Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : navama khaNDa tAntrika sAdhanAe~ eka paryavekSaNa DA. rudradeva tripAThI [ema.e., pI.eca.DI. sAhityadarzanAcArya ] bhAratIya mAnava ke jana-jIvana ko sukhI, samRddha tathA zAntimaya banAne ke lie pUrva maharSiyoM ne jina upAyoM kA AkhyAna kiyA hai, unameM "tAntrika sAdhanA" kA sthAna bhI pramukha hai| yaha sAdhanA ihalaukika aura pAralaukika kalyANa kI kAmanA se AvirbhUta hone ke kAraNa yugoM se parIkSA kI kasauTI para kharI utaratI rahI hai| tapaHpUta maharSiyoM ne AtmasAdhanA ke dvArA isake satya ko zAstroM ke mAdhyama se Aja ke mAnava taka pahuMcAyA hai aura apane apAra zrama se isake vAstavika tathya ko puraskRta karane kA ArSa puruSArtha kiyA hai / zrIkRSNa ne gItA meM arjuna ko bodha dete hue mAnava kI Izvara athavA IzvarIya sattA sampanna vastuoM ke prati abhiruci ke pramukha kAraNa batAte hue kahA ki catuvidhA bhajante mAM janAH sukRtino'rjuna ! ArtI jijJAsurayayoM zAnI ca bharatarSabha // 7-16 // arthAt bharatavaMziyoM meM zreSTha he arjuna, (1) Arta - saMkaTa meM par3A huA, (2) jijJAsu ---- yathArtha jJAna kA icchuka, (3) arthArthI---sAMsArika sukhoM kA abhilASI, tathA (4) jJAnI - aise cAra prakAra ke loga merA smaraNa karate haiM / yaha kathana sabhI ke sambandha meM lAgU hotA hai| ina cAra kAraNoM meM antima kAraNa ko chor3akara zeSa tIna to aise haiM ki inase koI bacA huA nahIM hai| kucha kevala pIr3ita haiM, kucha kevala jijJAsu haiM aura kucha kevala arthArthI hai; jabaki adhikAMza vyakti tInoM kAraNoM se grasta haiM / aise logoM kI AvazyakatAe~ kitanI adhika hotI haiM, yaha kisI se chipA nahIM hai / ye AvazyakatAe~ mUlataH kaSToM se chuTakArA pAne, jJAtavya ko jAnakara jijJAsA ko zAnta karane tathA sAMsArika sukhoM ko prApta karane ke lie nirantara bar3hatI rahatI haiM / ataH AcAryoM ne inakI pUrti ke lie bhI aneka mArga batAye haiM, jinameM "tantra sAdhanA " bhI eka hai / tantra zakti se prAcIna AcAryoM ne aneka prakAra kI siddhiyA~ prApta kI thIM aura anya sAdhanAoM kI apekSA tantra-sAdhanA ko sulabha tathA sarala rUpa meM prastuta kara hamAre liye varadAnarUpa hI siddha kiyA thA / yahI kAraNa hai ki supaThita, alpapaThita aura apaThita, zaharI tathA grAmINa, puruSa evaM strI sabhI tantra dvArA apanI-apanI AvazyakatA kI pUrti kA prayatna karate haiM aura pUrNa saphalatA prApta kara lete haiM / isIlie tantra ko sabhI AvazyakatAoM kA pUraka mAnA jAtA hai / jaba hama duHkhoM se mukta hote haiM, to hamArI AkAMkSAeM kulAyeM bharane lagatI haiM, icchAeM sImAeM lAMghakara asIma banatI jAtI haiM sAtha hI hama yaha bhI cAhate haiM ki ina sabakI pUrti meM adhika zrama na uThAnA pdd'e| ThIka bhI hai, kauna aisA vyakti hogA jo ghora parizrama se sAdhya kriyA kI apekSA saralatA se sAdhya kriyA kI ora pravRtta na ho ? tantra vastutaH eka aisI hI zakti hai, jisameM na adhika kaThinAI hai aura na adhika zrama / thor3I-sI vidhi aura thor3e se prayAsa se siddhi prApta ho sakatI hai to tantra se ho / ataH AvazyakatA aura AkAMkSA kI siddhi ke lie tantra zakti kA sahArA hI eka sarvasulabha sAdhana hai / tantra : zabdArtha aura paribhASA 'tantra' zabda ke artha bahuta vistRta haiM, unameM se siddhAnta, zAsana prabandha, vyavahAra, niyama, veda kI eka zAkhA, ziva-zakti Adi kI pUjA aura abhicAra Adi kA vidhAna karane vAlA zAstra, Agama, karmakANDa - paddhati aura
