Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ svayaMbhU kRta : 'riTThaNemi cariu' mAthI paccIza dezya zabdo jema jema vadhu pramANamA~ ane vadhu jUnuM prAkRta apamraza sAhitya sulabha thatuM jAya che tema tema prAkRta-apabhrazanA zabdo ane prayogo para vadhU prakAza paDato jAya ch| [hemacandrAcArya noMdhelI dezya sAmagrInI spaSTatA thatI jAya cha,] tema pUrva prakAzita grathomAnA virala ke saMdigdha prayogo samajhAtA jAye cha / ahIM upalavdhamAM prAcInatama kahI zakAya tevA apabhraMza mahAkavi svayaMbhUdevanA adyAvadhi aprakAzita 'riThThagomicariu' ke 'harivaMzapurANaM' zre bRhat kAvyanA zaruaAtanA dasa bAra aMdhimAthI thoDAka prayogo vize noMdha Apuchu / AmATe bhAMDArakara prAcya vidyA maMdiranI hasta prata saMgrahanI greka hasta pratano upayoga karayo cha / pratano upayoga karavA devA mATe huM te saMsthAno RNI chu / 1. avakakha 'citA' ___janmyA pachI zizu kuSNane 'pUtanA vagere duSTa saJvone sIdhA karavA keTalA divasa rAha jovI paDaze ?' grevI citAmAM UMgha nathI prAvatI / prerItanI kalpanA karatAM kavi kahe cha: kaNhaho nI sAmaggi-pravakakha zre niddaNa zrei raNaMgaraNa-kaMkha se (5-1-1) 'raNasaMgrAma jhaMkhatA kRSNane yuddhanI sAmagrI na hovAnI ciMtAmA nidrA nathI aavtii|' svayaMbhUnA 'paumacariu' mAM paNa aa zabdano aka prayoga cha / sItAne AzvAsana prApatAM vibhISaNa samabhAvapUrvaka tenI aolakha pUche chete prasaMganI greka paMkti yA pramANe cha : kAsu dhIya kahi ko tumhahaM pai avakha vahaMtu vihIsaNu jaMpai (42-1-2) 'kahe ta konI putrI che ? tAro pati koNa cha ?' sacita jAne lo vibhISaNa pUchayu / TippaNamAM 'avakha vahaMtu' no artha 'cintAvAn' kare lo cha / 'prakacakSa' uparathI dezya 'avayakakh', 'avakakh' ( = jovU dekha bhAla karavI) grenA uparathI yA zabda thayAnI saMbhAvanA cha / sarakhAvo 'bhAlavu' ane 'saMbhAlavu' / 2. kUDAgAra 'khaDakalo' prAkRta kozomAM 'kUDAgAra' no 'zikharanA AkAra nu ghara' ke 'zikhara uparanu ghara' avA avA Tha. mAM 'upara zikhara ke Toca nIkalI hoya se rIte kare lo khaDakalo' avA arthamAM te male cha :
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 ] svayaMbhU kRta : riTThomi cariu' mAMthI paJcIza dezya zabdo vahu iMdhaNa kUDAgAra kiya, saMcArima mahihara gAI thiya (7-12-1) 'iMdharaNa khaDakIne aneka Dhaga karavA mAM pAvyA-jANe ke jaMgama parvato prAvIne UbhA / ' 3. khemAkhemi 'sAma sAme kSema kuzalanI pUcha paracha' thovaMtari jAdava nahiM ji prAya pravAkharu khemAkhemi jAya (16-12-5) 'Traka samayamAM yAdavo tyAMja prAvI pahoMcyA / arasa parasa kSemakuzala pUchayAM' / saM, 'kSema', prA, 'khema', uparathI 'hatthA hatthi' vagerenI jema dviTukI prayoga 'khemAvemi' 'kusalAkusali' paNa vaparAyo cha / 4. 