Book Title: Tattvarth sutra Tika ek Samiksha
Author(s): Pannalal Jain
Publisher: Z_Fulchandra_Shastri_Abhinandan_Granth_012004.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211096/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 616 : siddhAntAcArya paM0 phalacandra zAstrI abhinandana-grantha "saba karmoMkA utkRSTa pradezabandha utkRSTa yogake sadabhAvameM hotA hai| aura utkRSTa yogakA jaghanya kAla eka rahasyamaya aura utkRSTa kAla do samaya hai| isalie yahA~ oghase AThoM karmoke utkRSTa pradezabandhakA jaghanya kAla eka samaya aura utkRSTa kAla do samaya kahA hai| yaha sambhava hai ki anutkRSTa yoga eka samaya taka ho aura anutkRSTa yogake sadbhAvameM utkRSTa pradezabandha sambhava nahIM, isalie oghase AThoM karmAke anutkRSTa pradezabandhakA jaghanya kAla eka samaya kahA hai| aba zeSa rahA AThoM karmoke anatkRSTa pradezabandhakA utkRSTa kAla so usakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai vizeSArthameM yaha dhyAna barAbara rakhA gayA hai ki jo bAta pahale likha Aye haiM usakI punarAvRtti na ho| isalie kahIM-kahIM saMketa yA ullekha bhI kiyA gayA hai| jaise ki kAla-prarUpaNAke prakaraNameM vizeSArtha meM likhA gayA hai 'kAlakA khulAsA pahale jisa prakArakara Aye haiM use dhyAnameM rakhakara yahA~ bhI kara lenA cAhie / mAtra bAdara paryApta nigodoMkA utkRSTa kAla antarmaharta jAnanA caahie|' isa prakAra Agama granthoke satata abhyAsase jinhoMne siddhAntake prarUpaNameM vizadatA prApta kI hai unake sampAdita grantha svataH siddhAntamaya haiM. isameM AzcaryakI kyA bAta hai? tattvArthasUtraTIkA : eka samIkSA DaoN0 pannAlAla sAhityAcArya, sAgara tattvArthasUtra ke pUrva jaina zrutameM tattvoMkA nirUpaNa bhagavanta puSpadanta aura bhUtabalike dvArA pracArita sat saMkhyA Adi anuyogoMke mAdhyamase hotA thaa| isakA ullekha tattvArthasUtrameM 'satsaMkhyA kSetra sparzana kAlAmtara bhAvAlpa bahutvaizca' sUtrake dvArA kiyA hai| isa zailIkA anugamana karanevAlA AcArya nemicandrajIkA gommaTasAra hai| umAsvAmI mahArAjane tatvArthasUtrameM jisa zaMlIko aMgIkRta kiyA, vaha sarala honese sabako grAhya hii| tattvArthasUtrapara digambara aura zvetAmbara donoM sampradAyoMmeM vividha saMskRta TIkAe~ likhI gaI hai| AcArya pajyapAdakI 'savArthasiddhi' akalaMkadeva kA rAjavArtika vidyAnandakA zlokavArtika aura umAsvAtikA tatvArthAdhigamabhASya atyanta prasiddha TIkAe~ haiM / samantabhadra svAmoke gandhahasti mahAbhASyakA ullekha mAtra milatA hai para grantha kahIM upalabdha nahIM ho rahA hai| yaha rahI saMskRta TIkAoMkI bAta. paranta tattvArthasatrakI zailIse tatvoMkA nirUpaNa karanevAle harivaMzapurANa, AdipurANa, padmapurANa tattvArthasAra tathA puruSArthasiddhayapAya Adi aneka svatantra grantha upalabdha hai| tAtparya yaha hai ki yaha tattva-nirUpaNakI zailI granthakAroMko itanI rucikara lagI ki pUrva zailIko ekadama bhulA diyA gayA hai / "tattvArthasUtra" para anekoM vidvAnoMne hindI TIkAe~ likhI haiM jo saMkSipta, madhyama aura vistRta saba prakArakI haiN| paM0 sadAsukharAyajI kAsalIvAlakI 'artha prakAzikA' nAmakI vistRta TIkA hai| usameM prasaGgopAnta aneka viSayoMkA samAveza kiyA gayA hai / Adhunika TIkAoMmeM siddhAntAcArya paNDita phUlacandrajI zAstrIkRta aura varNI granthamAlAse prakAzita TIkA 'tattvArthasUtra' hamAre sAmane hai| isa TIkAmeM paNDitajIne