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAntrika-sAdhanAe~ : eka paryavekSaNa 101 . unake uddezyoM kA pUraka upAya athavA yukti prastuta viSaya ke sambandha se mahattvapUrNa hai| vaise yaha zabda "tan" aura "" ina do dhAtuoM se banA hai, ataH vistArapUrvaka tattva ko apane adhIna karanA, yaha artha vyAkaraNa kI dRSTi se spaSTa hotA hai, jabaki "tan" pada se prakRti aura paramAtmA tathA "trai" se svAdhIna banAne ke bhAva ko dhyAna meM rakhakara "tantra" kA artha-devatAoM kI pUjA Adi upakaraNoM se prakRti aura paramezvara ko apane anukUla banAnA hotA hai tathA paramezvara kI upAsanA ke lie jo upayogI sAdhana haiM ve bhI "tantra'' hI kahalAte haiM / inhIM saba arthoM ko dhyAna meM rakhakara zAstroM meM tantra kI paribhASA dI gayI hai sarve'rthA yena tanyante trAyante ca bhayAjjanAn / iti tantrasya tantratvaM tantrajJAH paricakSate // arthAt jisake dvArA sabhI mantrArthoM-anuSThAnoM kA vistArapUrvaka vicAra jJAta ho tathA jisake anusAra karma karane para logoM kI bhaya se rakSA ho vahI "tantra" hai, tantrazAstra ke marmajJoM kA yahI kathana hai| tantra kA dUsarA nAma Agama hai| ataH tantra aura Agama eka-dUsare ke paryAyavAcI haiN| vaise Agama ke bAre meM yaha prasiddha hai ki AgataM zivavaktrebhyo, gataM ca girijAmukhe / mataM ca vAsudevasya, tat Agama ucyate // tAtparya yaha hai ki jo zivajI ke mukhoM se AyA aura pArvatIjI ke mukha meM pahu~cA tathA jise viSNu jI ne anumodita kiyA vahI Agama hai / isa prakAra AgamoM yA tantroM ke prathama pravaktA ziva haiM tathA usameM sammati dene vAle viSNu haiM jabaki pArvatIjI usakA zravaNa kara jIvoM para kRpA karake upadeza dene vAlI haiN| ata: bhoga aura mokSa ke upAyoM ko batAne vAlA zAstra "Agama" athavA "tantra" kahalAtA hai, yaha spaSTa hai| tantra aura janasAdhAraNa kA bhrama tantroM ke bAre meM aneka bhrama phaile hue haiN| hama azikSitoM ko chor3a deM, taba bhI zikSita-samAja tantra kI vAstavika bhAvanA se dUra kevala paramparAmUlaka dhAraNAoM ke AdhAra para isa bhrama se nahIM chUTa pAyA hai ki 'tantra kA / artha, jAdU-TonA hai|' adhikAMza jana socate haiM ki jaise sar3aka para khela karane vAlA bAjIgara kucha samaya ke lie apane karataba dikhAkara logoM ko Azcarya meM DAla detA hai usI prakAra "tantra" bho kucha karataba dikhAne mAtra kA zAstra hotA hogA aura jaise bAjIgara kI siddhi kSaNika hotI hai vaise hI tAntrika siddhi bhI kSaNika hogii| isake atirikta tantroM meM uttarakAla meM kucha aisI bAteM bhI praviSTa hI gayIM ki unameM paMcamakAra-madya, mAMsa, mIna (machalI), mudrA aura maithuna-kA sevana tathA zava-sAdhanA, balidAna Adi ke nirdeza prApta hote haiN| kintu kheda hai ki ina bAtoM ko to logoM ne dekhA para isake sAtha hI tantroM kI "gopanIyatA" kI ora unakA dhyAna nahIM gyaa| nizcita hI gopanIyatA ke isa rahasya kI pRSThabhUmi meM ye lAkSaNika zabda prayukta hue haiN| ina saba nirdezoM kA eka viziSTa AdhyAtmika artha hai jise zAstroM se tathA guru-paramparA se hI jAnA jA sakatA hai / vAmamArga yA vAmAcAra kA artha bhI isI prakAra saMketa se sambaddha hai| isameM jo bAta sAmAnya samAja samajhatA hai, vaha kadApi nahIM hai| eka yaha bhI kAraNa isa zAstra ke prati durbhAva rakhane kA hai ki madhyakAla meM jaba isa deza meM bauddhoM ke hInayAna paMtha kA pracAra balazAlI thA tathA videzI AkramaNoM se trasta janatA kucha karane meM apane Apako azakta pAkara aise mArgoM kA avalambana le rahI thI, taba hamAre santa kaviyoM ne svayaM tantra sAdhanA ke bala para hI logoM ko 'bhakti' kI ora prerita kiyA-jo ki AtmazAnti aura AtmakalyANa kA eka sugama upAya thA / aise samaya meM kucha prAsaMgika rUpa meM tantroM kI nindA bhI huI jo bAda meM hIna dRSTi kA kAraNa bnii| astu, yaha nitAnta satya hai ki-"tantroM kI udAtta bhAvanA evaM vizuddha AcAra paddhati ke vAstavika jJAna ke abhAva se hI logoM meM isa zAstra ke prati ghRNA upajI hai aura katipaya svArthI loga tuccha kriyAoM-ADambaroM ke dvArA janasAdhAraNa ko tantra ke nAma para jo Thaga lete haiM, vaha bhI isameM hetu haiN| ataH isa sAhitya kA pUrNajJAna prApta kiye binA ghRNA karanA bhUla hai| vastutaH "tantra" kyA hai ? jaisA ki hamane Upara tantra ke zabdArtha meM dikhAyA hai ki "yaha eka svatantra zAstra hai, jo pUjA aura
