Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ sva: mohanalAla bAMThiyA smRti grantha tavesu vA uttama baMbhaceraM jIvana kA lakSya Atmahita, sukhAnubhUti va zAMtiprApti hotA hai, honA caahie| sthAyI aura caitasika sukha saMyama va tyAga-pratyAkhyAna se prasUta hotI hai / Agama - sAhitya meM pratyAkhyAna ke do prakAra batalAe gae haiM - 1. mUlaguNa pratyAkhyAna 2. uttaraguNa pratyAkhyAna / AdhyAtmika sAdhanA ke lie jo guNa anivArya hote haiM ve mUlaguNa kahalAte haiM sAdhanA ke vikAsa ke lie kie jAne vAle nirdhArita prayoga uttaraguNa kahalAte haiM sAdhanA ke vikAsa ke lie kie jAne vAle nirdhArita prayoga uttaraguNa kahalAte haiM / mUlaguNa pratyAkhyAna ke do prakAra haiM - sarvamUlaguNa pratyAkhyAna aura dezamUlaguNa pratyAkhyAna / inameM prathama sarvavirata ( muni) ke lie aura dUsarA dezavirata (zrAvaka) ke lie AcaraNIya hotA hai / sarvamUlaguNa pratyAkhyAna ke pAMca prakAra haiM 1. sarvaprANAtipAta viramaNa 2. sarva mRSAvAda viramaNa 3. sarva adattAdAna viramaNa 4. sarva maithuna viramaNa 5. sarva parigraha viramaNa | - mahAzramaNa mudita kumAra deza mUlaguNa pratyAkhyAna ke bhI pAMca prakAra haiM - 1. sthUla prANAtipAta viramaNa 2. sthUla mRSAvAda viramaNa 3. sthUla adattAdAna viramaNa 4. sthUla maithuna viramaNa 5. sthUla parigraha viramaNa / uttaraguNa pratyAkhyAna ke do prakAra haiM - 1. sarva uttaraguNa pratyAkhyAna 2. deza uttaraguNa pratyAkhyAna / sarva uttaraguNa pratyAkhyAna ke dasa prakAra batalAe gae haiM 1. 2010_03 anAgata pratyAkhyAna - bhaviSya meM karaNIya tapa ko pahale karanA / jaise paryUSaNa parva ke samaya AcArya, tapasvI, glAna Adi ke vaiyAvRttya meM saMlagna rahane ke kAraNa maiM pratyAkhyAna - tapasyA nahIM kara sakUMgA - isa prayojana se anAgata tapa vartamAna meM kiyA jAtA hai / 152
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. 3. koTisahita pratyAkhyAna eka pratyAkhyAna kA antima dina aura dUsare pratyAkhyAna kA prAraMbhika dina ho, vaha koTisahita pratyAkhyAna hai / 5. 6. 7. 8. 6. 10. atikrAnta tapa - vartamAna meM karaNIya tapa nahIM kiyA jA sake, use bhaviSya meM karanA / darzana digdarzana niyaMtrita pratyAkhyAna - nIroga yA glAna avasthA meM bhI "maiM amuka prakAra kA tapa, prayukta amuka- dina avazya karUMgA" isa prakAra kA pratyAkhyAna karanA / sAkAra pratyAkhyAna - apavAda sahita pratyAkhyAna / anAkAra pratyAkhyAna - apavAda rahita pratyAkhyAna / parimANakRta pratyAkhyAna parimANayukta pratyAkhyAna / niravazeSa pratyAkhyAna parityAgayukta pratyAkhyAna / saMketa pratyAkhyAna - saMketa yA cihna sahita kiyA jAne vAlA pratyAkhyAna / jaise - jaba taka yaha dIpa nahIM bujhegA yA jaba taka maiM ghara nahIM jAUMgA yA jaba taka pasIne kI bUMdeM nahIM sUkheMgI taba taka maiM kucha bhI na khAUMgA aura na pIUMgA / adhvA pratyAkhyAna - muhUrtta, paurUSI Adi kAlamAna ke AdhAra para kiyA jAne vAlA pratyAkhyAna / datti, kavala, bhikSA, gRha, dravya