Book Title: Tarka Pramana
Author(s): Sukhlal Sanghavi
Publisher: Z_Darshan_aur_Chintan_Part_1_2_002661.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229032/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarka pramANa bhagavAn mahAvIra, buddha aura upaniSadke saikar3oM varSa pUrva bhI Uha (Rga0 20. 131. 10) aura tarka (rAmAyaNa 3. 23. 12.) ye do dhAtu tathA tajanya rUpa saMskRta-prAkRta bhASAmeM pracalita rahe / aAgama, piTaka aura darzanasUtroM meM unakA prayoga vividha prasaMgoM meM thor3e-bahuta bhedake sAtha vividha arthoM meM dekhA - jAtA hai / saba arthoM meM sAmAnya aMza eka hI hai aura vaha yaha ki vicArAtmaka jJAnavyApAra / jaiminIya sUtra aura usake zAbarabhASya Adi vyAkhyAgranthoM meM usI bhAvakA dyotaka Uha zabda dekhA jAtA hai, jisako jayanta ne maMjarImeM anumAnAtmaka yA zabdAtmaka pramANa samajhakara khaNDana kiyA hai (nyAyama0 pR0 588) / nyAyasUtra ( 1. 1, 40) meM tarkakA lakSaNa hai jisameM Uha zabda bhI prayukta hai aura usakA artha yaha hai ki nakotmaka vicAra svayaM pramANa nahIM kintu pramANAnukUla bhanovyApAra mAtra hai| pichale naiyAyikoMne tarkakA arthavizeSa sthira evaM spaSTa kiyA hai| aura nirNaya kiyA hai ki tarka koI pramANAtmaka jJAna nahIM hai kintu vyAsijJAnameM bAdhaka honevAlI aprayojakatvazaGkAko nirasta karanevAlA vyApyAropapUrvaka vyApakAropasvarUpa AhArya jJAna mAtra hai jo usa vyabhicArazaGkAko haTAkara vyAsinirNayamai sahakArI yA upayogI ho sakatA hai (cintA0 anu. pR0 210; nyAya0 vR01. 1. 40) / prAcIna samayase hI nyAya darzanamai tarkakA sthAna pramANakoTimeM nahIM hai / nyAyadarzanake vikAsake sAtha hI tarkake artha evaM upayogakA itanA vizadIkaraNa huaA hai ki 1 'upasargAdbhasva UhateH / -pA0 sU0 7. 4, 23 / 'naiSA taNa matirApaneyA-kaTha0 2.6 / / 2 'takA jattha na vijai'-AcA0 sU0 170 / 'vihiMsA vitaka'-majmi.. samvAsavasusta 2. 6 / 'tarkApratiSThAnAt'-brahmasU0 2. 1. 11 / nyAyasU0 1. 1. 40 / 3 'trividhazca UhaH / mntrsaamsNskaarvissyH|- zAbarabhA0 6.1.1 / jaiminIyanyA0 adhyAya 6. pAda 1. adhi01| 4 nyAyasU0 1. 2. 1 / Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 173 isa viSaya para bar3e sUkSma aura sUkSmatara grantha likhe gae haiM jinakA prArambha gaMgeza upAdhyAyase hotA hai / / bauddhatArkika ( hetuvi0 TI0 pR0 17) bhI tarkAtmaka vikalpajJAnako vyAsijJAnopayogI mAnate hue bhI pramANa nahIM maante| isa taraha takako pramANarUpa mAnanekI mImAMsaka paramparA .aura apramANarUpa hokara bhI pramANAnugrAhaka mAnanekI naiyAyika aura bauddha paramparA hai / ___ jaina paramparAmeM pramANarUpase mAne jAnevAle matijJAnakA dvitIya prakAra IhA jo vastutaH guNadoSavicAraNAtmaka jJAnavyApAra hI hai usake paryAyarUpase Uha aura tarka donoM zabdoMkA prayoga umAsvAtine kiyA hai ( tattvArthabhA0 1. 15) / jaba jaina paramparAmeM tArkika paddhatise pramANake bheda aura lakSaNa AdikI vyavasthA hone lagI taba sambhavataH sarvaprathama akalaGkane hI tarkakA svarUpa, viSaya, upayoga Adi sthira kiyA (laghI0 svavi0 3. 2.) jisakA anusaraNa pichale sabhI jaina tArkikone kiyA hai / jaina paramparA mImAMsakoMkI taraha tarka yA Uhako pramANAtmaka jJAna hI mAnatI AI hai| jaina tArkika kahate haiM ki vyAptijJAna ho tarka yA Uha zabdakA artha hai| cirAyAta prArthaparamparAke ati paricita Uha yA tarka zabdako lekara hI akalaGkane parokSapramANa ke ekabheda rUpase tarkapramANa sthira kiyA / aura vAcaspati mizra zrAdi' naiyAyikoMne vyAptijJAnako kahIM mAnasapratyakSarUpa, kahIM laukikapratyakSarUpa, kahIM anamiti Adi rUpa mAnA hai usakA nirAsa karake jaina tArkika vyAptijJAnako ekarUpa hI mAnate Ae haiN| vaha rUpa hai unakI paribhASAke anusAra trkpdprtipaady| prAcArya hemacandra usI pUrvaparamparAke samarthaka haiMpra0 mI0 pR0 36 / I0 1636 ] [ pramANamImAMsA 1 tAtparya pR0 156-167 / nyAyama0 pR0 123 /