Book Title: Tirthankar tatha Vaishnav Pratimao ke Saman Lakshan
Author(s): Bhagvatilal Rajpurohit
Publisher: Z_Deshbhushanji_Maharaj_Abhinandan_Granth_012045.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211125/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara tathA vaiSNava pratimAoM ke samAna lakSaNa --DaoN0 bhagavatIlAla rAjapurohita vaiSNava tathA jaina apanI AcAra-zuddhatA kI dRSTi se paraspara paryApta nikaTa haiM / pUjA tathA arcana meM bhI paryApta samatA hai| isI prakAra vaiSNava tathA jina kalAtmaka bimboM meM bhI paryApta samatA hai| vaiSNavI pratimA ke vakSa para zrIvatsa cihna aMkita karane kA vidhAna hai / varAhamihira ke bRhatsaMhitA grantha meM yaha vidhAna kiyA gayA hai| kAryo'STabhujo bhagavAMzcatu (jo dvibhaja eva vA viSNuH / zrIvatsAGkitavakSA: kaustubhamaNibhUSitoraskaH / / yahI bAta mAnasAra meM bhI kahI gayI hai sarvavakSaHsthale kuryAttadUrva zrIvatsalAMchanam / tIrthakaroM kA pratimA-vidhAna karate hue varAhamihira ne apane usI bRhatsaMhitA grantha meM likhA hai ki zrIvatsa kA cihna unakI mUrti para bhI honA cAhie / AjAnulambabAhuH zrIvatsAMkaH prazAntamUrtizca / digvAsAstaruNo rUpavAMzca kAryohatAM devaH / / sAtha hI unheM 'zrIvatsabhUSitoraska' bhI kahA gayA hai| samasta tIrthaMkaroM se sambandhita yaha sAmAnya vizeSatA hai| phira bhI aparAjitapacchA meM tIrthakaroM ke bhinna-bhinna cihna batAte hue zItalanAtha kA zrIvatsa cinha batAyA gayA hai / usI prakAra zreyAMsanAtha ke sAtha banAyI jAne vAlI yakSiNI kA nAma bhI mAnavI athavA zrIvatsA hai| mAnasAra ke anusAra saba tIrthaMkaroM ke hRdaya para sunahalA zrIvatsalAMchana honA caahie| sarvavakSaH sthale hemavarNa zrIvatsalAMchanam / pArzvanAtha kA cihna sarpa hai| unakI pratimA sarpachatra se yukta banAI jAtI hai| pArzvanAtha ke yakSa kA nAma bhI pArzva hai aura vaha bhI sarparUpa banAyA jAtA hai| viSNu kI zeSazAyI pratimA meM bhI zeSanAga kA chatra rahatA hai| yaha padmapurANa, aparAjitapRcchA, viSNudharmottarapurANa ityAdi grantha se spaSTa hai / AbhicArika zayana mUrti meM zira ke samIpa do kuMDalI se yukta samunnata do phaNoM kA honA uttama batAyA gayA hai| eka phaNa madhyama tathA phaNarahita adhama / pArzvanAtha tathA viSNu kI pratimAoM meM nAgachatra hote haiN| jabaki zivapratimA meM nAgabhUSaNa hote haiM, nAgachatra nahIM hote| ujjayinI se upalabdha zivapratimA meM nAgabhUSaNa prApta nahIM hotaa| yaha saMbhava hai ki pratimA meM nAgacihna nAganapoM ke varcasva tathA unake saMrakSaNa meM una dharmoM ke pallavana kA pratIka ho| asaMbhava nahIM yadi nAganRpoM ne hI nAga (sarpa) pratIka cihna pracalita kiye hoM, apanI yAdagAra ko amiTa banAne ke lie| para, lagatA hai ujjaina para nAgoM kA varcasva nahIM rahA, vizeSataH paramAra-yuga meM / isIlie paramAroM ne apane iSTadeva ziva kI pratimAoM meM bhI nAga nahIM aMkita karavAyA / paramAroM aura nAgoM meM zatrutA thii| paramAroM ne unheM parAjita kiyA thaa| yahI kAraNa hai ki zaiva hote hue bhI unhoMne nAgavinAzaka garur3a ko apanA rAjacihna banAyA thaa| garur3a nAga kA vidhvaMsaka jo hai / gupta rAjA bhI nAgavinAzaka the| isIlie unakA cihna bhI garur3a thA / yadyapi ve vaiSNava bhI the| parantu zugoM ke zAsanakAla meM eka ora vaiSNavI garur3astambha bhI milatA hai to nAgacihnAMkita mudrA bhI milatI hai / para, vaha nAgacihna agnimitra kI rAnI dhAriNI kI aMguThI para thA jo svayaM bhI dhAraNasagotrA, nAgarAjakumArI thii| viSNu kI zeSazAyI pratimA ke nayanayoganimilita hote haiM / tathaiva tIrthakara pratimA bhI dhyAnastha hotI hai, vizeSataH baiThI huii| viSNu kA mukhamaMDala alaukika zAnti se saMpanna smiti aura aNDAkAra se sampanna hotA hai tathaiva tIrthakara kI pratimA kA mukha bhI aNDAkAra tathA amita zAnti se saMpanna pradarzita hotA hai / viSNu ke zira ke pIche prabhAmaMDala dikhAyA jAtA hai aura buddha tathA jina kI pratimA bhI prabhAmaMDala saMpanna dikhAI jAtI hai| zAnti, saumyatA tathA dhyAnalInatA buddha evaM ziva kI pratimA meM bhI pAI jAtI hai| isa prakAra pratimAoM ke pratIkacihna una dharmoM kI samAnarmitA prakaTa karate haiM, bheda meM bhI abheda dikhAte haiN| sAtha hI yaha bhI siddha karate haiM ki ye samasta pratIka kinhIM viziSTa paristhitiyoM meM bhinna-bhinna matAvalambiyoM ne svIkAra kara liye haiM / para, isa sabase bhAratabhUmi ke nivAsiyoM kI vaicArika tathA bhAvAtmaka ekatA to vyakta hotI hI hai| AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana banya 64