Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ ++++ + ++++++ + + ++ +++ +++ 47 uttarAdhyayana, gItA aura dhammapada : eka tulanA -udayacandra prabhAkara, zAstrI, zAstrAcArya jainadarzanAcArya, ema0 e0 (hindI, pAlI prAkRta) [jaMvarIbAga, nasiyA, indaura (madhya pradeza)] cintanazIla vyaktiyoM ke vicAroM kA AdhAra deza-kAla kI paristhiti para nirbhara rahatA hai| bhAratIya cintakoM kI pRSThabhUmi AdhyAtmika rahI hai / yadyapi saMskRti aura sabhyatA kA samaya-samaya para hrAsa huA hai, phira bhI sampUrNa bhAratIya paramparA meM satya kA aMza kisI na kisI rUpa meM maujUda rahA hai| vaidikakAla se lekara Adhunika yuga taka vahI dhArA, vahI vicAra tathA vahI dRSTi dikhAI par3atI hai| vaidika vicAroM kA kathana karane vAlI gItA jana-mana ke vicAroM ko usa ora mor3a letI hai, jisa ora karmayogI zrIkRSNa kA upadeza hotA hai| uttarAdhyayana uttamottama prakaraNoM dvArA AtmA ko pavitra banAne ke sAtha-sAtha mahAvIra ke siddhAntoM kA rahasya prakaTa karatA hai| dhammapada eka aisA graMtha hai, jisameM naitika sadAcAra, duHkhamaya saMsAra se chuTakArA pAne ke upAya batAye gaye haiM tathA buddha ke dvArA pratipAdita cAra Aryasatya, AryASTAGgika mArga kA udbodhana bhalI-bhA~ti prApta ho jAtA hai| bhAratIya saMskRti kI rUparekhA kA kathana anya bahuta se granthoM meM bhI hai, para prAkRta-sAhitya meM uttarAdhyayana kA kaI dRSTiyoM se adhika mahatva hai| isameM samasta tattvajJAna ko anekoM udAharaNoM dvArA prastuta kara diyA hai| bhadrabAhu svAmI dvArA kathita yaha gAthA vicAraNIya hai je kira bhavasiddhiyA, paritta saMsAriA ya bhaviA ya / te kira paDhaMti dhIrA, chattIsaM uttarAyaNe / arthAt jo bhavasiddhika jIva zIghra hI mukti pAne vAle haiM, jinakA saMsAra-bhramaNa bahuta thor3A raha gayA hai, aise bhavya AtmA hI chattIsa adhyayanoM vAle uttarAdhyayana ko bhAvapUrvaka par3hate haiN| gIta kA mahatva maharSi vedavyAsa ne mahAbhArata meM diyA hai gItA sugItA kartavyA kimanyaizAstravistaraiH - arthAt zrI gItA ko bhalI prakAra par3hakara artha aura bhAva sahita antaHkaraNa meM dhAraNa kara lenA mukhya kartavya hai| dhammapada bauddhadharma ke siddhAntoM evaM sAdhanAmArga ko spaSTa karane vAlI kRti hai / isameM naitika dRSTi ko adhika mahatva diyA gayA hai| ye tInoM grantha kisI na kisI uddezya kA kathana karane vAle haiN| gItA yadi mahAbhArata kA aMza hai, to, 'dhammapada' khuddakanikAya kA eka aMza hai| isakI svatantra racanA nahIM hai| phira bhI sabhI kA apanA-apanA pratipAdya viSaya hai| uttarAdhyayana jJAna, karma ke sAtha tattvajJAna ko adhika mahatva detA hai / zrImad-bhagavadgItA jJAna, karma aura bhakti ko tathA 'dhammapada' kevala karma ko, vaha bhI satkarma ko| ina tInoM kA pRthaka-pRthaka mUlyAMkana karanA atyanta Avazyaka hai|