'khollaDau' 'kUvo' bharavADanI jhUpaDo ke kUbA jevA arthamAM A navo zabda cha / de. nA. (2,74) mAM 'bukhalla' zabda 'kuTI' nA arthamAM tathA prAkRtakozamAH 'kholli' zabda 'koTara' nA arthamA cha / gujarAtI 'kholaDDu' 'khoraDu' ane 'kholI' pAnI sAthe saMkalAyelA jaNAya che / artha badalAyo che. 'khorA" have 'ghara' uparAnta 'chAparA' no artha paNa dharAve che / nIcenI ukaTaNamAM mathurA nagarInA gharonI sAthe gokulanA 'khollaDa' no virodha cha / prasaMga kRSNanI upasthiti ne kAraNe gokulanI dhanyatA ane zobhAno ane mathurAnI nistejaparagAno cha : khollaDaI vi goTTe maNeharaI maha rahe rovaMti pAMI gharaMi (4-13-6) 'nesamAM kUbA paNa manohara lAgatA hatA, jyAre mathurAmAM gharo paNa jANe ke rotAM hatAM' / TarnaranA bhAratIya prArthanA tulanAtmaka kozamAM 'kholla' 'khola' ane 'khora' mAthI AvelA bhAratIya zabdomAM 'UMDo khADo : 'polANa', 'bakhola', 'kotara', 'guphA' grevo artha mukhya cha / (juno saMkhyAMka 3643, 3646) 5. caMDilla 'vAlaMda' de. nA.3, 2 mAM 'caMDila' saMskRta pAne 'caMdila' dezya gaSyA che / ahIM mUDana mAthe AvelA nAvIne pradya mna dhamakAvI, mUDIne kADhI mUke che / te prasaMga cha :---- _ 'so caMDillu kumAra tajjiU, muDiya Dega sireNa visarijaU (12-12-2) 'kumAra te vAlaMda ne dhamakAvyo ane mAthu muDAne kADhI mUkyo' / 6. chudha hIra 'candra' de. nA. 3, 38 mAM 'bAlaka' ane 'caMdra' nA artha mAM 'chudhahIra' noMdhAyo cha / ane puSpadaMta mAM tathA 'pauma cariu' mAM paNa te male che / nAno' 'hIro' 'hIralo' grevA yaugika artha upara thI AlAkSaNika artha rUDha banvo cha /
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ harivallabha cUnIlAla bhAyANI 235 ] (juvo sTaDija ina hemacandra gu. dezInAmamAlA; 1966 saMkhyAMka 200) kAMtillu picchine chudhahIri (7-6-1) "(svapna mAM) candra joyo tethI (janmanAro putra) kAMtimAna thaze' / charaNa chudhahIra chavi chAya muhiya (13-7-3) 'pUnama nA caMdranI kAMti jevA kAMti dharAyatA mukha vAlI' / 7. jhala jhalAv 'chalakAvavu' 'ubharAvavu' prAkRta koza 'jhalahaliya' zabda 'sAyara' sAthe vaparoyAnu noMdha ch| artha 'kSubdhatA' karatAM ubharAi UThavAno jAragAya cha / pAchalanA saMskRta mAM 'jhala jagulA' aAMkha mAM ApatAM jhala jhaliyAM nA artha mAMche temAM paNa AMkhoM ubharAyA no bhAva cha / nIce nI paMkti mAM kRSNe pha kelA zaMkhano ghora zabda varNavatAM tethI sAgara paNa chalakAi UThyA avu kahyache : jhala gulAviya sayala visAyara (6-10-7) 'badhA sAgaro ne paNa UbharAbI dIdhA' 8. laghutAvAcaka 'Da' pratyaya svayaMbhU mAM 'Da' pratyaya anivAryapaNe tuccha tAnoja bhAva darzAvavA vaparAyo che / 'paumacariu' mAM ka be udAharaNa cha / riTTha0 mAMthI nIcenAM jupro : vijjAhari tuhaM raNava bahuDiya he kiha raNamiya savatti he lahuDiya hai / (10-6-3) 'tu vidyAdharI hovA chatAM tArAthI nAnakaDI ane nava vadhU grevI tArI sapatnIne kema namana karayU ? (satyabhAmA ne uddezIne rUkimaraNInA saMbaMdha mAM A kRSNanI ukti che) zre pachInI paMkti mAM 'taNutaNuyaDiya' - 'kRza ane zukumAra zarIra vAlI vo prayoga cha / upara 5. 