Book Title: Updesh Sara Sangraha
Author(s): Bharat Sinh
Publisher: Z_Deshbhushanji_Maharaj_Abhinandan_Granth_012045.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210294/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upadeza sAra-saMgraha -dillI cAturmAsa ke apUrva pravacana samIkSaka : DaoN. bharata siMha yadyapi parama pUjya svAmI dezabhUSaNa jI mahArAja ke dehalI cAturmAsa ke avasara para die gae dainika pravacanoM ke saMgraha grantha "upadeza sAra saMgraha" para samIkSA likhane kA na to sAhasa mujha meM hai aura na maiM isa kAma ke yogya pAtra hUM, phira bhI munivara kI anupama loka-sevA tathA bandhuvara DaoN0 rameza gupta kA snehapUrNa Agraha mujhe isa paramopayogI kArya ke lie bAdhya kara rahA hai| __ Aja jaba hama nitAnta arthapradhAna yuga meM jIvanayApana kara rahe haiN| pratyeka vyakti kA ekamAtra lakSya asImita dhana-daulata ekatra kara manovAJchita sukha bhoganA raha gayA hai| vyakti karttavyoM ko bhUlakara adhikAroM kI pUrti ke lie nAroM, julUsoM tathA pradarzanoM ke bhaMvara-jAla meM phaMsa gayA hai| rASTra anAcAra-bhraSTAcAra, dharmavAda, jAtivAda aura isI prakAra kI anya aneka burAiyoM meM lIna ho gayA hai| aba jaba ki rASTra ko eka nizcita dizA kI ora le jAne vAle caritravAn netAoM kA nitAnta abhAva ho, suvicAraka tapI, tyAgI sAdhu-saMnyAsiyoM kA akAla par3A ho, samAjasevI sajjana samAja-sevA kI Ar3a meM kevala apanA svArtha-sAdhana apanI samAja sevA kA mukhya aMga mAnate hoM, aise meM isa prakAra ke pravacanoM kI mahatI AvazyakatA pratIta hone lagatI hai| isa nirAzA aura nivir3a andhakArapUrNa samaya meM yadi ekamAtra AzA kI kiraNa kahIM najara AtI hai, to isI prakAra ke saprayAsoM meN| zrI 108 svAmI dezabhUSaNa jI mahArAja bAlabrahmacArI haiM aura unhoMne apanA sArA jIvana prathama jaina dharma kI zikSA-dIkSA ko prApta karane tathA tatpazcAt usake pracAra-prasAra ke lie dharma ko sarpita kara diyA hai| nizcaya hI yaha bahuta bar3A tyAga hai| jo manuSya-jIvana itanI ananta sAdhanA ke pazcAt upalabdha hotA hai aura jisameM sAmAnya iMsAna duniyA ke samasta bhogoM ko bhoga lenA cAhatA hai, usa jIvana ko niHsvArtha-bhAva se samAja ke uddhAra tathA dharma kI abhivRddhi ko sauMpa denA nizcaya hI eka prazasya kadama hai| apane vareNya jIvana meM AcArya zrI ne na jAne kitane pravacana diye hoMge aura na jAne kitane vyaktiyoM ko unako sunane kA suavasara prApta huA hogA lekina jaisAki Aja ke samAja ko dekhakara pratIta hotA hai vyakti upadeza-sabhA meM pravacanoM ko sunane kA prayAsa to karate haiM, parantu unheM AtmasAt kara vyavahAra meM utArane kA prayAsa nahIM krte| ghara Akara usI prakAra nAnA prakAra ke chala-prapaMcoM meM vyasta ho jAte haiM, jisa prakAra ke prapaMcoM meM ve ina upadezoM ko sunane se pahale the| isase pratIta hotA hai ki ve pravacana-sabhAoM meM apane Apako itanA dhyAnAvasthita nahIM kara pAte, jitanA ki unheM karanA cAhie aura isIlie ina pravacanoM kA unake vyAvahArika jIvana para vizeSa prabhAva dRSTigocara nahIM ho pAtA / bahuta-se vyakti to ina sabhAoM meM khAnA-pUrti karane athavA anyoM kI dRSTi meM apane ko zreSTha siddha karane ke nimitta hI jAte haiM, vahAM se kucha upayogI bAta grahaNa kara jIvana ko adhika udAtta banAne kA prayAsa