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 zrI puSkaramuni abhinandana pantha : saptama khaNDa mmmmmmmmmmmmmmmmorermirmirmirmirrormornmarrrrrrrrrrrrrrrrrror samasta bhAratIya darzanoM kA ekamAtra uddezya duHkha se nivRtti aura paramapada kI prApti rahA hai| aura paramAtmapada AdhyAtmika sAdhanoM dvArA hI saMbhava hai| isalie bhAratIya citakoM ne AdhyAtmikatA ko adhika mahatva diyA hai| uttarAdhyayana sUtra meM vividha tattvajJAna kA sarala rUpa meM pratipAdana kiyA gayA hai| kucha sthaloM para kathAnakoM dvArA vairAgya bhAva ko batalAyA gayA hai| jisakA adhyayana, manana-ciMtana evaM bhalI prakAra se zravaNakara AtmAnubhUti ko samajha sakatA hai| AtmA hI paramAtmarUpa hai| jabaki gItA AtmA ko paramAtmarUpa svIkAra kara paramAtmA meM lIna hone ko kahatI hai| jo paramAtmA meM lIna ho jAtA hai, paramAtmasvarUpa ko prApta kara letA hai| uttarAdhyayana meM prathama vinayazruta meM AtmArthI ke lie (mukti ke sAdhaka ke lie) kartavyoM kI ora prerita kiyA gayA hai| ANANisakare guruNamuvavAyakArae / iMgiyAgArasaMpaNNe, se viNIe ti vuccai // gItA aura dhammapada bhI kartavyoM kA bodha karAte haiM / gItA kA prathama-dvitIya adhyAya bodha ko saMketa karate haiN| jisa samaya arjuna zokayukta ho jAtA hai taba use apanI AtmA kA bodha karAyA jAtA hai ki he arjuna ! AtmA kA kabhI vadha nahIM kiyA jA sakatA hai| isalie sampUrNa bhUtaprANiyoM ke lie tU zoka karane yogya nahIM hai aura apane dharma ko dekhakara bhI tU bhaya karane ke yogya nahIM hai, kyoMki dharmayukta yuddha se bar3hakara dUsarA koI kalyANakAraka karttavya kSatriya ke lie nahIM haiN|' Age karmaphala kA niSedha kiyA hai / karma karane kA adhikAra pratyeka vyakti ko hai, phala kI icchA kA nahIM / karmaphala Asakti kA kAraNa hotA hai / "kammasaMgehi sammUDhA, dukkhiyA bahuveyaNA / " arthAt karmoM ke sambandha se mUr3ha prANI duHkhI aura atyanta vedanA ko pAte haiM / dhammapada ke paNDitavarga meM vyakti ko kyA karanA cAhie, kyA nahIM ? isakA ullekha bahuta hI mArmika rUpa se prastuta kiyA hai| nidhInaM va pavattAraM yaM passe vajjadassinaM / niggarahavAdi medhAvi tAdisaM paNDitaM bhaje // tAdisaM bhajamAnasya seyyo hoti na pApiyo // 1 // arthAt jo nidhiyoM ke batalAne ke samAna varjanIya bAtoM ko batalAne vAlA hai, jo nigRhyavAdI aura medhAvI hai-aise, isa prakAra ke buddhimAna kA sAtha karanA caahie| aise manuSya kA sAtha karane vAle ko puNya milatA hai, pApa nhiiN| tathA 'dhammapItI sukhaM seti vippasannena cetasA' arthAt dharma kA pAlana karane vAlA prasannacitta hokara sukha se sotA hai| uttarAdhyayana meM dharma ke Azraya rahane vAle ko sukhadAyaka aura mahAn nirvANa guNoM kI prApti hotI hai| "suhAvahaM dhammadhuraM aNuttaraM, dhArejja nivvANaguNAvahaM mhN|" 2066 // aura karmoM meM Asakta jIva ke lie kahA hai ki jo ati Asakta hotA hai vaha jaMgala ke tAlAba ke ThaMDe pAnI meM par3e hue aura makara dvArA grase hue bhaiMse kI taraha akAla meM hI mRtyu pAtA hai|' duHkha aura duHkha ke kAraNa-sabhI jIva sukha cAhate haiM, tathA duHkha se Darate haiN| para duHkha se bacane kA upAya nahIM jaante| isalie janmajanmAMtara se isa saMsAra meM janma-maraNarUpa duHkha ko bhoga rahe haiM / isakA mUla kAraNa ajJAna dazA hai| ajJAna ke kAraNa hI bhautika padArthoM kI ora sukha mAnakara daur3atA rahatA hai| isakI isa tRSNA kA kahIM aMta nhiiN| ajJAnI socatA hai ki "jaNeNa saddhi