Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthAnAMga sUja kA mahatva evaM viSaya vastu DaoN. pArasamaNi khIMcA sthAnAMga meM eka se lakara daza taka ko saMralyAoM: sthAnoM meM dharma, itihAsa, rakhagola, bhUgola, darzana, AcAra Adi se sambaddha tathyoM kA koza kI taraha saMkalana hai tadhyo ko samajhane evaM smaraNa rakhane kI dRSTi se yaha eka viziSTa zailI hai : sthAnAMgasUtra me nirUpita vibhinna jAnakArayA jJAna ko do samRddha banAtI hI haiM. 'kantu jIvana ko samyaka utkarSa kI dizA bhI pradAna karatI haiN| DaoN0 pArasIMga jI ne saMkSepa meM sthAnAMga sUtra ke mahatva evaM viSayavastu se paricita karAyA hai| -sampAdaka AgamoM meM sthAnAMga sUtra kA tIsarA sthAna hai| ise jaina saMskRti kA vizvakoSa bhI kahA jAtA hai| yaha zabda 'sthAna' aura 'aMga' ina do zabdoM ke mela se nirmita huA hai| 'rathAna' zabda ke aneka artha haiN| AcArya devavAcaka aura guNadhara ne likhA hai ki prastuta Agama meM eka sthAna se lekara daza sthAna taka jIva, pudgala Adi ke vividha bhAva varNita haiN| jinadAsagaNi mahattara kA abhimata hai- jisakA svarUpa sthApita kiyA jAe va jJApita kiyA jAe, vaha sthAna hai| isa Agama meM eka se lekara daza taka saMkhyA vAle padArtho kA ullekha hai, ata: ise sthAna kahA gayA hai| isameM saMkhyA krama se jIva, pudgala Adi kI sthApanA kI gayI hai| ata: isakA nAma 'sthAna' yA 'sthAnAMga' hai| AcArya guNadhara sthAnAMga kA paricaya dete hue kahate haiM ki sthAnAMga meM saMgrahanaya aura vyavahAranaya kI dRSTi se samajhAyA gayA hai| saMgrahanaya kI dRSTi se ekatA kA aura vyavahAranaya kI dRSTi se bhinnatA kA pratipAdana kiyA gayA saMgrahanaya kI apekSA jIva caitanya guNa hai| vyavahAranaya kI dRSTi se pratyeka jIva alaga-alaga haiN| isameM jJAna aura darzana kI dRSTi se bhI jIva tattva kA vibhAjana kiyA gayA hai| paryAya kI dRSTi se eka tattva ananta bhAgoM meM vibhakta hotA hai aura dravya kI dRSTi se ananta bhAga eka tattva meM pariNata ho jAte haiN| isa prakAra sthAnAMga meM saMkhyA kI dRSTi se jIva, ajIva prabhRti dravyoM kI sthApanA kI gayI hai| isameM bheda aura abheda kI dRSTi se pratyeka vastu-tattva kA vivecana kiyA gayA hai| sthAnAMga kA mahattva sthAnAMga meM eka viSaya kA dUsare viSaya ke sAtha kisI taraha kA saMbaMdha nahIM hai| isameM itihAsa, gaNita, bhUgola, khagola, darzana, AcAra, manovijJAna Adi zatAdhika viSaya saMkalita haiN| pratyeka viSaya kA vistAra se cintana karane kI apekSA saMkhyA ke AdhAra para viSaya kA Akalana kiyA gayA hai| prastuta Agama meM aneka aitihAsika satya ghaTanAe~ bhI haiN| isameM koza kI
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ | sthAnAMga sUtra kA mahattva evaM viSaya vastu zailI apanAyI gayI hai| yaha zailI smaraNa karane kI dRSTi se upayogI hai| yaha eka aisI zailI hai jo jaina AgamoM ke alAvA vaidika aura bauddha paramparA ke granthoM meM bhI prApta hai| yaha bheda-prabheda kI dRSTi ko bhI lie hue hai| aMga-AgamoM ke krama meM sthAnAMga ko tIsare sthAna para rakhane kA tAtparya yaha rahA hogA ki navadIkSita sAdhu prathama AcArAga aura dvitIya sUtrakRtAMga meM paripakva bane phira vaha niyamoM se paricita hokara heya-upAdeya ko samajhe, usa para vicAra kre| usameM pariniSTha evaM paripakva hokara jJAtavya viSayoM kI nAmAvalI ko jAne aura unake sAmAnya rUpa se paricita ho| sthAnAMga aura samavAyAMga ko buddhigamya kara lene ke anantara eka prakAra se zruta sAdhaka samasta