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 102 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : navama khaNDa AcAra-paddhati kA paricaya dete hue icchita tattvoM ko apane adhIna banAne kA mArga dikhAtA hai|" isa prakAra yaha "sAdhanA-zAstra" hai| isameM sAdhanA ke aneka prakAra dikhAye gaye haiM, jinameM devatAoM ke svarUpa, guNa, karma Adi ke cintana kI prakriyA batalAte hue "paTala, paddhati, kavaca, sahasranAma tathA stotra" ina pA~ca aMgoM vAlI pUjA kA vidhAna kiyA gayA hai| ina aMgoM kA kucha vistAra se paricaya isa prakAra hai (ka) paTala-isameM mukhya rUpa se jisa devatA kA paTala hotA hai, usakA mahattva, icchita kArya kI zIghra siddhi ke lie japa, homa kA sUcana tathA usameM upayogI sAmagrI Adi kA nirdeza hotA hai| sAtha hI yadi mantra zApita hai, to usakA zApoddhAra bhI dikhAyA jAtA hai| (kha) paddhati-isameM sAdhanA ke lie zAstrIya vidhi kA kramazaH nirdeza hotA hai, jisameM prAtaH snAna se lekara pUjA aura japa-samApti taka ke mantra tathA unake viniyoga Adi kA sAMgopAMga varNana hotA hai| isa taraha nityapUjA aura naimittika-pUjA donoM prakAroM kA prayoga-vidhAna tathA kAmya-karmoM kA saMkSipta sUcana isameM saralatA se prApta ho jAtA hai| (ga) kavaca-pratyeka devatA kI upAsanA meM unake nAmoM ke dvArA unakA apane zarIra meM nivAsa tathA rakSA kI prArthanA karate hue jo nyAsa kiye jAte haiM, ve hI kavaca rUpa meM varNita hote haiN| jaba ye "kavaca" nyAsa aura pATha dvArA siddha ho jAte haiM, to sAdhaka kisI bhI rogI para inake dvArA jhAr3ane-phUMkane kI kriyA karatA hai aura usase roga zAnta ho jAte haiN| kavaca kA pATha japa ke pazcAt hotA hai| bhUrjapatra para kavaca kA lekhana, pAnI kA abhimantraNa, tilakadhAraNa, valaya, tAbIja tathA anya dhAraNa vastuoM ko abhimantrita karane kA kArya bhI inhIM se hotA hai| (gha) sahasranAma-upAsyadeva ke hajAra nAmoM kA saMkalana ina stotroM meM rahatA hai| ye sahasranAma hI vividha prakAra kI pUjAoM meM, svatantra pATha ke rUpa meM tathA havana-karma meM prayukta hote haiN| ye nAma ati rahasyapUrNa devatAoM ke guNa-karmoM kA AkhyAna karane vAle, mantramaya tathA siddhamantra rUpa hote haiM / ataH inakA bhI svatantra anuSThAna hotA hai| (Ga) stotra--ArAdhyadeva kI stuti kA saMgraha hI stotra kahalAtA hai| pradhAnarUpa se stotroM meM guNa-gAna evaM prArthanAe~ rahatI haiM kintu kucha siddha-stotroM meM mantra-prayoga, svarNa Adi banAne kI vidhi, yantra banAne kA vidhAna, auSadhi-prayoga Adi bhI gupta saMketoM dvArA batAye jAte haiN| tattva, paMjara, upaniSad Adi bhI isI ke bheda-prabheda haiN| ina pA~ca aMgoM se pUrNa zAstra 'tantrazAstra' kahalAtA hai| kaliyuga meM tantrazAstroM ke anusAra kI jAne vAlI sAdhanA zIghra phalavatI hotI hai / isIlie kahA gayA hai ki vinA hyAgamamArgeNa nAsti siddhiH kalau priye / isI prakAra 'yoginI tantra" meM to yahA~ taka kahA gayA hai ki nirvIryAH zrautajAtIyA viSahInoragA iva / satyAdau saphalA Asan kalo te mRtakA iva // pAMcAlikA yathA bhittau sarvendriya-samanvitAH / amUrazaktAH kAryeSu tathAnye mantrarAzayaH / / kalAvanyoditarmArgaH siddhimicchati yo naraH / tRSito jAhnavItIre kUpaM khanati durmatiH // kalau tantroditA mantrAH siddhAstUrNaphalapradAH / zastAH karmasu sarveSu japa-yajJa-kriyAviSu // vaidika mantra viSarahita saryoM ke samAna nirvIrya ho gaye haiN| ve satayuga, tretA aura dvApara ke saphala the; kintu aba kaliyuga meM mRtaka ke samAna haiN| jisa prakAra dIvAra ke samAna sarvaindriyoM se yukta putaliyA~ azakta hotI haiM, usI prakAra tantra se atirikta mantra-samudAya azakta hai| kaliyuga meM anya zAstroM dvArA kathita mantroM se jo siddhi cAhatA hai vaha apanI pyAsa bujhAne ke lie gaMgA ke pAsa rahakara bhI durbuddhivaza kuAM khodanA cAhatA hai / kaliyuga meM tantroM meM kahe gaye mantra siddha haiM tathA zIghra siddhi dene vAle tathA japa, yajJa aura kriyA Adi meM bhI prazasta haiN| .