hokkhAmi, iha bAle pgmbhi|" arthAt jo dUsaroM kA hAla hogA vaha merA bhI hogA" isa prakAra socane vAle "luppaMti bahuso mUDhA, saMsArammi annNte|" anaMta saMsAra meM hI bhaTakate rahate haiN| unake duHkhoM kA anta karane vAlI saMsAra kI koI bhI vastu aisI nahIM hai| yavA ca paccati pApaM atha bAlo dukkhaM nigacchati / baalbgg-10|| arthAt jaba pApakarma kA paripAka hotA hai, taba vaha mUrkha manuSya duHkha ko prApta hotA hai| dhammapada meM eka udAharaNa hai ki "bUMda-bUMda girane se ghar3A bhara jAtA hai aura manuSya thor3A-thor3A bhI saMcaya karate hue pApa kA ghar3A bhara letA hai| taba vaha pAparUpa duHkha se kaise mukta ho sakegA ? jaba taka bAhya vastuoM ke prati moha rahegA, taba taka duHkha rhegaa| gItA meM likhA hai ye hi saMsparzajA bhogA duHkhayonaya eva te // 5 // 22 // arthAta jo indriyoM aura viSayoM ke saMyoga se utpanna hone vAle haiM saba bhoga ye niHsaMdeha du:kha ke kAraNa haiN| buddhavagga meM duHkha ko cAra bhAgoM meM bA~Ta diyA hai(1) duHkha (2) duHkha kI utpatti (3) duHkhanivRtti (4) duHkhanivRtti ke upAya
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana, gItA aura dhammapada : eka tulanA 35 ye cAra Arya satya bhI kahe jAte haiM / duHkha-janma, jarA, maraNa, zoka-parideva, daurmanasya, (ronA-pITanA duHkha hai, pIr3ita honA duHkha hai), cintita honA duHkha hai, parezAna honA duHkha hai, icchA kI pUrti na honA duHkha hai, ye saba duHkha haiM aura saba duHkhoM kA kAraNa tRSNA hai / isalie tRSNA ko jar3a se khodane kA upadeza diyA hai taM vo vadAmi bhaI vo yAvantattha samAgatA / taNhAya mUlaM khaNatha usIrattho va vIraNaM // gItA meM duHkha ke kAraNa ko eka paMkti meM kaha diyA ___ "janmamRtyujarAvyAdhiduHkhadoSAnudarzanam / " gItA-a0 13 / 8 uttarAdhyayana meM isI bhAva ko isa rUpa meM vyakta kiyA hai ki janma duHkharUpa hai, bur3hApA duHkharUpa hai, roga aura mRtyu ye sabhI duHkharUpa haiM Azcarya hai ki sArA saMsAra duHkharUpa hai / duHkha kA mUlabhUta kAraNa tRSNA hai|' tInoM dRSTikoNoM se duHkha ke kAraNoM ko upasthita kara duHkha batalAyA, para duHkha se chUTane kA upAya kyA hai ? isase pUrva duHkha-sukha kI vAstavikatA ko samajha lenA Avazyaka hogA / "yadiSTaM tatsukhaM prAhuH dveSyaM du:khamiheSyate"jo kucha hameM iSTa pratIta hotA hai, vahI sukha hai aura jisase hama dveSa karate haiM arthAt jo hameM rucikara nahIM, vaha duHkha hai| duHkha saMsAra kA kAraNa hai aura sukha AtmAnaMda kA kAraNa / AtmAnaMda se hI paramAtmA kI prApti hotI hai| jaba taka vyakti rAga-dveSa kI samApti nahIM kara detA, taba taka vaha sukha ko prApta nahIM kara pAtA hai| isalie rAga-dveSa kA nAza kreN|" yahI sukha kA sAdhana hai / parantu jo manuSya dUsaroM ko duHkha dene se apane sukha kI icchA karatA hai, vaha vaira ke saMsarga meM par3A huA vaira se nahIM chuutttaa| aisA manuSya jo kartavya hai use chor3a detA hai, aura akarttavya ko karane lagatA hai|" gItArahasya meM tilaka ne sukha-dukha ke viSaya meM likhA hai "cAhe sukha ho yA duHkha, priya lage athavA apriya, parantu jo kArya jisa samaya jaise A par3e, use