unakA nahIM rhtaa| aisA isalie likhA jA rahA hai ki Aja samAja meM pUjA-pATha, dharma-karma, bhakti-bhAva aura isI prakAra ke anya vicAroM kA DhoMga una vyaktiyoM meM adhika pAyA jAtA hai, jo samAja meM aisA mithyA pradarzana na karane vAle sAtvika-sAmAjikoM kI apekSA adhika nindanIya jIvana jI rahe haiN| yahI eka aisA kAraNa bhI hai jisase prabhAvita hokara loga ukta sadbhAvoM se virakta hote jA rahe haiN| AcArya dezabhUSaNa jI ne apane pUrNa prayAsa se sundara pravacana diye, lekina una sadvicAroM ko yadi saMgraha nahIM kiyA gayA hotA to unakA lAbha kevala ve hI zrotAgaNa uThA sakate jo nizcaya hI sabhA meM kucha grahaNa karane ke punIta bhAva se prerita hokara vahAM virAjamAna rhe| kintu unake pravacanoM ko saMgraha karane kA prayAsa anekAneka dharma premiyoM ko lAbhAnvita kara sakegA isameM sandeha nhiiN| prArthanA sabhAoM meM sune gaye pravacanoM kI apekSA apane adhyayana kakSa meM ekAgrabhAva se par3he gaye aura manana kiye gaye ina pustakAkAra upadezoM kA lAbha nizcaya hI adhika hai| kyoMki apane banda kamare meM baiThakara isa amUlya grantha kA adhyayana vahI vyakti karanA cAhegA jo nizcita rUpa se isase lAbhAnvita honA cAhatA hai| ataH bahumUlya vicAroM ko pustaka-baddha karane kA vicAra eka bahupayogI uttama vicAra hai| svayaM mujhe ina vicAroM se lAbha uThAne kA avasara isIlie mila pAyA hai ki ye lipibaddha upadeza pustaka ke rUpa meM mujhe par3hane ko prApta ho sake haiN| pustaka ke rUpa meM nibaddha ye sad 54 AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana grantha lain Education International Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upadeza aba samAja kI eka bahumUlya thAtI bana gaye haiM aura ananta kAla taka jJAnapipAsuoM kI dhArmika bhAvanA, caritra nirmANa tathA samAjoddhAra ke vicAroM ko prerita karata rheNge| "upadeza sAra saMgraha" ke pArAyaNa ke pazcAt pratIta hotA hai ki zrI dezabhUSaNa jI mahArAja ke pAsa jJAna kA ananta sAgara hai / samAja ke saMskAra kI lalaka unake pAsa hai| apane vicAroM ko pUrNatA pradAna karane ke lie unhoMne vaidika granthoM kA adhyayana kiyA hai / saMskRta granthoM ko par3hA hai| isI prakAra jaina dharma sambandhI prAkRta-pAlI sAhitya kA unhoMne manana kiyA hai| hindI sAhitya ke bhaktikAla se sambaddha zreSTha santoM kI amUlya vANI ke mUla meM pahuMcane kA bhI unhoMne athaka prayAsa kiyA hai| isa tamAma sAhitya kA unhoMne Alor3ana-vilor3ana hI nahIM kiyA apitu use bhalIbhAMti matha kara ve usameM se jIvanopayogI anekoM bahumUlya bhAvamaNiyAM apane zrotAoM ke uddhAra ke lie khoja lAye haiN| unhoMne ukta sAhitya ko par3hA hI nahIM, apitu pacAyA bhI hai| yahI kAraNa hai ki ve apane vicAroM ko zrotAoM taka pahuMcA pAne meM samartha isa grantha kA kSetra ananta hai| isameM AtmA-paramAtmA, dharma-karma, pUjA-pATha, japa-tapa, bhakti-bhAva jaise AdhyAtmika viSayoM ko to sahaja bodhagamya karane kA prayAsa kiyA hI gayA hai, sAtha hI samAja meM vyApta vyakti tathA samAjagata burAiyoM kI ora bhI zrotAoM kA dhyAna AkarSita kiyA gayA hai / AcArya zrI cAhate haiM ki vyakti kA ihalaukika aura pAralaukika donoM prakAra ke jIvana kA vikAsa ho| isIlie unhoMne apane pravacanoM meM kulAcAra ko mahattva diyA hai| jaina dharmI hone ke kAraNa