TippaNameM zvetAmbara Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama khaNDa : 617 9 sampradAyameM pracalita pATha-bhedoMkA bhI samullekha kiyA hai tathA praznottarakI paddhatiko apanAkara prasaGgAgata aneka viSayoMko spaSTa kiyA hai| __paNDita phUlacaMdrajI dhavalAdi granthoMke mAne hue vidvAn haiM / ataH unhoMne bIca-bIcameM usake Azrayase viSayako spaSTa kiyA hai / yathA prathamAdhyAyameM vyaJjanAvagraha aura arthAvagrahake svarUpa tathA bhedoMko spaSTakara yaha pratiphalita kiyA hai ki cakSu aura mana jahA~ aprApyagrAhI haiM, vahA~ zeSa cAra indriyA~ prApyagrAhI tathA aprApyagrAhI-donoM prakArakI haiN| pramANa aura nayoMkA vivecanakara unakA antara batalAyA hai tathA naigamAdi nayoMkA vizada vivecana kiyA hai|| dvitIyAdhyAyameM vedoMke sAmya aura vaiSamyakA viSaya spaSTakara akAlamaraNake rahasyako udghATita kiyA hai| audArikAdi zarIroMkI viziSTatA prakaTa karate hue AhAraka aura anAhArakake svarUpakI carcAkI hai / vigrahagatike bheda aura usameM pAI jAnevAlI AhAraka tathA anAhAraka avasthAko spaSTa kiyA hai| bhavasthiti aura kAyasthitikA antara batalAyA hai| RjugativAlA jIva anAhAraka kyoM nahIM hotA hai ? isakA pratipAdana kiyA hai| ___ tRtIyAdhyAyake prArambhameM lokakI AkRti tathA bhedoMkI carcAkara usake citra dete hue ghanaphala nikAlane kI vidhiko darzAyA hai| adholokakA vistRta varNana kara ratnaprabhA Adi pRthiviyoMke svarUpapara acchA prakAza DAlA hai| caturthAdhyAyameM vaimAnika devoMkI sthitikA varNana karate hue ghAtAyuSka aura aghAtAyuSka devoMkI ca kI hai tathA ghAtAyuSka kahA~ taka utpanna hote haiM unakI Ayu anyadevoMkI AyukI apekSA kitanI adhika hotI hai, yaha spaSTa kiyA hai| paJcamAdhyAyameM jIvAjIvAdi dravyoMkI carcA karate hue Adhunika vijJAnakA Azraya lekara SaDdravyoMkA samarthana kiyA hai| khAsakara dharma adharmakI kalpanAko spaSTa kiyA hai| paJcamAdhyAyakA vivecana pravacanakartA vidvAnoMko khAsakara dekhanA cAhie isase aneka pravacanoMmeM rocakatA aura AkarSaNa utpanna hogaa| paramANuoMkA paraspara bandha kyoM hotA hai aura kisa sthitimeM hotA hai yaha saba viSaya atyadhika spaSTa kiyA hai| prasaGgopAnta vibhinna upAdAnakI carcAkI gaI hai| SaSTha adhyAyameM sAtAvedanIya, asAtAvedanIya, darzanamoha aura cAritramohake AsravoMkI carcA karate hue kevalIke kavalAhAra kyoM nahIM hotA hai ? Adi viSayoMko spaSTa kiyA hai| saptamAdhyAyameM hiMsA-ahiMsAke svarUpakA digdarzana karAte hue rAtribhojana-parityAgapara paryApta prakAza DAlA hai aura samAjameM bar3hate hue zithilAcAra para kheda vyakta kiyA hai / vratoMke aticAroMkA bhI svarUpa citraNa acchA haA hai / isI adhyAyameM sallekhanAkI carcA karate hue praznottaroMke mAdhyamase spaSTa kiyA hai ki sallekhanA karanevAlA AtmaghAtI nahIM hai| aSTamAdhyAyameM karma tathA usakI avAntara prakRtiyoMkI carcA karate hue sAtAvedanIya tathA asAtAvedanIya yatazca jIva kriyAkI prakRtiyA~ haiM / ataH sukha duHkhakA vedana to karAtI haiM, parantu unakI sAmagrI ekatrita nahIM krtiiN| yaha sAmagrI anyAnya karmoMke udayase ekatrita hotI hai| isa viSayakI vizA carcAkI hai| pradezabandha kI carcA karate hue kauke viSayameM viSada jAnakArI dI hai| __ navamAdhyAyameM, bAraha anuprekSAoM, bAIsa pariSahoM tathA dharmadhyAna aura zukladhyAnake bhedoMkI acchI carcAkI hai| sAmAyika, chedopasthApanA, parihAravizuddhi, sUkSmasAmparAya