usI samaya mana ko nirAza na karate hue (kartavya ko na chor3ate hue) karate jAo / ......"saMsAra meM aneka kartavya aise haiM, jinheM duHkha sahakara bhI karanA par3atA hai|"12 'na prahRSyetpriyaM prApya nodvijetprApya cApriyam / " 5 / 20 / sukha pAkara harSita nahIM honA cAhie aura duHkha se khinna nahIM honA caahie| kyoMki AtmA hI sukha-duHkha ko utpanna karane vAlI aura yahI duHkha ko kSaya kara anaMtasukha ko prApta karane vAlI hai| zreSTha AcAra vAlI AtmA mitra aura durAcAra vAlI AtmA zatru hai|" (tumameva mittaM tumameva sattu) isalie duHkha ke jo mUlabhUta kAraNa hai, unheM nAza kara denA hI sukha kA sAdhana hai| buddhane pApavagga meM upadeza diyA hai ki "manuSya kalyANakArI kArya karane ke lie aise kAraNoM ko juTAye jisase sukha kI upalabdhi ho sake aura duHkharUpa saMsAra se zIghra hI mukta ho sake / yaha duHkha saMsAra meM nAnA gatiyoM meM bhaTakAtA rahatA hai|" aise kArya karanA sarala hai jo bure haiM aura apane lie ahitakara haiM / jo hitakArI aura acche haiM, unameM hamArI buddhi hI nahIM jAtI / kyoMki unakA karanA atyanta kaThina hotA hai "na taM arI kaMThachettA karei, jaM se kare appaNiyA durappA / " arthAt "durAcAra meM pravRtta AtmA apanA jitanA aniSTa karatA hai, utanA anartha galA kATane vAlA zatru bhI nahIM krtaa|" manuSya kA janma azAzvata aura dukhoM kA ghara hai tathA yaha saMsAra anitya aura sukha rahita hai |....."sukh koI saccA padArtha nahIM hai phalataH saba tRSNAoM, karmoM ko chor3e binA zAMti nahIM mila sktii| mokSa aura mokSopAya--ajJAna rUpa duHkha kI nivRtti kA nAma mokSa hai| jainadarzana meM AtmA kI vizuddha evaM svAbhAvika (kRtsnakarmavipramokSo mokSaH) tathA sampUrNa karmoM kI samApti kA nAma mokSa mAnA hai / bauddha darzana meM nirvANa ko (nivvAnaM paramaM vadanti buddhA-dhammapada-gA0 184) mokSa kahA hai / Atyantika duHkha kI nivRtti hI 'nirvANa' hai| 'nirvANa' jJAna ke udaya se hotA hai| gItA meM naiSkarmya, nisvaiguNya, kaivalya, brahmabhAva, brAhmIsthiti, brahmanirvANa ko mokSa kahA hai / vedoM ke par3hane meM, yajJoM meM aura dAnoM meM phala nizcita haiM, para brahmajJAnI usa sabako ullaMghana kara jAtA hai aura vaha sanAtana paramapada ko prApta ho jAtA hai|" samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra kI yogyatA ko jaba vyakti prApta kara letA hai to vaha mokSapatha yA mokSa kI ora agrasara ho jAtA hai| uttarAdhyayana ke aTThAisaveM adhyayana meM mokSamArga kA bhalI prakAra se citraNa kiyA gayA hai / tathA kahA hai : nANeNa jANaI bhAve, saNeNa va saddahe / caritteNa nigiNhAi, taveNa parisujjhai / / arthAt mokSArthI jJAna se padArthoM ko jAnatA hai, darzana se zraddhAna karatA hai, cAritra se karmAsrava ko rokatA hai aura tapa se vizeSa zuddhi karatA hai / 26, 30, 31, 32, 33, 34 meM adhyayanoM kramazaH AtmotthAnakArI praznottara, tapazcaryA