Adi ke 2010_03 azana, pAna, khAdya aura svAdya kA sampUrNa deza uttaraguNa pratyAkhyAna ke sAta prakAra prajJapta haiM - 1. digkha 2. upabhogaparibhoga parimANa 3. anartha daNDa viramaNa 4. sAmAyika 5. dezAvakAsika 6. pauSadhopavAsa 7. atithisaMvibhAga / anta meM apazcima mAraNAntika saMlekhanA / ye sabhI guNa - vrata aura AdhyAtmika prayoga parama sukha prApti ke hetu banate haiM / sukha do prakAra kA hotA hai indriya-sukha aura atIndriya sukha / indriyoM ke mAdhyama se prApta hone vAlA sukha manojJa indriya viSayoM kI upalabdhi para AdhArita hotA hai / unakI anupalabdhi meM vaha nahIM miltaa| una sukhoM meM lipta honA duHkha kA kAraNa bana jAtA hai Agama meM isa saccAI ko isa bhASA meM prakaTa kiyA gayA hai| 1
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ / svaH mohanalAla bAThiyA smRti grantha 388888888888888888888 jaha kipAgaphalANaM pariNAmoM na suNdro| evaM bhuttANa bhogANaM pariNAmoM na suMdaro / / jisa prakAra kipAka phala khAne meM acche lagate haiM, kiMtu unakA pariNAma asundara (prANAnta) rUpa meM hotA hai, usI prakAra bhoga bhogakAla meM sukhada lagate haiM, kintu parimANa kAla meM ve duHkhadAyI ho jAte haiN| saMskRta sAhitya meM bhI kahA gayA hai - ikSuvada virasAH prAnte sevitA syuH pare rsaaH| sevitastu rasaH zAntaH sarasa syAta paramparama / / anya rasa sevita hone para anta meM ikSu kI bhAMti virasa bana jAte haiN| zAnta rasa eka aisA rasa hai jo sevita hone para Age se Age sarasa banatA jAtA hai| zAnta rasa atIndriya sukha hotA hai| usakI prakRti vaiSayika sukhoM se bhinna prakAra kI hai| vaha sthAyI va sadA sukhadAya hotA hai| atIndriya sukha ko pAne ke lie vaiSayika sukhoM se virata honA, anAsakta honA anivArya hotA hai| - aindriyaka sukhoM meM pramukha sthAna abrahmacarya kA hai| zAzvata sukhoM ke abhIpsa vyakti ke lie isase virata honA anivArya hai| adhyAtma ke lie samarpita vyaktiyoM (sAdhuyoM) ke lie to brahmacarya kI pUrNatayA ArAdhanA Avazyaka hai / vaha sAdhutva kA kendrIya tattva hai / saMnyasta jIvana jIne vAloM ke lie kaMcana (dhana) aura kAminI (strI) se virata rahanA maulika AcArasaMhitA hai| gRhIta maulika vrata kI surakSA ke lie apekSita hone para prANatyAga bhI upAdeya mAnA gayA hai| porUSa ke preraka pUjya gurudeva zrI tulasI ke gIta kI eka paMkti mananIya hai - ___"prANoM kI paravAha nahIM hai, praNa ko aTala nibhaaeNge|" brahmacarya khatare meM par3a jAe to usakI surakSA ke lie Avazyaka pratIta hone para yathAvidhi maraNa kA varaNa bhI muni ke lie Agama vihita hai| muni ke lie jIvana aura mRtyu gauNa haiM, usake lie saMyama athavA svIkRta maulika vratoM kI surakSA mukhya bAta hai| jIvana to anaMta bAra mila gyaa| usakI kyA mUlyavattA hai ? mUlyavattA cAritra kI ArAdhanA kI hai| muni ho athavA samaNa, usake lie satya, brahmacarya jaise maulika vrata siddhAntataH nirapavAda 2010_03