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAntrika-sAdhanAe~ : eka paryavekSaNa 103 . matsyapurANa meM kahA gayA hai ki viSNurvariSTho devAnAM hlAdAnAmudadhiryathA / nadInAM ca yathA gaMgA parvatAnAM himAlayaH // tathA samastazAstrANAM tantrazAstramanuttamam / sarvakAmapradaM puNyaM tantraM vai devasammatam / / jaise devatAoM meM viSNu, sarovaroM meM samudra, nadiyoM meM gaMgA aura parvatoM meM himAlaya zreSTha hai, vaise hI samasta zAstroM meM tantra-zAstra sarvazreSTha hai| vaha sarvakAmanAoM kA dene vAlA puNyamaya aura vedasammata hai| ___ "mahAnirvANatantra" meM bhI kahA gayA hai ki gRhasthasya kriyAH sarvA AgamoktAH kalau zive / nAnyamArgaH kriyAsiddhiH kadApi gahamedhinAm // he pArvatI ! kaliyuga meM gRhastha kevala Agama-tantra ke anusAra hI kArya kreNge| anya mArgoM se gRhasthiyoM ko kabhI siddhi nahIM hogii| - yahI kAraNa hai ki uttarakAla meM tantrazAstra aura usake AdhAra para hone vAle prayogoM para zraddhApUrvaka vizvAsa hI nahIM kiyA gayA apitu svayaM prayatna karake sukha-suvidhAe~ bhI upalabdha kI gayI hai| yaha asatya nahIM hai ki jahA~ jala adhika hotA hai vahA~ kIcar3a bhI jama jAtA hai / isI prakAra yugoM se cale Aye tAntrika karmoM meM kucha sAmayika tathA anya dezIya kriyAkalApoM ke prabhAva se paMcamakAropAsanA, malina prakriyAe~, hiMsaka vatti Adi bhI bahudhA samAviSTa ho gyii| indriya-lolupa logoM ne apane kSaNika svArtha ko apanAkara ina bAtoM ko abodha vyaktiyoM meM paryApta vistAra diyaa| phalataH unakA praveza sthAyI ho gyaa| phira bhI jo mahattvapUrNa grantha haiM ve nitAnta zuddha upAsanA aura adhyAtmatattva para hI AdhArita haiM jinakA saMkSipta paricaya prApta kara lenA bhI isa sambandha meM upayogI hogaa| "kulArNavatantra' meM 'paMcamakAra" ke prayoga kA niSedha karate hue spaSTa kahA gayA hai ki madyapAnena manujo yadi siddhi labhet vai| madyapAnaratAH sarve siddhi gacchantu mAnavAH / / mAMsamakSaNamAtreNa yadi puNyA gatirbhavet / loke mAMsAzinaH sarve puNyabhAjo bhavanti hi // yadi madyapAna karane se manuSya siddhi ko prApta karatA ho, to sabhI zarAbI siddha bana jAyeMge aura yadi mAMsabhakSaNa mAtra se acchI gati hotI to sabhI mAMsabhakSI puNyAtmA kyoM nahIM bana jAte ? Adi / tantrazAstra ke paTala, paddhati, kavaca, sahasranAma aura stotra-ina pA~ca aMgoM meM bhI kramazaH yantra, mantra, tantra, yoga aura svarodaya rUpa paMcAmRta kI apekSA rahatI hai isakI pUrti ke lie hamAre AcAryoM ne ina para bhI pUrA vicAra kiyA hai| yathA (1) yantra-Aja kA yuga bhI yAntrika yuga kahA jAtA hai| mAnava lohe se lar3a-bhir3akara bhautika vijJAna kI vRddhi meM satata jAgarUka banA huA hai / kucha aMzoM meM vaha apanI kRtiyoM ko dekhakara mana meM santoSa bhI karatA hai para antatogatvA ye sAdhana vinAza kI ora hI le jA rahe haiM isa bAta ko vaha asvIkRta nahIM krtaa| hamAre yahA~ bhI eka yAntrika yuga rahA hai jisa kAla meM pratyeka upAsaka prANimAtra ke duHkhavinAza ke lie devI upAsanA se siddha mantroM ke dvArA prayoga karatA rahA / sahI svarUpa meM usane apane pakSa meM isa sthiti para niyantraNa to kiyA hI, sAtha hI sAtha Atmonnati ke carama lakSya se bhI vaha pIche nahIM rahA / yantramayI devatA kI divya upAsanA ke dvArA ihalaukika aura pAralaukika sabhI samasyAyeM ucita DhaMga se hala kI aura vizva ke samakSa eka nayA vijJAna upasthita kiyaa| . (2) mantra-"nAsti mantramanakSaram" ke AdhAra para yaha kahanA sarala ho gayA hai ki mantroM kI vyApakatA kitanI vizAla hai| vANI ke dvArA saMsAra kI samasta prakriyAyeM saralatA se cala rahI haiM aura aharniza vANI ke mAdhyama se hI hamAre sabhI kArya sampanna ho rahe haiM / kintu yaha vANI kA vikAsa athavA vilAsa itanA vizAla hai ki isakA