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ .36 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : saptama khaNDa RA kA svarUpa aura vidhi, cAritra kI saMkSipta vidhi pramAda kI vyAkhyA aura usase bacakara mokSa prApta karane kA upAya, karmoM ke bheda-prabheda, gati, sthiti Adi, chaH lezyAoM kA svarUpa, phala, gati, sthiti Adi aura 35 veM adhyayana meM niyama-upaniyama batalAye gaye haiN| gItA ke solahaveM adhyAya meM paramAtma-sAkSAtkAra ke hetuoM kA vivecana kiyA hai| yadyapi daivI sampadA hai / "jJAnayoga vyavasthiti" meM sthita vyakti saccidAnanda ko prApta kara letA hai| devI sampadAe~ mokSa kA kAraNa haiM aura AsurI sampadA saMsArarUpa evaM bandhana kA kAraNa mAnI gaI hai| mukti athavA mokSa sarvopari AtmA ke sAtha saMyukta ho jAne kA nAma hai| DaoN0 rAdhAkRSNana ne bhAratIya darzana meM likhA hai ki mukta vyakti samasta puNya-pApa se pare hai| puNya bhI pUrNatA ke rUpa meM pariNata ho jAtA hai| mukta puruSa jIvana ke kevala naitika niyama se Upara uThakara prakAza, mahattA aura AdhyAtmika jIvana kI zakti ko pahu~catA hai| DaoN0 mahendra kumAra nyAyAcArya ne janadarzana meM mukti kA mUla sAdhana 'svapara-vivekajJAna' kahA hai / ataH yaha siddha hai ki Atyantika duHkha kI nivRtti aura tattvajJAna se mokSa kI prApti hotI hai / bauddhadharma kA sAdhanA pakSa ASTAMgika mArgarUpa hai-(1) samyakdRSTi, (2) samyaksaMkalpa, (3) samyakvacana, (4) samyakvyavahAra, (5) samyakAjIva, (6) samyavyAyAma, (7) samyakasmRti, (8) samyaksamAdhi / ye duHkha-nirodha ke kAraNa haiM / paNDitavagga meM nirvANa ke viSaya meM likhA hai "khINAsavA jutImaMto te loka prinibbutaa"| arthAt jinake citta kA maila naSTa ho gayA hai, jo dIptimAn haiM aise manuSya saMsAra meM nirvANa ko prApta karate haiN| kyoMki jisakA mArga samApta ho cukA hai, jo zokarahita hai, tathA sarvathA vimukta hai, saba graMthiyoM se chUTa cukA hai, usake koI saMtApa nahIM haiN|" evaM "rahado va apetakaddamo saMsArA na bhavanti taadino|" arthAt jalAzaya ke samAna kIcar3a se rahita manuSya ko saMsAra nahIM hotaa| "yastu karmaphalatyAgI sa tyAgotyabhidhIyate (gItA) apitu viparIta buddhivAlA. AlasI, ajJAnI aura mUrkha jIva zleSma meM lipaTI huI madhumakkhiyoM kI taraha saMsAra meM phaMsate jAte haiM, kAma-bhogoM kA tyAga karane vAlA je taraMti ataraM vaNiyA va"20 arthAt vyApArI ke jahAja kI taraha tira jAte haiN| karma aura punarjanma kA siddhAnta-karma yA punarjanma kA siddhAnta zAzvata niyama para AdhArita hai| zubhAzubha karmoM ke anusAra hI karmaphala kI prApti hotI hai| zubhakarma ke kAraNa acchA phala milegA aura azubha karma ke kAraNa burA phala / uttarAdhyayana ke tIsare adhyayanoM meM karma kI bAta kA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai| yaha jIva saMsAra meM nAnA prakAra ke karma karake aneka gotra vAlI jAtiyoM meM hokara vyApta huA hai| karmoM ke anusAra yaha jIva kabhI devaloka meM aura kabhI asura kI paryAya ko to kabhI kSatriya, kabhI cANDAla, Adi kI paryAya ko prApta hotA rahA aura aneka paryAyoM meM apane hI kAraNa se bhaTakatA rahA, manuSya janma ko pAkara bhI ajJAnatA ke kAraNa yatra-tatra bhramaNa karatA rahA / gyArahaveM adhyayana meM manuSya janma kI sArthakatA ko batalAyA hai| jina karmoM ke kAraNa saMsAra meM bhaTaka rahA hai usakA vivecana teMtIsaveM