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ darzana digdarzana pAlanIya hote haiN| unakI mUlyavattA ke sAmane yaha nazvara jIvana nA kucha hai| vastutaH brahmacarya kA pAlana duSkara hotA hai| aura khatare ke sthAna meM rahakara bhI usako vizuddha rakhanA mahAduSkara hotA hai| uttarAdhyayana kA yaha ghoSa isa bAta ko balavAna banAtA hai - _ 'uggaM mahavvayaM baMbhaM, dhAreyavvaM sudukkaraM' - ugra brahmacarya mahAvrata ko dhAraNa karanA bahuta hI kaThina kArya hai| prastuta prasaMga meM uttarAdhyayana ke TippaNoM meM eka aitihAsika prasaMga diyA gayA hai, vaha isa prakAra hai cAturmAsa prArambha hone ko thaa| sthUlibhadra sahita cAra muni AcArya sambhUtavijaya ke pAsa aae| sabane gurUcaraNoM meM apanA-apanA nivedana prastuta kiyaa| eka ne kahA - gurudeva! maiM siMha kI guphA meM apanA cAturmAsa bitAnA cAhatA huuN| dUsare ne sAMpa kI bAMbI para sAdhanA karane kI icchA pragaTa kii| tIsare ne panaghaTa kI ghATa para aura cauthe muni ne kozA vezyA kI citrazAlA meM rahane kI anumati caahii| gurU ne unheM svIkRti de dii| ___cAra mAsa biite| sabhI nirvighna sAdhanA sampanna kara AcArya ke pAsa aae| AcArya ne pahale muni ko 'duSkara kArya karane vAle' ke saMbodhana se saMbodhita kiyaa| usI prakAra dUsare, tIsare muni ke lie bhI yahI sambodhana prayukta kiyaa| kintu sthUlibhadra ko dekhate hI AcArya ne unheM 'duSkara-duSkara, mahAduSkara' kahakara saMbodhita kiyaa| tInoM muniyoM ko gurU kA yaha kathana bahuta akhraa| ve apanI bAta kaheM usase pUrva hI AcArya ne unako samAhita karate hue kahA - ziSyoM ! sthUlibhadra kozA vezyA kI citrazAlA meM rhaa| saba prakAra se suvidhAjanaka ciraparicita sthAna, anukUla vAtAvaraNa, pratidina SaDarasa bhojana kA Asevana aura phira kozA ke haavbhaav| sabakucha hote hue bhI kSaNa bhara ke lie mana kA vicalita na honA, kAmabhogoM ke rasa ko jAnate hue bhI brahmacarya vrata kI kaThora sAdhanA karanA kitanA mahAduSkara kArya hai ? yaha vahI kozA hai, jisake sAtha ye bAraha varSa taka rahe the| vahAM rahakara inhoMne apanI sAdhanA hI nahIM kI hai, apitu kozA jaisI vaizyA ko bhI eka acchI zrAvikA banAyA hai| ataH inake lie yaha sambodhana yathArtha hai| unameM se eka muni ne gurUvacanoM para viparIta zraddhA karate hue kahA-kozA ke yahAM rahanA kauna sA mahAduSkara kArya hai ? vahAM to hara koI sAdhanA kara sakatA hai| Apa mujhe AjJA deM, maiM agalA cAturmAsa vahAM bitaauuNgaa| 2010_03
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ sva: mohanalAla bAMThiyA smRti grantha AcArya nahIM cAhate the ki vaha muni dekhAdekhI se aisA kre| bAra-bAra gurU ke niSedha karane para bhI usane apanA Agraha nahIM chodd'aa| anta meM vahI huA jo honA thA / cAturmAsa bitAne ke lie vaha kozA ke yahAM pahuMca gyaa| kucha dina bIte / indriyaviSayoM kI sulabhatA / manojJa zabda, manojJa rUpa, manojJa rasa Adi pAMcoM viSayoM ne apanA prabhAva DAlA aura usakI kAmavRtti jAgRta ho gii| aba vaha kozA kA sahavAsa pAne ke lie Atura thaa| avasara