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : navama khaNDa saccA upayoga nyUna mAtrA meM hI hotA rahA hai| sambhavataH isI bAta ko dhyAna meM rakhakara "bikharI huI zakti kA ekIkaraNa ho jAne para usakI kriyAzIla tejasvinI bana jAtI hai" isa siddha bhAvanA ko sAkAra svarUpa dete hue yAntrikoM ne vANI ke saMvaraNa ko prAthamikatA dI aura bIjamantroM ke dvArA hI samasta kArya siddha hone kI ora saMketa kiyaa| ucita nirdezana pAkara lakSa-lakSa upAsakoM ne eka do nahIM, gA~va ke gA~va aura bar3e-bar3e nagaroM taka ko mantra prabhAva se vipajjAla se chur3AyA hai, ApattiyoM ke AvaraNa se prakAza meM lA biThAyA hai, jisakA sAkSI pUrvakAla hai| (3) tantra-kriyA kuzalatA ke binA acchI pratibhAeM bhI andha, mUka aura badhira kI koTi meM sthira rahakara vilupta ho jAtI haiN| saMyojanA zakti kA lohA mAnane se kauna sira hilA sakatA hai| uparyukta do dhArAyeM bhI isa sarasvatI ke binA zUnya sI rahatI haiN| yahI kAraNa hai ki AcAryapravaroM ne isa para vizeSa bala diyaa| una do dhArAoM meM isakI pramukhatA na rahane para bhI isake sahayoga kI pUrNa apekSA rahatI hai / aura phira vijJAna to isameM kUTa-kUTakara bharA huA hai| isameM bhautika vastuoM kA saMkalana aura unakI upAdeyatA para pUrA lakSya rahA hai aura isake nimitta bhI kaI grantha samakSa Aye haiN| (4) yoga-isa 'triveNI' meM avagAhana karane kI yogyatA prApta karane ke lie "yoga" kI pUrNa AvazyakatA hai| yoga ke binA kisI bhI kArya meM saphalatA pAne kI abhilASA karanA kha-puSpa-saMcaya kI taraha nirAdhAra hai| isa zAstra ne bhI bhArata meM yatheccha pracAra-prasAra pAyA hai| isakI mahimA se vizva-paricita hai / Aja bhI isake dvArA siddhipatha para samArUr3ha hote hue kaI mahApuruSa dekhe jAte haiM / (5) svara-kisI kArya kA Arambha anukUla vAtAvaraNa meM ho, to vaha "atRNe patito vahniH svayamevopazAmyati" vAlI ukti kA grAsa nahIM bntaa| gatAgata kA vicAra bhI sAdhaka ke lie utanA hI Avazyaka hai jitanA ki yoga / bAhya sAdhanoM se hama bhUta, vartamAna aura bhaviSya kI uccAvaca paristhitiyoM kA jJAna kara sakate haiM, kintu hama jisa deha ke dvArA kArya karane jA rahe haiM usakI traikAlika sthiti anukUla hai yA nahIM, isakA jJAna to "svarodaya" se hI ho sakatA hai / isa viSaya ko lekara kaI granthoM kA nirmANa huA hai| isa paMcAmRta ke pAna kara lene para Aja kA asta-vyasta aura trasta mAnava avazya hI apanI trividha tApanAoM se trANa pAkara Atma-kalyANa aura loka-kalyANa kara sakatA hai, isameM sandeha ko tanika bhI avakAza nhiiN| ina saba udAtta saMkalpoM kI sarvAMgINa siddhi ke lie nimnalikhita sAdhanA kI apekSA hai (1) vizva ke samasta dharmoM meM pracalita tAntrikAdi paramparAoM kA paricaya / (2) vibhinna tantrAdi zAstra evaM anya sahayogI aneka prakAzita-aprakAzita granthoM kA eka abhinava vizAla sNgrh| (3) aprApya evaM viluptaprAya granthoM kI prApti kA prayatna / (4) tAr3apatrIya, bhojapatrIya, prastaralikhita, tAmrapatra aura vastra para athavA bAMsa para likhe hue jIrNa-zIrNa grantha athavA etat sambandhI sAhitya kI pratilipi-citra (phoTo), chAyAcitra (philma) evaM anya sAdhanoM dvArA saMrakSaNa / (5) pratyeka dharmaguruoM se samparka sAdhakara devAlaya, upAsanAgRha Adi sthAnoM para sthApita siddha-yantroM ke eka vizAla saMgraha (myUjiyama ke rUpa meM) ko sthApanA / (6) prayoga meM Ane vAlI Alekhya-sAmagrI, upAsanA-sAmagrI evaM dhAtu, dravya, grantha Adi kA pradarzana ke lie sNgrh| (7) upAsanA ke upayoga meM Ane vAle yaugika evaM anya citroM kA nirmANa aura mudrAoM ke pradarzana ke lie svarUpa-darzana / / (8) koSa- nirmANa, patra-prakAzana, anusandhAna se prApta grantha kA sulabha prakAzana, vicAra-goSThI Ayojana evaM pracAra-prasAra ke lie anya sAdhana / (6) sudUra rASTroM ke vidvAnoM se samparka sthApita kara ucita sahayoga kI prApti / (10) bhAratIya vidvAnoM se sahayoga-prApti tathA mArgadarzana-prApti / (11) itivRtta, Alekhana, durUha granthoM para TIkA, upaTIkA nirmANa tathA vividha bhASAoM meM sarala subodha anuvAda / o