adhyayana meM bheda-prabheda ke sAtha kiyA gayA hai aura anta meM yaha upadeza diyA gayA hai ki he bhavya puruSa ! karmoM ke vipAka ko jAnakara inako kSaya karane kA prayatna kre| cauMtIsaveM adhyayana meM lezyA dvArA manuSya ke bhAvoM ko samajhAyA tathA kahA hai ki jo puruSa jisa rUpa kA vicAra karatA, vaha kRSNa, nIla, kApota, pIta-padma aura zaMkha ina cha: rUpa ko dhAraNa kara letA aura inhIM kASAyika bhAvoM ke dvArA naraka, tiryaMca, manuSya aura deva ina cAra gatiyoM ko prApta karatA rahatA hai / jo apane AtmasvarUpa ko samajhane lagatA aura jisakI dRSTi rAga-dveSa evaM moha se rahita ho jAtI hai vaha karma se mukta ho jAtA hai aura usakA janmamaraNa rUpa roga miTa jAtA hai| jo sAra se sAra ko tathA asAra se asAra ko jAnate haiN| samyak saMkalpoM ko dekhane vAle ve loga sAra ko prApta karate haiM / icchAdveSasamutthena dvandamohena bhArata / arthAt saMsAra meM icchA-dveSa kA utpanna honA ajJAnatA kA kAraNa hai / rAgadvaSaviyukta:" rAga-dveSa se vimukta karmoM se mukta ho jAte haiN| rAga-dveSa se yukta manuSya zAstra ke artha ko bhI viparIta mAna letA hai| rAga-dveSa donoM hI vairI hai|" zaMkarabhASya meM karma ke viSaya meM spaSTa kathana kiyA hai ki karma Arambha kiye binA janma-janmAntara ke saMcita pApoM kA nAza nahIM ho sktaa| pApa-karmoM kA nAza hone para manuSyoM ke antaHkaraNa meM jJAna prakaTa hotA hai| isalie hI niyatakarma kA AcaraNa zreSTha kahA hai, usake prati Asakti nahIM, kyoMki karmaphalaAsakti karmabaMdhana kA kAraNa hai| gItA kA kevala tIsarA adhyAya hI nahIM, apitu isake sabhI adhyAya niSkAma karmayoga kI zikSA dete haiM, jo paramAtma yA parabrahma ke sAkSAt kA kAraNa hai| jainadarzana kI tattvadRSTi pratyeka bAta kA spaSTIkaraNa kara detI hai| jIva-ajIva ina tattvoM ke AdhAra para vizva kA sahI-sahI jJAna ho jAtA hai| para samajhanA hai karma ke kAraNoM ko| Asrava dvArA karmoM kara AnA hotA hai aura 00
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana, gItA aura dhammapada : eka tulanA 37 . * * * + + + ++ + ++++ + + + + + +++ + + +++ + + + +++++ + +++ + + + + +++ + +++ +++++ bandha meM karma Akara isa taraha ba~dha jAte haiM jaise dUdha meM pAnI use alaga-alaga nahIM kiyA jA sakatA / baMdha ke kAraNa mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga haiM aura ye baMdha ke kAraNa apanI-apanI karmazakti ke anusAra ba~dhate haiN| inake abhAva hone se vyakti karmabandhana se mukta ho jAtA hai| taba karma-saMskAra AtmA para nahIM pdd'te| DaoN. rAmanAtha zarmA ne likhA hai ki "saMsAra eka raMgamaMca ke samAna hai jisa para sabhI ko apane karmAnusAra nizcita pArTa adA karanA par3atA hai|..........."krm ke siddhAnta ke sAtha punarjanma kA siddhAnta bhI lagA huA hai / karma ke baMdhanoM ke kAraNa AtmA ko bAra-bAra zarIra dhAraNa karanA par3atA hai| mokSa hone para hI punarjanma se chuTakArA milatA hai| dhammapada ke yamakavarga meM punarjanma kA eka bahuta hI sundara udAharaNa diyA hai "sAre kAryoM kA Arambha mana se hotA hai / mana zreSTha hai| sAre kArya manomaya hote haiM / manuSya yadi