aura yathAkhyAtacAritra tathA anazanAdi tapoMkA vizada varNana kiyA hai| nirjarAke daza sthAnoMkA spaSTIkaraNa bhI uttama huA hai| Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 618 : siddhAntAcArya paM0 phUlacandra zAstrI abhinandana-grantha dazamAdhyAyameM kevalajJAnakI prAptike kAraNoMpara prakAza DAlakara mokSakA svarUpa tathA mukta jIboMmeM jina kSetra, kAla Adi 12 anuyogoMse vaiziSTaya hotA hai unakA spaSTIkaraNa hai| "tattvArthasUtra" jinAgamakA mahattvapUrNa grantha hai, yaha sarvamAnya bAta hai| isameM prathamAnuyogako chor3akara zeSa tIna anuyogoMkA sAra saMgRhota hai| isake vidhivat svAdhyAyase jinAgamakA acchA jJAna ho jAtA hai / paryuSaNa parvameM isIkA pravacana sarvatra calatA hai aura atirikta samayameM bhI sabaloga isake prati apAra zraddhA rakhate hai / merI rAyameM paMDita phUlacandrajI dvArA racita isa hindI TIkAko eka bAra avazya par3hanA cAhie / paThana-pAThana ke lie to yaha chAtroMke lie bojhila hogI, para vidvAnoMko apanA jJAna paripakva karaneke lie paramasahAyaka siddha hogii| TIkAmeM kucha viSaya aise avazya hai jinapara vidvAn carcA kiyA karate haiM, para una alpa viSayoMko gauNakara TIkAkA svAdhyAya kareM aura pravacanakartA ise manoyoga pUrvaka par3heM to unake jJAnameM paripakvatA niyama se aavegii| paMcAdhyAyI TIkA : eka adhyayana paNDita nAthUlAla zAstrI, indaura dezake labdhapratiSTha prakANDa vidvAna siddhAntAcArya zrI paNDita phUlacandrajI siddhAntazAstrI, vArANasIkI sAhitya sevAoMke prati jitanI bhI kRtajJatA pradarzita kI jAve, thor3I hai / unakI aneka mahattvapUrNa racanAoMmeM eka paMcAdhyAyI hindI TIkA bhI hai / ajamera zAstra bhaNDArase prApta hastalikhita paMcAdhyAyIkA adhyApana zrI paNDita bAladevadAsajIke bAda gaha gopAladAsajI baraiyAne murainA mahAvidyAlayameM zrI paNDita vaMzIdharajI nyAyAlaMkAra, zrI paMDita makkhanalAlajI evaM zrI paMDita devakInandanajI vyAkhyAnavAcaspati Adi unake pramukha ziSyoMko par3hAte hue zrI paM0 makkhanalAlajIse usakA hindI anuvAda karAyA thA / vaha apUrNa grantha zAstrI parIkSAke pAThyakramameM ho jAnese va chAtroMke paThana-pAThanameM upayogameM Ane lagA hai| paMcAdhyAyI granthako granthakArane pA~ca adhyAyoMmeM likhanekA saMkalpa kiyA thA parantu upalabdha grantha kevala Der3ha adhyAyameM hI hai / sambhava hai likhate hue granthakArakA svargavAsa ho gayA ho|| isa granthake racayitAke sambandhameM zrI paMDita makkhanalAlajIne gambhIra aura mahattvapUrNa racanAkI dRSTise AcArya amatacandrake nAmakA ullekha kiyA hai| paMDitajIne apanI AlocanAtmaka grantha "Agama mArga prakAza" meM paMcAdhyAyIke sambandhameM vistArase vivecana kiyA hai| zrI paMDita jugalakizorajI mukhtArane paMcAdhyAyIke kartA paMDita rAjamalajIko mAnA hai / zrI paMDita phUlacandrajIne bhI inhIMko ukta granthakA kartA svIkAra kiyA hai| hamArI dRSTimeM bhI paMcAdhyAyokI racanA AcArya amRtacandrakI nahIM hai / paMcAdhyAyIke jo zaMkA samA'dhAnake rUpameM aneka zloka hai, unameM adhika vistAra ho gayA hai jo amRtacandra sUrIkI zailIke anurUpa nahIM / jabaki amatacandra sarIkI bhASAmeM prauDhatA aura sUtra rUpa zabdAvalI dRSTigocara hotI hai| granthakartA apanA nAma granthake antameM diyA karate haiN| jaba yaha grantha pUrNa hI nahIM ho sakA to granthakartAko apanA paricaya denekA avasara