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAntrika sAdhanAeM: eka paryavekSaNa 105 isake sAtha hI grAmINa aura kucha purAne vicArakoM ke mAnasa meM phailI huI bhUta-pretAdi bAdhA sambandhI bhrAnta dhAraNAoM kI saccAI sAmane rakhane ke lie pracalita anyAnya laukika paramparAoM kA anusandhAna evaM saMgraha tathA maismerijma, hipnoTijma Adi kA saccA rUpa-nidarzana / jainadharma aura tAntrika sAdhanAe~ jainadharma meM zakti kA mUla kendra AtmA ko mAnA gayA hai| AtmA kI ananta zaktiyoM ke sAkSAt jAgRta pratinidhi tIrthaMkara haiM / tIrthaMkara kI upAsanA meM hI sampUrNa bhautika evaM daivika zaktiyA~ saMlagna haiM / ataeva jainAcAryoM dvArA yantra-mantra-sAdhanA ke lie vihita kiyA gayA sampUrNa yantra - mantravidhAna, "namo arihaMtANaM" isa namaskAramantra para nirbhara hai / yahA~ arihaMta kA sAmAnya artha hai ari arthAt zatru aura hantA arthAt hanana karane vaalaa| pUre mantra vAkya kA artha huA "zatruoM ko samApta kara dene vAle parama yoddhA ko namaskAra ho" / isakA artha yaha huA ki jisane rAga-dveSa donoM AvaraNakAraka doSoM ko naSTa kara, karmaphala kA vidhvaMsa kara, ananta zaktiyoM ko upalabdha kara liyA hai, usa arihaMta ko namaskAra ho / paramAtmA aura arihaMta meM antara kevala itanA hI hai ki arihaMta sazarIrI paramAtmA hai aura siddha paramAtmA azarIrI haiM / sazarIra hote hue bhI arihaMta sAkSAt paramAtma-svarUpa haiM kyoMki arihaMta meM anantajJAna-zakti, anantadarzana-zakti, anantacAritra - zakti evaM anantabalavIrya, parAkrama-zakti kA pUrNa jAgaraNa evaM pUrNa vikAsa ho jAtA hai / sAmAnya sAdhaka ko to arihaMta kI upAsanA mAtra se hI Rddhi siddhi viSayaka kAmanA kI upalabdhi tathA bhautika evaM AdhyAtmika AkAMkSA kI prApti ho jAtI hai| aisA hama kaha sakate haiM ki yantra-mantra usI paramArAdhya arihaMta bhagavAn ke svarUpoM kI pUjAmAtra hai| jainadharma ke paramparAgata AcAryoM ne yantra-mantra ke kSetra meM apanI mahAn upalabdhiyoM ke bUte para isa upAsanA praNAlI meM itane zaktizAlI evaM UrjAsampanna bIjoM ko antarnihita kara diyA hai ki jaina yantra-mantroM kI sAdhanA ke lie vihita vidhi-vidhAna ke mArga se sAdhanA karane vAle vyakti ko alpa samaya meM hI apanI sAdhanA kI phala prApti ho jAtI hai / jaina bhramaNoM kI zakti-pUjA ke jainadharma meM bhI zakti-pUjA tathA zAktatantroM ko samucita sthAna prApta huA hai / AcArya hemacandraracita "yogazAstra" ke sAtaveM aura AThaveM prakAza meM dharmadhyAna ke antargata "padastha " nAmaka dhyAna meM anya dharmAnuyAyiyoM ke samAna hI SaTcakravedha kI paddhati ke anusAra varNamayI devatA kA cintana kiyA gayA hai| vahA~ mAtRkAdhyAna kA varNana bahuta hI rocaka hai' tathA aneka mantroM kI paramparA se zaktiyukta AtmasvarUpa kI bhAvanAoM kA vidhAna dRSTigata hotA hai / jainamantroM meM praNava (OM), mAyA (hrIM), kAmanAbIja ( klIM) Adi bIjAkSaroM kI zakti jaisI anyatra varNita hai vaisI hI batalAyI gayI hai / kevala pradhAna devatA ke rUpa meM "arihaMta" kI mAnyatA hai| isameM paMcanamaskAra - ra-mahAmantra pA~coM pada liye gaye haiM, tathA zvetAmbara jaina sampradAya ke anusAra to pratyeka tIrthaMkara kI zAsana deviyA~ cakrezvarI, ajitA, duritAri, kAlikA, vairoTyA Adi mAnI gayI haiN| dharaNendra- padmAvatI kI upAsanA to vastutaH zAkta sampradAyAnukUla hI hai| sanAtanI upAsakoM meM jo "zrIvidyArAdhanA" prasiddha hai aura bauddha sampradAya meM jo mahattva