4. nIce ApelA uddharaNamA 'muDiyaDeNa' gre prayoga bhI paNa 'Da' pratyaya tucchakAra vAcaka vAcaka cha / ane teja pramANe te 'khollaDa' mAM paNa cha / 8. DikkarUya 'chokarU' __'dIkaro' nA mUla sAthe saMkalAyeNa prA zabda mAM prAzastya vAcaka 'rUya' pratyaya upara thI thayele , 'rUya' prAkRta prApta nAmo mAM (vaccharupa, paDDarUpa) tathA gujarAtI 'bhAMDarU', 'chorU', 'vAcharU 'arU', vagere mAM male che / marAThI 'lekarU' ahI noMghelA zabdanI ghaNo najIka cha / kaMdiu seTTihiM vihaDapphaDehiM / DikkarakhyaI khaddhaI makkaDehiM (13-10-6) 'zreSThIyo Akrada karatA hAMphalAphaMphalA bolatA aAvyA ke amArA chokarAM ne mAkaDAmore phADI khAdhA'
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ nA nA cha) 236 ] svayaMbhU kRta : riTThaNemi cariu 'mAMthI paccIza dezya zabdo (saMdarbha zAMbe kuDinapura mAM potAnI mAyA thI sajailI parezAnI no che) 10. thukiya 'roSa thI moM caDI javu' de. nA. 5, 21 mAM thoDAka roSa thI mukha saMkocAi jv| avA arthamA noMdhAyo cha / nIcenI paMkti mAM thayelo teno prayoga yA arthanu temaja joDaNInu samarthana kare cha : maharAhiu tahi kAle thaDa kiu (5-11-4) 'te velA matharApati kaMsanu moM caDI gayu' 11. duvAli 'tophAna, aTakacAlA, prADAI, alavItarAI' / prAhi duvAlihiM matta tuhaM diDha baMdaraNarU jiha mattagau (1-11-45) 'AvAM aTakacAlAMne kAraNe tu mAtelA hAthInI jema dRDha baMdhana pAmyo che' / tihi mi duvAli aviraNu na pavattai (5-11-6) 'tyAM (dUra vanamA) paNa (kRSNa) aTakacAlA karayAM binA rahetA nathI' / paTTariNa prema karaMtu duvAliu (11-5-7) 'gre pramANe nagara mAM tophAno karato' (pradya mnakumAra puSpadaMtanA mahApurANa mAM paNa yA artha mAM zabda vaparAyo che jupro (85-10-6, 85-24-14, 85-13-3.88-4-7: chellA sthAna uparanA TippaNa mA teno 'pAlIgArapaNa' avo jUnI gujarAtI mAM artha prApelo cha / 'alagArIparaNA' no prA mUla artha cha / 'grAli' karavI greTale 'mastI tophAna' karavA, 'du+prAli' = 'duvAli' / bharatezvara bAhubali rAsamAM 'Ali karai apAra tu' grema Ave che| pRthvIcaMdra carita mAM hAthInI mastI mATe te vaparAyo che 'mahApurANa' mA 85-24-14 upara nA TippaNa mAM tenoM artha 'gulAI' prApyo che te 'golAparaNu' 'lucyAI' aTale ke 'alavItarAi' hovAnu samajhAya cha / 12. paiddha 'atyaMta Asakta' vucyai vammaheNa kulajAi visuddhI garavai tumha suya caMDAla paiddhI (13-7-dhattA) 'manmathe (=pradya mne kahya, "he rAjA, vizuddha kula ane jAti vAlI tArI putrI caMDAla ne halI gaI che")| saM0 'pragRddha' uparathI ne thayo cha / gujarAtI 'pedhava' nA mUlamA aAja zabda ke artha badalAyo cha / 13. palakka 'laMpaTa' kAvi govi rasa saMga palakkI (5-10.7) 'koika gopI rasa laMpaTa banI gii'| 'prAkRtakoze' 'kumArapAla pratibodha' mAMthI 'visayapalakkayo' noMdhyuche, ane dhAhila kRta paumasiricariu' mA bhaSTa caritra nArI ne 'palakkiyA' kahI che /
