Book Title: Tathakathit Harivanshchariyam ki Vimalsuri kartuta Ek Prashna Author(s): Gulabchandra Chaudhary Publisher: Z_Nahta_Bandhu_Abhinandan_Granth_012007.pdf Catalog link: https://jainqq.org/explore/211102/1 JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLYPage #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathAkathita harivaMsacariyaMkI vimalasUrikartRtAH eka prazna (sva0) DaoN0 gulAbacandra caudharI isa zatAbdIke prArambhameM vimalasari kRta prAkRta paurANika mahAkAvya paumacariyaMkA sampAdana prasiddha jarmana vidvAn harmana yAkovIne kiyA thA jisakA prakAzana san 1914 meM bhAvanagarase huA thaa| tabase lagabhaga 28 varSoM ke bAda ukta kRti aura raviSeNake saMskRta padmacarita (padmapurANa)ke bIca tulanAtmaka adhyayanake phala prakAzameM Aye / san 1942 kI anekAnta patrikA, varSa 5 ke aMka 1-2 meM sva. paM0 nAthUrAma premIne "padmacaritaM aura paumacariyaM" lekha tathA ukta varSake 10-11veM aMkoMmeM paM0 paramAnanda zAstrIne 'paumacariyaMkA antaHparIkSaNa' nAmaka lekha likhe| premIjIne apane ukta lekhako sana 1942 meM prakAzita apanI kRti 'jaina sAhitya aura itihAsa meM bhI prakAzita kiyaa| ina lekhoMmeM paumacariyaM aura padmacaritake bIca sAmya aura vaiSamyapara UhApoha kiyA gayA hai| parantu vimalasUrine koI aura grantha likhe the usapara prakAza nahIM DAlA gyaa| "jaina sAhitya aura itihAsa" ke prathama saMskaraNa (1942)meM eka sthala (pR0 520) para premIjIne praznottaramAlikAke kartA kisI vimalasUrike hone kI sambhAvanAkA khaNDana kiyA hai para usI granthake pariziSTameM do choTe pairAgrAphoM dvArA udyotana sUri kRta taba aprakAzita kRti "kuvalayamAlA" (zaka saM0 700) kI prastAvanA gata eka gAthA buhayaNasahassadaiyaM harivaMsuppattikArayaM paDhamaM / vaMdAmi vaMdiyaM pi hu harivaMsaM ceva vimalapayaM / / ke AdhArase (usa gAthAke pAThakI binA parIkSA kiye aura usa gAthAkI sthiti aura sandarbhakA binA vicAra kiye) sambhAvanA kI ki bimalasUri kRta "harivaMza cariyaM" honA cAhie aura likhA ki "vimalasUrikA vaha harivaMza abhI taka kahIM prApta nahIM huA hai, isake prApta honepara jinasenake harivaMzakA mUla kyA hai isapara kucha prakAza par3anekI sambhAvanA hai aura sambhava hai padmapurANake samAna vaha bhI vimalasUrike harivaMzakI chAyA lekara banAyA gayA ho| usa samaya vayovRddha sAhityika premIjIkI ukta sambhAvanAko kisIne cunautI nahIM dI, balki unake anusaraNa aura samarthanameM hI san 1966 taka kalameM calatI rahIM aura sambhavataH aba bhI cala rahI hoN| DaoN0 jyotiprasAda jainane san 1957 se pUrva likhe apane eka lekha-"vimalArya aura paumacariyaM"1 meM aura sambhavataH usase pUrva likhe apane zodha prabandha-'Studies in the Jain sources of the History of Ancient India' meM ukta sambhAvanAkI puSTike sAtha kucha vakAlata kI hai| unakA kahanA hai ki "kuvalayamAlA' kI gAthAke anusAra vimalArya na kevala apane vimalAMka kAvya (paumacariyaM)ke racayitA the, varan sarvaprathama harivaMza purANake bhI racayitA the| ukta paumacariyaMkI prazastike "soUNa puvvagae nArAyaNasIricariyAI" zabdoMse bhI yahI dhvanita hotA hai ki vimalAryane zrI nArAyaNake carita (arthAt kRSNa 1. zrI vijaya rAjendrasUri smAraka grantha pR0 437-451 / 178 