tArAdevI ko prApta hai, ThIka vaisI hI mAnyatA padmAvatI devI kI jainoM meM hai| kucha vicArakoM kA kathana hai ki zrI devI kI tArA aura pAvatI upadeviyA~ haiN| jaina sarasvatI ke solaha vidyAgRha mAnate hai jo rohiNI, prajJapti zrRMkhalA Adi nAmoM se prasiddha haiM / ataH yaha kahA jA sakatA hai ki jainadharmAnuyAyI zakti-pUjA meM bhI vizvAsa karate haiM aura ve eka prakAra se zAkta mAne jA sakate haiM / yahA~ itanA kaha denA Avazyaka hai ki jainoM meM hinduoM ke vAmAcAra athavA bauddhoM ke hInayAna jaisA koI mArga nahIM hai| 1 " mantropAsanA meM guru aura dIkSA jaba koI upAsaka kisI bhI devI-devatA kI upAsanA meM pravRtta hotA hai to use guru kI AvazyakatA hotI hai| aura ve guru apane AcAra ke anurUpa dIkSita karate haiM, tabhI ArAdhaka kI sAdhanA phalavatI hotI hai aura yaha ucita hI hai| sAtha zaMkarAcArya ne kahA hai-muni vyAmohaM bhajati gurudIkSAlatamA: " - guru-dIkSA se jisakA ajJAna naSTa O
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 106 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : navama khaNDa ho cukA hai aisA muni moha ko prApta nahIM hotaa| jainAcAryoM ko bhI yaha bAta sarvathA abhISTa hai, isalie vahA~ paMcanamaskAra-mantra meM AcArya, upAdhyAya aura sAdhu ko mahatva diyA gayA hai| Ajakala bhale hI mudrita pustakeM par3hakara prastuta zAstroM ke jJAtA bana jAya~, kintu gurugamya sampradAyakrama kA jJAna na hone para saphalatA nahIM mila sakatI tathA durAgrahI sAdhakoM ko kabhI-kabhI aisA phala bhI mila jAtA hai ki ve jIvana bhara kaSTAnubhava ke atirikta kucha bhI nahIM kara pAte / mAnava bhUloM kA pAtra hai, jabaki sAdhanAmArga asidhArA-tulya durUha hai / ataH dIkSA lekara hI Age bar3hanA caahie| dIkSA eka prakAra se guru dvArA pradatta anugraha zakti hai| AcArya abhinavagupta "tantrAloka" nAmaka grantha meM dIkSA kA vyutpattilabhya artha batAte hue kahate haiM ki "dIkSA dvArA jJAna kI vAstavikatA dI jAtI hai aura pAzavika bandhana kATa diye jAte haiM arthAt dAna aura kSapaNa-kSaya ke AdyAkSaroM se dIkSA zabda kA nirmANa huA hai| isI taraha anya tantragranthoM meM bhI dIkSA ke mAhAtmya kA varNana upalabdha hotA hai| ataH dIkSita hokara hI sAdhanAmArga meM praveza karanA zreyaskara hai| tAntrika prayoga tathA unakA upayoga kAmika-Agama meM tantra kI vyAkhyA--"vipula arthoM kA vistAra tantra-mantra dvArA kiyA jAtA hai tathA sAdhakoM kA vANa kiyA jAtA hai ataH use tantra kahate haiM" aisI kI gaI hai / yadyapi zAstroM meM tantra ke artha zAstra, anuSThAna, vijJAna, darzana, AcAra-paddhati, sAMkhya, nyAya, dharmazAstra, smRti Adi kiye gaye haiM aura jainadharma meM yoga ko hI tantra kahA gayA hai, tathApi yahA~ yantramantrAdisamanvita eka viziSTa sAdhanA-mArga kA nAma tantra mAnA jAtA hai| mahAn tantrajJa nAgArjuna ne apanI mAtA nAgamatI kI kRpA se arbudAcala (AbU parvata) para auSadhi vijJAna ko phicaanaa| bAda meM pAdalipta sUri ke pAsa jAkara AkAzagAminI vidyA kA adhyayana kiyaa| taba se hI apane dvArA saMgrahIta siddha-prayogoM kI pustikA ko likhakara, koI anya vyakti isa saMgraha ko curA na le isa dhAraNA se apanI kA~kha meM hI use rakhane lagA, jise uttara-kAla meM "kakSapTI" nAma se sambodhita kiyA gyaa| isa prakAra kucha jainAcAryoM ne bhI tantra-sAdhanA kii| jAMgulimantra, auSadhimantra, sarpa aura biccha ke viSApahAra mantra, vazIkaraNa auSadhiyA~, zvetArka, zvetagaMjA, aparAjitA, mUlI, zvetapuSpI, zaMkhapuSpI Adi vRkSoM ke mUla tathA aparAjitA, rudantI, mayUrazikhI, sahadevI, siyArasiMgI, mArjArI, sarSapa Adi kA prayoga, ravipuSya, holI, divAlI, navarAtri Adi dinoM meM lAkara kiyA jAtA hai| inake dvArA sukhaprasava, garbhabAdhA, mRtavatsAtva, kAkavandhyAdi doSa dUra kiye