madya, mAMsa, aNDA Adi kA sevana na karane kI preraNA sAmAjikoM ko dI hai| vyApAra meM bhraSTAcAra karane vAle jainiyoM kI nindA kI hai| anna hI se mana banatA hai| ataH uttama sAtvika aura pauSTika bhojya sAmagrI ko grahaNa karane kI preraNA unhoMne dI hai| jIvana meM sadguru kA mahattva prAyaH pratyeka sadvicAraka ne svIkArA hai| prastuta grantha meM bhI guru ke mahattva ko pramukhatA pradAna kI gaI hai| isa grantha ke pRSTha 108 para likhA hai-"yaha bAta pratyeka kalA tathA jJAna para lAgU hotI hai binA guru ke sikhAye koI bhI vidyA yA kalA nahIM aatii|" samAja ko dUSita karane vAle vAmAcAra kI ina upadezoM meM kaThora nindA kI gaI hai pR0 (37) / pazcimI dezavAsI jisa mAMsa ko ananta zakti kA srota mAnate haiM aura ise prApta karane ke lie ve jisa prakAra se anekAneka prakAra ke pazuoM kA vadha karate haiM, isakI nindA bhI isa grantha meM kI gaI hai| sAtha meM yaha bhI siddha kiyA gayA hai ki mAMsAhArI bhojana kI apekSA zAkAhArI bhojana adhika pauSTika evaM balaprada hotA hai| "isa taraha mAMsa se tigunI zakti anna meM hotI haiN| yaha bAta pRSTha 36 para kahI gaI hai| AcAryaratna dezabhUSaNa jI kI mAnyatA hai ki cAritrika utthAna ke lie bhI mAMsa jaise bhojya padArthoM kA tyAga Avazyaka hai| Aja ke pradarzana-priya DhoMga-bhare isa samAja ko dhyAna meM rakhate hue AcArya zrI kA yaha kathana kitanA upayukta hai---"saMsAra meM isa jIva kA sabase bar3A zatru koI puruSa, strI, pazu yA koI dRzyamAna jar3a padArtha nahIM hai| isakA sabase bar3A vairI to eka mithyAtva hai jisake prabhAva se jIva kI zraddhA viparIta ho gaI hai|" isI ke kAraNa manuSya pUrNa rUpa se na apane ko pahacAna pA rahA hai aura na para ko| aise meM paramAtmA ko pahacAna pAne kI to bAta hI nahIM utthtii| vyakti kI vyAvahArika zuddhatA para bhI ina upadezoM meM bala diyA gayA hai| jaina samAja adhikatara vyavasAya para avalambita hai / vyApAra meM zuddha evaM azuddha kamAI kA bar3A pracalana hai| jo vyApArI azuddha kamAI karate haiM unheM apAra sampatti ke svAyatya ho jAne para bhI saccI sukha-zAnti nahIM mila paatii| pR0 82 para ve kahate haiM-"dhana upArjana meM isa taraha se anIti, dhokhebAjI, vizvAsaghAta, beImAnI kA Azraya liyA jAtA hai tabhI Ajakala pahale kI apekSA adhika samAgama hone para bhI logoM kI sampatti, sukha-zAnti meM, svAsthya meM pArivArika abhyudaya meM ullekha karane yogya pragati nahIM dikhAI detii| prAyaH pratyeka gRhastha kisI-na-kisI vipatti kA zikAra banA huA hai| eka ora se dhana A rahA hai, dUsarI ora se corI, DakaitI, mukaddamebAjI bImArI, santAna dvArA apavyaya Adi mArgoM se dhana nikalA jA rahA hai| jisa upArjana ke lie duniyA bhara ke pApa anartha anyAya kie jAte haiM, apamAna sahana kiyA jAtA hai, vahI dhana do-cAra pIr3hI taka bhI nahIM Thaharane paataa|" Aja bhAratIya samAja meM jitanA bhI bhraSTAcAra vyApta hai usakA mUla kAraNa AcArya zrI ne atizaya arthalolupatA ko hI mAnA hai| unakA yaha mantavya hai ki jisa dina vyakti isa lobha kA parityAga kara degA, nizcaya hI usa dina vyakti evaM samAja donoM kA uddhAra ho jaayegaa| vyaktigata rAga-dveSa tathA svArthaparatA kI gahita bhAvanA kA bhI khaNDana kiyA gayA hai| ve kahate haiM-"AtmA ko rAga, dveSa, krodha, kAma Adi bhAvoM se zuddha