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carita yA harivaMza) kI racanA paumacariyase bhI pahale kara lI thii|" ve Age calakara likhate haiM ki udyotana sUrike samakAlIna apabhraMza bhASAke mahAkavi svayambhU (lagabhaga 775-795) ne bhI vimalAryakA eka prAcIna kavike rUpameM smaraNa kiyA hai| raviSeNakA bhI smaraNa kiyA hai kintu vimalake pazcAd sambhava hai ki jisa prakAra svayambhUkI rAmAyaNa vimalake paumacariyaMpara AdhArita hai, usI prakAra unakA "riTThaNemicariu" (harivaMza) bhI vimalake harivaMzapara AdhArita ho aura kyA Azcarya ki punnATake jinasenake harivaMjJa (783 I0) kA AdhAra bhI vimalAryakA hI grantha ho|" DaoN0 jyotiprasAda jainakI ukta vakAlatakA khaNDana paumacariyaMkI aMgrejI prastAvanAke lekhaka DaoN. vhI0 ema0 kulakarNIne acchI taraha kiyA hai| ve likhate haiM ki "The word sIri in the verse "souNaM punvagae nArAyaNasIricariyAi" is misunderstood by Dr. J. P. Jain. The word off is an equivalent of Sanskrit af and stands for Baladeva or Haladhara, the elder brother of Narayana (or Vasudeva). Thus in the present content Narayana and Siri stand for Laksmana and Rama. It is quite clear that he has entirely misunderstood the whole point. Here Vimala Suri points only to the trustworthiness of the source of his Paumacariya. His statement that Svayambhu pays? homage first to vimalasUri (as an ancient poet) and then to raviSeNa is open to doubt. The name fasafe is nowhere mentioned in the passage concerned. If he has in mind the identity of vimalasUri and kIrtidhara the anuttaravAgmin he should have made the point explicit and given his reasons for the identification" sva0 50 premIne jisa samaya (san 1942 ke lagabhaga) vimalasUrike harivaMza kartRtvakI sambhAvanA jisa uparinirdiSTa gAthAke AdhArase kI thI una dinoM muni jinavijayajI dvArA kuvalayamAlAke sampAdana aura prakAzanakA upakrama cala rahA thaa| munijIke samakSa san 1942 ke madhya taka kuvalayamAlAkI kAgajapara likhI ekamAtra hastalikhita prati thI jisakA samaya 15vIM zatAbdIke lagabhaga mAnA gayA hai| usa pratimeM prastAvanAkI aneka gAthAoM (27-44 taka) meM udyotanasUrine aneka jaina (zvetA0-diga0) aura jainetara kaviyoM aura unakI kRtiyoMkA Adara pUrvaka smaraNa kiyA hai| san 1942 se pUrva unameMse kucha kaviyoM aura racanAoMpara vidvAnoMne vicAra bhI kiyA hai| yahA~ vaha saba denA sambhava nhiiN| kevala una do gAthAoMpara vicAra kiyA jAvegA jinase ki vimalasUrike harivaMza kartRtvakI sambhAvanA kI gaI hai| eka gAthA, jisakI saMkhyA 36 batalAyI gaI hai, dvArA kahA gayA hai ki "vimalAMkane jaisA vimala artha prApta kiyA vaisA kauna pAyegA, usakI prAkRta rasase sarasa mAnoM amRtamayI ho| isameM vimalAMka pada dvArA paumacariyaMkA smaraNa pratIta hotA hai|' isake bAdakI gAthAmeM (tipurisacariyapasiddho supuruSacarieNa pAyaDo loe / so jayai devagutto vaMse guttANa rAyarisI) rAjarSi devaguptako supuruSacaritake kartAke rUpameM smaraNa kiyA gayA hai| ina devaguptakA kuvalayamAlAmeM do sthAnoM para ullekha kiyA gayA hai aura inheM haNa nareza toramANakA guru mAnA gayA hai| isake bAda vaha 1. DaoN0 hari0 cu0 bhayANIne svayambhUkA samaya dazavIM zatAbdI batAyA hai| 2. puNu pahaveM saMsArArAeM, kittihareNa annuttrvaaeN| puNu