duSTa mana se bolatA hai to duHkha isakA pIchA karatA hai jaise ki cakra baila ke paira kA pIchA karatA hai / "" janma ke bAda maraNa aura maraNa ke bAda janma nizcita hotA hai / karma niyamAnusAra hI karmaphala ko bhoganA par3atA hai / samasta karma phala ko eka sAtha nahIM bhogA jA sktaa| jisa krama se karmaphala ko bhogatA hai, usI krama se karmaphala kA anta bhI hotA hai| gItA meM AtmA kI zAzvatatA ke batalAne ke bAda kahA vAsAMsi jIrNAni yathA vihAya navAni gRhNAti naro'parANi / tathA zarIrANi vihAya jIrNAnyanyAni saMyAti navAni dehI // arthAt jisa prakAra manuSya phaTe-purAne kapar3oM ko chor3akara naye kapar3e dhAraNa karatA hai usI prakAra yaha AtmA bhI purAne zarIra ko chor3akara naye zarIra ko dhAraNa kara letI hai| ataH janma-maraNa kA cakra anAdi se calA AyA hai| jo janma-maraNa kA anta kara detA hai vahI paramAtmapada ko prApta kara letA hai / AtmA "na jAyate mriyate vA kadAcinnAyaM bhUtvA bhavitA va na bhuuyH|" gItA 2/20 tathA dhammapada ke Atmavarga meM svayaM ko udbodhana kiyA gayA hai "attAhi attano nAtho"..."aura gItA ke chaThe adhyAya ke pAMcaveM-chaThaveM zloka meM bhI isI prakAra kA kathana kiyA hai| naitika samanvayAtmaka dRSTi-tInoM nItiparaka racanAyeM haiN| sadAcAra, satkarma evaM jJAna ko vizeSa mahatva diyA gayA hai| uttarAdhyayana ke prathama adhyayana meM guru-ziSya kI vizeSatAoM ko batalAyA gayA hai| ziSya ko upadezita kiyA hai ki guru ke nikaTa rahakara guru kI AjJA-pAlana kare, jI AjJA ko nahIM mAnatA vaha tattvajJAna ko nahIM samajha sktaa| isalie vinaya kA AcaraNa karanA caahie|"cauthe adhyayana meM sAdhu ke guNoM kA vivecana kiyA hai ki sAdhu viveka ko banda karake lubhAne vAle viSayoM meM mana nahIM lagAve, krodha ko zAnta kare, mAna ko haTAve, mAyA kA sevana nahIM kare aura lobha kA tyAga kare / uttarAdhyayana kI taraha gItA meM ahaMkAra, bala, ghamaNDa, kAmanA aura krodhAdi ke adhIna evaM dUsaroM kI nindA karane vAlA, bhagavat viSaya ko na jAnane vAlA tathA zraddhArahita aura saMzayayukta puruSa ko na ihaloka hai aura na paraloka hai aura na sukha hI / " AlasI aura vIryahIna rahakara sau varSa taka jIvita rahanA nirarthaka hai, para vIryayukta aura dRr3hatApUrNa rahakara eka dina kA jIvita rahanA zreSTha hai| sadAcArI aura saMyata, buddhimAna aura dhyAnI ityAdi aneka udAharaNoM ko prastuta kara yaha batalAyA gayA hai ki jIva ko apane jIvana kA mahatva samajhanA caahie| jJAnI puruSa durlabha hai / vaha saba jagaha paidA nahIM hotaa| aise anekoM nItiyukta vacanoM kA kathana tInoM granthoM meM mila jAtA hai / ina tInoM kI samanvayAtmaka dRSTi hai| uttarAdhyayana syAdvAda evaM anekAntadRSTi se vastutatva ko samajhane ke lie preraNA detA hai / kevala yahI bAta nahIM hai, apitu una vibhinna AdarzoM ko tarka-vitarka evaM upadezAtmaka zailI se batalA diyA ki jise sarvasAdhAraNa par3hakara yA gambhIra rUpa se sunakara Atma-kalyANa kI bhAvanA ko paidA kara leN| gItA karmayoga kI zikSA anta taka detI hai, aura vyakti ko apane kartavyoM kA bodha karAtI hai| dhammapada satkarma kI ora prerita karatA