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ harivallabha cUnIlAla bhAyANI 237 ] 14. pAraNa 'bala' ghara kharU 'vijjA pANa'' = vidyAbala' avA rUpe vaparAyo cha : je vammahu mArahu bhariNavigaya te vijjApAragai sayala haya (11-11-7) 'manmatha (pradya mna) ne grema mArIzu, prema kahI ne gayA te baghAne teNe vidyAbale mArI nAkhyA' / va bharaNevi kumArU saMcalliu vijjapAe~ dosai rAhayale jaMtu raNaM rAvagu puSphavimANe (18-1-dhattA) 'ema kahIne kumAra vidyAbale UpaDyo, AkAza mArge jato te puSpavimAna mAM rAvaNa jato hoya tevo lAgato hto| 'paumacariu' 16-7-114 ane 38-17-3 mAM paNa Aja artha mA 'vijApANapre' 'vijjA pAraNe hi male che / __ jUnI gujarAtI mAM 'prANa' zabda 'bala' 'zakti' 'sAmarthya' nA artha mAM jANIto cha / arvAcIna gujarAtI prayoga 'parANe' = 'balapUrvaka' 'yanicchAne' tomAMthI ja pAvelo cha / 15. bhagavai 'durgA' avahari u keNa hari bhagavai he 7-2-4) 'koNa bhagavatI nA (durgA) nA siMha nu haraNa karayu ?' kozamA 'bhagavai' no pA artha nathI noMdhAyo / 16. bhaddiyo 'viSNu' pUvaraNa paNhuvaMti bhosAvai bhaddiu bhIma bhi uDi darisAvai : 5-5-8) 'dhavarAvatI pUtanA bivazavavA lAsI sAme viSNu ( = kRSNa ) bhayaMkara bhrakuTi dekhADavA lAgyA' / de. nA. 6,100 mAM tathA siddhahema 8-2-174 'bhaTTiyo' ovo zabda viSNunA arthamA apAyelo cha / paNa zuddha rUpa 'bhadiyo' hovAnujaNAya che / ane de. nA. mAM 'bhaddiyo' pAThAMtara mAM nodhAyu cha / pAigrasaddamahaNNavo' mA~ prApelu 'bhaThThiA' mudraNa doSa cha / 17. mUyasU 'maMgu karavu' vammaheNa mUyasevi mukko (11-6-7) 'duryodhananI rANI jaladhimAlA ne pradya mne (vidyAbale) mUgI karIne choDI dIdhI' / saravAvo 'mUgrA' 'mUassa' (de. nA. 6-137) - mUkapro prAkRta kozamA setubaMdha mAthI TAMkelu 'mUallaia', 'mUalliya' - mUgu bnelu| 18. moTTiyAra 'navajuvAna' moTTiyAru NaM ghaDiyau vaje (14-13-5) __ 'jANe ke vajra dhaDelo navajuvAna hoya tevo'.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 ] svayaMbhU kRta : 'riTThaNemi cariu' mAthI paJcIza dezya zabdo (bAla bhImanu zarIra AdhAto vacce paNa akSata rahyatene anulakSIne) puSpadaMtanA mahApurANamAM 'moTTiyAra' zabda vaparAyo ch| mAravADI mAM tathA uttara gujarAta nI bolI mAM te pracalita cha / _ 'moTTaya' ne adhikatA darzaka 'yara' pratyaya lAgata ne 'moTTayyara' upara thI 'moTTayAra' (jema 'piyayara' upara thI 'piyAra') ane pachI yakAranI asara nIce 'moTTiyAra' thayu cha / 16. lehaDa 'lubdha' 'paraNaravara saMyara sira lehaDu (6-6-4) 'yuddhamAM zatru vIronA zira levA mAM lubdha-tatpara' (kRSNa