raviseNAyariyapasAeM, buhie avagAhiya kaDurAe // (paumacariu, 158) itihAsa aura purAtattva / 179 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA "buhayaNasahassadayiyaM" Adi AtI hai / sva0 premIjIne isakA artha kiyA hai "maiM hajAroM budhajanoM ko priya harivaMzotpattikAraka prathama vandanIya aura vimalapada harivaMza kI vandanA karatA huuN"| isake bAda hI ve anumAna karate haiM ki isa gAthAmeM jo vizeSaNa diye gaye haiM ve harivaMza aura vimala pada ( vimalasUrike caraNa athavA vimala haiM pada jisake aisA grantha ) donoM para ghaTita hote haiM aura niSkarSa nikAla baiThate haiM ki vimalasUri kRta eka harivaMza kAvya hai / jo abhI taka aprApya hai / usa prAraMbhika sthiti meM jaba ki kuvalayamAlAkI ekamAtra prati upalabdha thI, ukta pAThako cunotI denA saMbhava nahIM thA para ukta gAthAkI sthitiko dekhate hue artha nikAlane kI saMbhAvanAko cunautI dI jA sakatI thI / prastAvanAgata gAthAoMke kramako eka bAra hama punaH dekheM to sahaja hI samajha sakate haiM ki vimalAMkako smaraNa karane vAlI gAthA (saM0 36 ) ke sAtha "buhayaNasahassadayiyaM - harivaMsaM ceva vimalapadaM" vAlI gAthAkA krama nahIM diyA gayA / una donoMke bIca meM rAjarSi devagupta vAlI gAthA AtI hai / yadi kuvalayamAlAkArako harivaMzacariyaM kartA ke rUpa meM vimalasUri iSTa the to vimalAMkake krama meM hI isa bAtakA ullekha honA thA / isase vimalapaikI punarAvRtti na karanA par3atA para vaisA na kara usakA ullekha eka gAthAke bAda kiyA hai| isa taraha antarase dI gaI gAthAmeM "harivaMza ceva vimalapayaM " se vimalasUrikRta harivaMzakA artha nikAlanA ucita nahIM / yaha niSkarSa kramika ullekhase hI saMbhava thA na ki vyatikrama dvArA vyatikrama dvArA ullekha se to yaha siddha hotA hai ki harivaMzacariyaM vimalasUrikI kRti nahIM, kisI aura kI hai / gAthAke arthako khIMca-tAnakara kI gaI saMbhAvanAne kAlAntarameM kaise tilakA tAr3a rUpa dhAraNa kara liyA thA yaha hama dekha cuke haiM / aura usase cala par3I andha paramparAkA nirAkaraNa samaya rahate honA cAhiye / saubhAgyase san 1942 ke anta meM kuvalayamAlAkI eka anya prati jaisalamera ke bRhad bhaNDArase muni jinavijayajI ko tAr3apatrapara likhI milI jisakA lekhanakAla saM0 1139 thA / pUrva kAgajavAlI 15vIM zatA0 kI pratike AdhArapara DaoN0 upAdhyene kuvalayamAlAkA eka prAmANika saMskaraNa taiyAra kiyA jisakA mudraNa kArya san 1950-51 se prAraMbha ho 1959meM prathama bhAga mUlakathA grantha ke rUpameM prakAzita huA / DaoN0 upAdhyene kAgaja para likhI pratise tAr3apatrIya pratiko kaI kAraNoMse adhika prAmANika mAnA haiM, aura prastAvanA gata "buhajana sahassadayiyaM" gAthAke 'harivaMsaM ceva vimalapayaM kI jagaha tAr3apatrIya pratike AdhArapara "harivarisaM ceva vimalapayaM" pATha nirdhArita kiyA hai / DaoN0 upAdhyene "harivaMsaM ceva" padako pUrva caraNake pada ( harivaMsuppattikArakaM ) kI punarAvRttike kAraNa artha meM bAdhA upasthita karane vAlA honese tyAjya batalAyA hai aura prAcIna pratike pAThako mAnyakara ukta gAthAkA artha kiyA hai-- maiM sahasra budhajanake priya tathA harivaMzotpattike prathama kAraka, yathArtha meM pUjya ( vandyamapi ) harivarSako unake vimala padoM (abhivyakti ) ke lie vandanA karatA huuN| isase to vimalasUrikA harivaMza