hai "na hi verena verAni sammantIdha kudAHcana / " vAlI yukti mAnava kartavya kA bodha dilAtI hai| gItA "sve sve karmaNyabhirataH saMsidi labhate naraH / " aura uttarAdhyayana "appaNA saccameseccA, mitti bhUehi kppye|" ataH tInoM kA pratipAdya viSaya Atmakartavya hI hai| pratyeka mAnava kA lakSya kartavya ko jAnanA hai| sandarbha evaM sandarbha-sthala 1 gItA a0 2 / 30-31 dehI nityabhavadhyo'yaM dehe sarvasya bhArata ! / tasmAtsarvANi bhUtAni na tvaM zocitumarhasi // svadharmamapi cAvezya na vikampitumarhasi / dhAddhi yuddhAcchyo'nyatkSatriyasya na vidyate // 2 vahI a0 2 / 47-48 3 uttarAdhyayama 36
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 zrI puSkaramuni abhinandana prantha : saptama khaNDa 4 utta032176 se 84 ke bhAva ko dekhiye| 5 vahI a. 6 / 3 se 14 taka dhammapada pApavaggo 6-udabindu nipAtena udakumbhopi pUrati / bAlo pUrati pApassa thokaM thoka pi AcinaM / / dhammapada-gA0 161 : dukkhaM dukkhasamuppAdaM dukkhassa ca atikkama / ____ ariyaM caTThaGgikaM maggaM dukkhUpasamAgaminaM / / uttarA0 a0 16 gA016 : jammaM dukkhaM jarA dukkhaM, rogANi maraNANi ya / aho dukkho hu saMsAro.......... / hai vahI-a0 32 gA0 30 se 107 taka 10 utta011-37 "rAgaM dosaM ya chidiyaa|" 11 dhammapada gA0 261-262 paradukkhUpadhAnena attano sukha micchati / verasaMsaggasaMsaTTho verA so na parimuccati / / yaM hi kiccaM apaviddhaM akiccaM pana karIyati / / 12 gItArahasya hindI pR0 112 prathama saMskaraNa 13 utta0 a0 20 / gA0 37 appA kattA vikattA ya, duhANa ya suhANa ya / appA mittamamittaM ca, duppaTThiya supaTThio / / 14 dhammapada-gA0116 / 15 tilaka-gItA rahasya, pR0 106-107 16 gItA a08/28 17 gItA a0 16 zloka 1 se 5 taka devI sampadA-abhayaM sattvasaMzuddhirjJAnayogavyavasthitiH / dAnaM damazca yajJazca svAdhyAyastapa Arjavam / / ahiMsA satyamakrodhastyAgaH zAntirapaizUnam / dayA bhUteSvaloluptvaM mArdavaM hrIracApalam / / tejaH kSamA dhRtiH zaucamadroho naatimaanitaa| bhavanti saMpadaM daivImabhijAtasya bhArata ! // dambho darpo'bhimAnazca krodha: pAruSyameva ca / ajJAnaM cAbhijAtasya pArtha ! saMpadamAsurIm / daivI saMpadvimokSAya nibandhAyAsurI mtaa| 18 DaoN. rAdhAkRSNana-bhAratIya darzana pR0 531 / 16 dhammapada-arahantavaggo gA060 : "gataddhino visokassa vippamuttassa sabbadhi / sabbagandhappahInassa parilAho na vijjati / / " 20 utta0-a08 gaa05-6|| 21 dhammapada-gA0 12 23 gItA a0 2/64 24 gItA zAMkarabhASya-a0 3/24-"rAgadveSa prayukto manyate zAstrArtha api anythaa| rAgadveSI hyasya paripanthiyo // " 25 gItA bhASya-3/8 : niyataM kuru karma tvaM karma jyAyo hyakarmaNaH / 26 DaoN0 mahendra kumAra-janadarzana: karmavAda vizeSa paThanIya hai / 27 bhAratIya darzana ke mUla tatva-pR0 5 28 dhammapada-gA0 1-manopubbaMgamA dhammA manoseTThA manomayA / manasA ce paduThena bhAsati vA karoti vA / / tato naM dukkhamanveti cakkaM va bahato pdN|| 31 gItA 4/40-"ajJazcAzraddadhAnazca saMzayAtmA vinazyati / nAyaM loko'sti na paro na sukhaM saMzayAtmanaH / / 32 dhammapada gA0 10 se 16 tk| 33 vahI gA0 163 'dullabho purisAjo na so sabvattha jAyati / '