nA rathanu varNana) de. nA. 7, 25 mAM 'lehaDa' noMdhAyo che, 'liha' cATavu sAthe saMbaddha jaNAya cha / 20. baMdhaNAra 'baMdhana' Akhehi duvAlihiM patta tuhuM diDha baMdhaNAra niha mattagau (1-11-4, 5) 'pAvA uddhata tophAnothI tu matta banelA hAthInA jema dRDha baMdhana pAmyo cha / 'pauma cariu' mAM paNa yA vaparAyo cha : riNaggau iMdaiNaM baMdhaNAru haNuvaMta ho (53-3-10) 'indrajita bahAra nAsvyo-jANe ke hanumAna nu baMdhana' / 'paumacariu' nA zabda kozamAM / teno 'baMdhanakartA' avo artha karayo che tenI AdhI zuddhi thAya cha / 'ko guNehi na pAviu baMdhaNArU' grevI paMkti paNa apabhraMza kAyamaH pAMcyAnu smaraNa cha / artha cha 'guNethI koNa baMdhana pAmatu nathI ?' ahIM guNa upara zleSa cha / 21. vAlAhiya dharo, hRda' jauNa vAlAhiya ho agAhaho raNaMda gAve lahu kamalaI prANahi (5-13-2; 3) 'yamunAnA agAdha dhArA mAMthI he naMdagopa satvara kamalo lAvI Apa' / 'paumacariu' 14-10-5 mAM narmadA nadI ne 'vAlAhipa' nidrA thI sUtelI kahI che / tyAM kadAca Aja artha cha / ' 22. viyyAle 'vacce', 'vacAla' tihi tehene kAle paDiuvayAra bhAvagayau seNNahe vipyAle miliyau hari kula devayau (7-11-dhattA) 'te samaye pratyupasara karavAnI vRttivAlI kRSNa nI kuladevatAoM sainyanI vacce AvIne malI' /
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ harivallabhaM cUnIlAla bhAyANI 236 ] rastA 'vacce' 'madhyamAM' vA artha mAM apabhra zamAM 'vicci' noMcAyo cha / (siddha hema, 8-4-421) 'pAla' pratyaya lAgIne thayelA 'viccAla' mAMthI gujarAtI 'vacAla' yAvyu cha / 23. sattAvI saMjoyaNa 'candra' sattAvI saMjomaNa muhiya he vAsaho sasaho parAsaru duhiyahe (1-4-5) vyAsa nI bahena ane parAzaranI putra caMdramukhI (subhadrAnu) de. nA. 8-22 mA Azabda noMcAyo che / 'paumacariu' 41-4-3 mAM paNa yA zabda vaparAyo ch| 'satyAvIza nakSatro pratye jonAra' vA yaugika artha mAM rUDhArtha banyo ch| 24. sAhuliya 'zAkhA' NaM raNavataru ahiNava sAhuliya karapallava gaha kusumAvaliya (7-1-8) 'jANe ke kara pallava ane nakha kusuma thI yukta avI navIna tarunI abhinava zAkhAyo' / de. nA. 8-52 mAM 'sAhulo' nA anya arthonI sAye 'zAkhA' ane 'bhuja' artha paNa prApelA chai / 25. hevAiyau 'kopyo' magahAriu to hevAiyau (7-2-1) 'greTale magadharAja ( = jarAsaMdha) kopyo' / 'paumacariu' mA 'hevAiu' 20-8-2, 56-10-6, 74-4-1, 82-11-4 zabdanoM TippaNa mAM. 'garvanIta', 'pRddhi prAta, vo artha prApyo cha / saMskRta 'hevAka' 'havAkin' ane gujarAtI 'hevAyo' nI sAthe teno saMbaMdha hovAnu jaNAya che / ahIM noMghelo zabda 'paumacariu' mA malatA 'vehAviddau' (86-1, 7-5-8 vagere) ne artha daSTa gre malato cha / teno artha 'kopAtura' thAya che, ane de. nA. 7-65 mA beha kima' zabda roSAviSTa' mA artha mAM prApyo che / ahInU 'hevAiya' gre pratyaya thI 'vehAiya' upara thI thayu hoya /