kartRtva ekadama nirastra ho jAtA haiN| DaoN0 upAdhyene kuvalayamAlA dvitIya bhAgake TippaNoM meM likhA hai ki unhoMne isa sambandha meM paM0 premIjIse unake jIvanakAlameM hI bAta kI thI aura ve ukta saMbhAvanAko badalane ke pakSa meM the parantu 1956 meM prakAzita jaina sAhitya aura itihAsake dvitIya saMskaraNameM apane vArdhakyake kAraNa ve vaisA na kara ske| DaoN. upAdhyene saMbhavataH 1953 ke pUrva unase yaha bAta kI hogI kyoM ki taba taka kuvalayamAlA ke prAraMbhika pharme chapa cuke the / ukta dvitIya saMskaraNameM DaoN0 upAdhyene apanI aMgrejI prastAvanA likhI hai para Azcarya ki ve ukta saMbhAvanAkA vahA~ kucha khaNDana bhI nahIM kara sake / kuvalayamAlA ke prathama bhAgake prakAzita ho jAneke bAda bhI kucha vidvAnoMne apanI vidvattApUrNa prastAva 1. pRSTha 126 / 180 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAoMmeM gatAnugatikatAkA hI paricaya diyA hai (jaise DaoN. vhI0 ema0 kulakarNIne paduma cariyaMkI aMgrejI prastAvanA pR0 17-18meM aura paM0 amRtalAla bhojakane cauppannapurisa cariyaMkI prastAvanA pR0 467 meM) aura ukta saMbhAvanAkI bIna bajAyI hai|| isa taraha vicAra karanese vimalasUrikA harivaMza kartRtva siddha nahIM hotaa| valki harivaMzake ullikhita kartA eka harivarSa hI siddha hote haiM / udyotanasUri dvArA ullikhita pUrvavartI kaviyoM aura racanAoMne kuvalayamAlApara apanA prabhAva DAlA thA, isa bAtakA digdarzana DaoN0 upAdhyene 'Kuvalayamala influenced by earlier works'-prakaraNameM dikhAyA hai usameM unane paravartI racanA taraMgalolAse milAnakara usakI AdhArabhUta "taraMgavatI kathAkA" prabhAva bhI dikhAyA hai tathA bANakI 'kAdambarI', vimUlasUrike "padumacariyaM' jaTilake "varAMga carita" tathA haribhadrasUri kRta "samarAditya kathA" kA prabhAva kuvalayamAlApara dikhAyA hai| yadi harivarSa kRta 'harivaMza cariyaM" udyotana sUrike samayameM vidyamAna thA to usakA bhI prabhAva kuvalayamAlApara aura kuvalayamAlAke racanA kSetra jAlaurake par3osa bar3havAnAmeM 5 varSa bAda racita jinasenake harivaMzapurANapara bhI avazya par3A hogaa| kuvalayamAlApara usa prabhAvakI paravartI racanA jinasenake harivaMzase katipaya aMzoM yA vivaraNoMko milAna kara yadi dikhAyA jA sake to harivarSakA anupalabdha harivaMza kaisA kyA thA yaha anumAna layAyA jA sakatA hai aura jinasenakA mUla kyA thA isapara prakAza par3a sakatA hai| diga0 sampradAya mAnya jinasena racita harivaMza purANa eka viziSTa kRti hai| isameM pratikUla kucha bAteM dI gaI haiM jaise mahAvIrake vivAha kA saMketa, nAradakI mukti tathA samyagdRSTi kRSNa dvArA loka meM apanI pratiSThA bar3hAneke liye mithyA mUtike nirmANakI prernnaa| isalie isake mUlakA patA lagAnA Avazyaka hai| kuvalayamAlAmeM ullikhita harivarSa kRta harivaMza saMskRta aura prAkRta yA kisI bhASAmeM ho sakatA hai kyoM ki udyotanasurine saMskRta aura prAkRtake kabiyoMkA samAna bhAvase smaraNa kiyA hai / isaliye use prAkRtakI racanA honA Avazyaka nahIM hai / 1. pRSTha-86-91 / The tradition of Mahavir not having married is found in the sthAnAMga samavAyAMga and haat texts the other tradition of his having married is well known since the days of kalpasutra. D.D.M. sthAnAMga ane sUtrakRtAMga p. 330. itihAsa aura purAtattva : 181