prApti kI usa vyavasthA se hai, jahA~ strI-puruSa eka sAtha zikSA grahaNa karate hoM / sahazikSA kI yaha vyavasthA prAcInakAla meM bhI mAnya thI aura Aja bhI pracalati hai| kucha ciMtakoM ne ise zreSTha mAnA hai, jabaki katipaya vidvAnoM kI dRSTi meM yaha ucita nahIM hai| unake matAnusAra sahazikSA bAlaka-bAlikAoM ke saMskAra ko vikRta kara detI hai| unakA mile 60 <Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- yatIndrasUri smAraka anya itihAsa --- yaha mata hai ki zikSA kI yaha vyavasthA chAtroM ko zikSA-prApti ke adhyAtmajJAna Adi rUpoM meM zikSA kI vibhinna koTiyA~ haiN| paraMtu mala uddezyoM se virata kara detI hai| ve viparIta-liMgoM ke sAmAnya agara sthUla rUpa meM zikSA ko vargIkRta kiyA jAe to yaha do AkarSaNa meM ba~dha jAte haiN| ve saMskAroM ko grahaNa karane kI rUpoM meM vibhAjita hogii| prathama laukika athavA vyavahArika apekSA kasaMskAroM se adhika Abaddha ho jAte haiN| ise pUrNataH zikSA aura dvitIya AdhyAtmika shikssaa| zilpa, nRtya, gAyana, satya nahIM mAnA jA sakatA hai| kucha ApavAdika udAharaNoM ko vAdana, cikitsA Adi laukika zikSA hai, jabaki tattvajJAna, chor3akara bahusaMkhya pratibhAoM ko sahazikSA kI hI dena mAnA jA AtmavidyA, IzvaramImAMsA Adi AdhyAtmika zikSA hai| manuSya sakatA hai| ke lie ye donoM hI Avazyaka haiN| jahA~ laukika zikSA manuSya gurukula jinheM prAcIna kAla meM zikSA dene vAlI pramukha kI jaivika AvazyakatAoM kI pUrti meM sahAyaka hotI hai, vahIM saMsthA kA gaurava prApta hai, prAyaH bAlakoM ko hI praveza milatA AdhyAtmika zikSA manuSya ko parama upAdeya ke saMbaMdha meM batAtI thaa| nArI-jAti meM janma lenA yahA~ praveza se vaMcita rahane kI hai| eka sAMsArika sukha evaM yaza pradAna karatI hai to dasarI ekamAtra ayogyatA thii| lekina bAda meM isa dizA meM malabhata pAralaukika sukha prApti kA sAdhana banatI hai| bhAratIya paraMparA meM parivartana hue aura kanyAoM kA bhI praveza gurukuloM meM hone lgaa| saloM ko zikSA kA yahI utsa mAnA gayA hai| yahIM se sahazikSA rUpI zAlA kA prAraMbha mAnA gyaa| vaidika zikSA cAhe vyavahArika ho athavA AdhyAtmika donoM ke vAGmaya meM sahazikSA kI sthiti para prakAza DAlane ke lie lie vyakti ko svayaM prayAsa karanA par3atA hai| AdhyAtmika AcArya bhavabhUtikRta uttararAmacarita kA dRSTAMta prastuta kiyA jA zikSA ke lie saMyamita AcaraNa tathA karmabaMdhanoM ko alpa sakatA hai| vAlmIki-Azrama meM AtreyI lava-kuza ke sAtha karane vAlI vizeSa prakAra kI kriyAoM kA Azraya liyA jAtA zikSA prApta karatI thii| bAda meM vaha agastya muni ke Azrama meM hai| dUsarI tarapha vyavahArika zikSA ke phira vividha prakAra ke zikSA-grahaNa hetu praveza letI hai| do muniyoM ke AzramoM meM strI karma karane par3ate haiM, jo prAyaH karmabaMdhanoM ko dRr3ha karate haiN| isa jAti ko jisa prakAra zikSA dI jA rahI hai vaha sahazikSA kI prakAra kI zikSA-prApti meM vyakti svArtha evaM kaSAya se grasta ho uttama vyavasthA kI sUcaka avazya mAnI jA sakatI hai| sakatA hai| ina pravRttiyoM se mukta rakhane ke lie vyakti ko jahA~ taka zramaNa-paraMparA kI bAta hai to yahA~ vaidika AdhyAtmika zikSA dI jAtI hai jisake AdhAra para samAja meM paraMparA kI taraha striyoM ko zikSita nahIM kiyA jAtA thaa| prAyaH eka naitika vyavasthA kA nirmANa hotA hai| yaha naitika vyavasthA kanyAoM ko gRhasthI saMbaMdhI zikSA kA jJAna karAyA jAtA thA, samAja kI unnati kA mArga prazasta karatI hai aura isa para ArUr3ha jise ve apane parivAra meM sIkha letI thiiN| yahA~ prAyaH kanyA se hokara vyakti laukika evaM pAralaukika donoM hI prakAra ke sukhoM yahI apekSA kI jAtI thI ki vaha gArhastha-zikSA meM nipuNatA kA upabhoga karane kI kSamatA prApta karatA hai| prApta kara le| zAstrIya zikSA ko unake jIvana meM vizeSakara gArhasthya, lalitakalA, nRtyakalA, citrakalA, gAyana, vAdana, laukika jIvana meM kucha bhI mahattva nahIM diyA jAtA thaa| lekina zilpa, rAjanIti, vaidyaka Adi jIvanopayogI zikSAoM ko -zramaNa paraMparA meM gurukula jaisI vyavasthA kA prAraMbha ho jAne ke vyAvahArika zikSA kahA jAtA hai| manuSya ke lie ye mahattvapUrNa bAda vahA~ zikSA prApta karane vAle chAtra-chAtrAoM kA ullekha mAnI gaI haiN| striyoM kI bhAgIdArI zikSA ke vividha kSetroM meM rahI hamAre samakSa isa paraMparA meM svIkRta sahazikSA-vyavasthA kA vivaraNa hai| gArhastha zikSA striyA~ apane parivAra meM sIkhatI thiiN| Rgveda meM prastuta karatA hai / yaha spaSTa kiyA gayA hai ki striyA~ (kanyAe~) mAtA ke sAtha gRhakArya meM hAtha ba~TAne ke sAtha-sAtha pitA ke sAtha kRSi kArya zikSA ke prakAra meM bhI sahabhAgI banatI thIM 19 / vyavahArika zikSA kA mukhya zikSA kA kSetra bahuta vyApaka hai aura isake vividha rUpa prayojana laukika sukha upalabdha karAnA hI mAnA jAtA thaa| bhI haiN| zilpajJAna, nRtyajJAna, cikitsA-vidyA, AtmavidyA, zarIra ko svastha rakhanA bhI eka mahattvapUrNa vyAvahArika zikSA hai| torrorrorooratoribeodid-Grd-ordwordwardroid-or-61 Hidniridioronbodiabirdinarimarawardroidrorroward