dekhakara eka dina apanI bhAvanA ko kozA ke sAmane rakha diyA / kozA to pahale se hI saMbhalI huI thii| vaha nahIM cAhatI thI ki koI muni usake kAraNa saMyama - bhraSTa bane / muni ko sanmArga para lAne ke lie usane eka upAya socaa| usane muni se kahA - yadi Apa mujhe pAnA cAhate haiM to Apako merI eka zarta pUrI karanI hogI / nepAla se ratna - kambala ko lAnA hogaa| kAma bhAvanA kI abhIpsA ne muni ko nepAla jAne ke lie vivaza kara diyaa| barasAta kA mausama / mArgagata saikar3oM kaThinAiyAM aura cAturmAsa ke bIca vihAra / jaisetaise aneka kaSToM ko sahakara muni nepAla pahuMcA aura ratna kambala lekara punaH A gayA / bhItara hI bhItara vaha bar3A prasanna ho rahA thA ki Aja usakI manobhAvanA saphala hogii| muni ne ratna kambala kozA ko dii| kintu kozA ne muni ke dekhate-dekhate kIcar3a se sane hue pairoM ko ratna kambala se pauMchA aura use nAlI meM pheMka diyaa| isa ghaTanA ko muni visphArita netroM se dekhatA raha gyaa| usake mana para eka gaharI pratikriyA huI ki kitane kaSToM ko sahakara maiM ise yahAM lAyA aura usakA yaha durUpayoga ! bAta kucha samajha meM nahIM aaii| anta meM usane kozA se pUcha hI liyA - bhadre ! tumane yaha kyA kiyA ? isa bahumUlya kambala kA kyA yahI upayoga thA ? kozA ne vyaMgya kI bhASA meM kahA- saMyama ratna se bar3hakara ratnakambala kaunasI amUlya vastu hai ? Apane to tuccha kAmabhogoM ke lie saMyamaratna jaisI anamola vastu ko bhI chor3a diyA / phira ratnakambala hai hI kyA ? kozA ke ina vAkyoM ne muni ke antaHkaraNa ko bIMdha diyaa| punaH vaha saMyama meM sthira ho gyaa| use AcArya ke 'mahAduSkara' kathana kI bhI smRti ho AI jisake kAraNa usane yaha pracaMga racA thaa| anta meM vaha AcArya ke pAsa AyA aura kRta doSa kI AlocanA kara siddha-buddha aura mukta ho gyaa| - - abrahmacarya tIna prakAra kA hotA hai| 1. divya - devatA saMbaMdhI 2. mAnuSika manuSya saMbaMdhI 3. tiryagayaunika - pazu-pakSI saMbaMdhI / isa trividha maithuna sevana kA tIna 2010_03 156
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ darzana digdarzana karaNa aura tIna yoga se yAvajjIvanArtha parityAga karane para brahmacarya ke 343 43 = 27 bhaMga bana jAte haiN| brahmacarya kA artha kevala vasti-niyamana hI nahIM kevala daihika bhoga se viramaNa nahIM, usakI pUrNatA brahyaAtmA meM ramaNa karane se hotI hai| isa sAdhanA ke lie mana para niyaMtraNa aura bhAvoM kA pariSkAra apekSita hotA hai| jisane yaha sAdhanA siddha kara lI, vaha uttama tapasvI hai| pratikUla sthitiyoM ko sahanA apekSAkRta sarala hai kintu manonukUla sthitiyoM meM mana kA saMyama na rakhanA kaThina hotA hai| abrahmacarya se zaktikSaya aura brahmacarya se zaktisaMcaya hotA hai, zakti kI rakSA hotI hai| acche aura bure donoM prakAra ke kAryoM meM vIryavattA Avazyaka hotI hai Arai brahmacarya se vaha sucArU rUpa meM prApta hotI hai| isalie brahmacarya ko uttama tapa kI saMjJA denA sArthaka pratIta hotA hai| 2010_03