karanA hI AtmA kA sabase bar3A hita hai kyoMki karma bandhana se mukta hone kA yahI eka mArga hai|"-pR0121 / svAmI jI ne isa saMsAra meM vidyamAna samasta padArthoM meM AtmA ko sarvopari siddha kiyA hai| ataH usI kA uddhAra karanA prANI mAtra kA parama kartavya hai| tabhI vyakti sAMsArika cakra se bhI mukta ho sakatA hai| samAja ke prati apanA dAyitva dhyAna meM rakhate hue AcAryaratna dezabhUSaNa jI ne samAja meM vyApta nAnA prakAra kI burAiyoM ke prati bhI sAmAjikoM kA dhyAna AkarSita kiyA hai| samAja jina corI-DakaitI, hiMsA, juA, zarAba evaM daheja jaisI kurItiyoM se grasita hai, unake unmUlana ke prati bhI ve sajaga haiN| kanyA ke lie yogya vara ko dhyAna meM rakhate hue ve kahate haiM-kanyA ke yogya guNI, svastha, sadAcArI vara ko pramukha rUpa se dekhA jAve, kevala dhana dekhakara durguNI, rogI, azikSita, durjana, praur3ha, vRddha sRjana-saMkalpa Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adi ayogya vara ke sAtha kanyA kA vivAha na kiyA jaae| isI taraha apane putra ke lie kanyA lete samaya daheja ke dhana para dRSTi na rakhakara zikSita, guNI, vinIta, sundara kanyA ko vizeSatA denI caahie|" "vivAha zAdI Adi ke aise sarala kama kharcIle niyama banAne cAhie jisase samAja kA g2arIba se garIba vyakti bhI apane putra-putriyoM kA vivAha sambandha kara ske|" pR0 152 / / AcArya jI samAja ke sarvAMgINa vikAsa ke pakSapAtI haiN| unake anusAra samAja kA AnupAtika vikAsa tabhI sambhava hai, jabaki vyakti ahiMsA, satya, tyAga, dAna, sahayoga evaM pArasparika sahAnubhUti se prerita hokara svayaM kI apekSA para ke vikAsa kI ora adhika unmukha hogaa| isake lie unhoMne sAmAjika sahayoga para atyadhika bala diyA hai| yahI vaha maMtra hai, jisake dvArA samAja kA samucita vikAsa sambhava hai| dhanI logoM dvArA nirdhanoM kI sahAyatA ke viSaya meM pR0 188 para ve kahate haiM- "yathAzakti thor3I bahuta dravya kI sahAyatA dekara usa bekAra bhAI ko choTe-moTe kAma-dhandhe meM lagA denA caahie|" isa prakAra "upadeza sAra saMgraha" meM nizcaya hI bahuta upayogI bAtoM kA ullekha hai| yadi sabhI manuSya isa prakAra ke paropakArI dharmAtmA sAdhuoM ke upadezoM kA rasa-pAna kara apane caritra meM DhAla sakate to isa bAta meM jarA bhI sandeha nahIM ki samAja kA kaba kA uddhAra ho cukA hotA / upadeza dene kI zailI atyadhika sahaja sarala hai / taraha-taraha ke dRSTAnta, udAharaNa evaM pramANoM ko uddhRta kara ve apanI gUr3ha-se-gUr3ha bAta ko bhI atyadhika sarala banA dete haiN| thor3A-sA bhI jJAna rakhane vAlA zrotA unake upadezoM kA rasa-pAna karane meM pUrNataH sakSama ho sakatA hai| vaidika saMskRta, saMskRta, prAkRta evaM pAlI tathA hindI ke jo bhI pramANa unhoMne diye haiM aura jisa prakAra se unakI vyAkhyA kI hai usase lagatA hai, ukta bhASAoM para unakI pUrNa pakar3a hai| upadeza ke lie unhoMne hindI ke jisa rUpa ko cunA hai vaha apane Apa meM pUrNa vikasita to hai hI, sahaja bodhagamya bhI hai| isIlie AzA kI jAtI hai ki pratyeka jJAna-pipAsu vyakti isa graMtha se pUrNa rUpa se lAbhAnvita ho skegaa| nizcaya hI yaha grantha vyakti, samAja evaM rASTra ko vikAsa kI eka naI dizA dene meM samartha ho sakegA, aisI mujhe AzA hai| CA 56 AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana grantha