jAte haiN| sAtha hI jvara-ekAhika, dvayahika, tridivasIya, caturdinAtmaka bhI uparyukta auSadha-mUlikAoM ke bA~dhane se dUra ho jAte haiN| pIliyA, golA, nAbhiskhalana Adi ke lie bhI vaidyaka evaM grAmINa prakriyA se upayoga kiyA jAtA hai| ekAkSi-nAriyala, dakSiNAvarta zaMkha, eka netra vAlA rudrAkSa, dakSiNa zuNDAvAle gaNapati, zvetArka ke gaNapati jaisI vastuoM kI siddhi ke lie nirdiSTa kalpa-vidhAna kA nirmANa bhI hameM laukika abhiruci ke anurUpa tAntrika prayogoM kI vipulatA se paricita karavAtA hai| hama dekhate haiM ki bhAratavarSa meM jAdUgarI, yakSiNIsAdhana, pretasiddhi, zmazAnasAdhana, vetAla-siddhi, parakAya-praveza, mRta vyakti darzana, indrajAla-pradarzana, hipnoTijma, mesmerijma, plAMcesTara Adi AzcaryapUrNa vastuoM kA bhI tatra-tatra prayoga milatA hI hai, jinakI gaNanA bhI tantra meM hI kI jAtI hai| upasaMhAra isa prakAra sabhI sampradAyoM meM pracalita tAntrika sAdhanAoM ke sAmUhika paryavekSaNa se jJAta hotA hai ki sAdhanA ke vibhinna mAgoM meM yaha pramukha mArga hai| isake Azraya se samUcita vidhi kA pAlana hotA hai, Atmabala kI prApti hotI hai| khaNDita aMgoM se kI jAne vAlI sAdhanA saphala nahIM hotii| sAdhaka kA Azaya udAra honA caahie| burI bhAvanA se kI jAne vAlI sAdhanA sAdhaka kA apakAra bhI karatI hai / nindhakarmoM se tAntrika sAdhanA nahIM karanI caahie| zAstra ke prAmANya aura guru meM vizvAsa hI sAdhanA ke sacce sAdhana haiM Adi / . ata: hamArI apekSA hai ki pratyeka sAdhaka 'svadharme nidhanaM zreyaH paradharmo bhayAvahaH' gItA ke isa vAkya ko daSTi meM rakhakara tAntrika sAdhanA kare / avazya saphalatA prApta hogii|
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAntrika-sAdhanAe~ : eka paryavekSaNa 107 sandarbha aura sandarbha sthala 1 tulanA kIjie kSIrAmbhodheviniryAntIM plAvayantI sudhAmbubhiH / bhAle zazikalAM dhyAyet, siddhisopAnapaddhatim / / ityAdi (hemacandrAcArya) 2 dIyate jJAnasadbhAvaH, kSIyate pazubandhanam / dAnakSapaNasaMyuktA, dIkSA teneha kIrtitA / / 3 dIkSA ke sambandha meM vizeSa jAnane ke lie dekhie ma. ma. zrI gopInAthajI kavirAja kA lekha "dIkSA-rahasya", kalyANa, bhAga 15, saMkhyA 4 / 4 dekhie 'tantrazakti' lekhaka DaoN. rudradeva tripAThI, raMjana prakAzana, dillI / kapAla kuhare jihvA, praviSTA vipriitgaa| bhravorantargatA dRSTirmudrA bhavati khecrii|| na rogo maraNaM tasya, na nidrA na kSudhA tRSA / na ca mUrchA bhavettasya, mudrAM yo vetti khecarIm / / -gorakSAzataka 66-67 jIbha ko ulaTakara kapAla kuhara-tAla meM lagAnA aura dRSTi ko donoM bhauMhoM ke bIca meM sthApita karanA khecarImudrA hotI hai| jo khecarImudrA ko jAnatA hai, vaha na bImAra hotA, na maratA, na sotA, na use bhUkha-pyAsa lagatI aura na hI mUrchA utpanna hotI hai| (Continued from Page 99) pioneers, thus advancing medical science one step further, when it is really this ancient science of Yoga that is responsible for such advancement'. Westerners are very enthusiastic, courageous, sincere and hard-working. They are always awaiting with humility guidance from the East. I think that their scientific and technical knowledge, if coupled with our qualities of spiritual understanding and maturity, such as are embodied in Yoga, could perhaps, working hand in hand together, bring homosapiens-human beings-once again to the Vishva-shanti-Dharma, the religion meant for universal peace, which was founded by our ancient masters. The people of the West are now discovering the light of Yoga. I hope that it will not one day be they who bring Yoga back to our country. The East is the origin of Yoga, and I pray that it will always remain that origin and will continue to preserve this great Art. * * *