AgamoM kA vettA ho jAtA hai| AgamakAra use zruta sthavira kahate haiN| jaina Agama-sAhitya meM zruta sthavira ke lie "ThANaM samavAyadhare'' yaha vizeSaNa AyA hai| isa vizeSaNa se spaSTa hotA hai ki isa Agama kA AgamoM meM kitanA adhika mahattva hai| vyavahArasUtra ke dasaveM uddezaka ke pandrahaveM sUtra meM zruta sthavira ko zreSTha batAte hue kahA gayA hai ki zruta sthavira kA Adara satkAra karanA caahie| unake Ane para khar3e honA cAhie tathA vandana Adi ke sAtha unakA vinaya karanA caahie| vahA~ yaha bhI kahA gayA hai ki jo sthAnAMga aura samavAyAMga kA adhyayana karane vAlA dIkSArthI hai, vaha AcArya, upAdhyAya, gaNI, gaNAvacchedaka, pravartaka Adi padaviyoM ke yogya hotA hai| zAstrakAra kI yaha vyavasthA sthAnAMga sUtra kI mahattA kA nirdeza detI hai| vyavahAra sUtra ke anusAra sthAnAMga aura samavAyAMga ke jJAtA ko AcArya, upAdhyAya aura gaNAvacchedaka pada dene kA vidhAna hai| isa vidhAna se isa aMga Agama kI eka navIna vizeSatA hamAre sAmane AtI hai| sthAnAMga sUtra meM cAroM anuyogoM kA samAveza hai| isameM dravyAnuyoga kI dRSTi se 426 sUtra haiN| isI krama meM zramaNa bhagavAna mahAvIra saMbaMdhI ghaTanAe~ bhI haiM unheM sarvajJa evaM sarvadarzI kahA gayA hai| isameM AgAmI utsarpiNI kAla ke bhAvI tIrthakara mahApadma kA caritra bhI diyA gayA hai tathA bhaviSya meM hone vAlI anekAneka ghaTanAoM kA ullekha hai| isake prathama adhyayana meM saMgrahanaya kI dRSTi se vivecana hai| saMgrahanaya meM sampUrNa padArthoM kA sAmAnya rUpa se jJAna karAyA jAtA hai, isa dRSTi ko dhyAna meM rakhakara saMkhyAoM kA sthAna ke nAma se kathana kiyA gayA hai| AcArya abhayadeva ne "sthAna'' ko adhyayana bhI kahA sthAnaMga meM vibhinna kathAoM ke saMketa evaM saMkSipta ullekha bhI prApta hote haiN| jinameM bharana cakravartI, gajasukumAla, samrAT sanatkumAra aura marudevI kI kathAoM kA ullekha pramukha hai| isameM isI taraha ke vividha viSayoM kA
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ | 134 jinavANI- jainAgama-sAhitya vizeSAGaka saMkalana hai| pratimA sAdhanA kI viziSTa paddhati hai| isameM bhadrA, subhadrA, mahAbhadrA, sarvatobhadrA aura bhadrotarA pratimAoM kA ullekha hai| jAti, kula, karma, zilpa aura liMga ke bheda se pAMca prakAra ko AjIvikA kA varNana hai| gaMgA, yamunA, saraya, erAvatI aura mAhI nAmaka mahAnadiyoM Adi kA ullekha hai| caubIsa tIrthakara meM se vAsupUjya, mallI. ariSTanemi, pArzva aura mahAvIra ko kumArAvastha ko pravrajyA kA bhI ullekha hai| isameM rogotpatti ke nau kAraNoM kA ullekha hai, jinameM zArIrika aura mAnasika roga pramukha haiN| rAjya vyavasthA ke saMbaMdha meM jAnakArI upalabdha hotI hai| puruSAdAnoya pArzva, bhagavAna mahAvIra, zreNika Adi ke saMbaMdha meM bhI aitihAsika mahattvapUrNa jAnakArI milatI hai| ata: yaha Agama kaI viziSTa adhyayanoM ko prastuta karatA hai| isameM aneka Azcaryajanaka ghaTanAe~ bhI haiM, jinakA jJAnavAda kI carcA meM ullekha kiyA gayA hai| yaha pratyakSa jJAna aura parokSa jJAna kI vyAkhyA ko prastuta karane vAlA Agama hai, jisase dArzanika cintana ke lie naI dizA bhI milatI hai| sthAnAMga kI prAcInatA isameM bhagavAna mahAvIra ke nirvANa kI prathama se chaThI zatAbdI taka kI aneka ghaTanAe~ ullikhita haiM, jo aitihAsika aura paurANika dRSTi se mahattvapUrNa haiN| 1. navama sthAna meM godAsagaNa, uttarabalissahamaNa, uddehagaNa, cAraNa gaNa, uDuvAtitagaNa, vissavAtitagaNa, kAmaDhigaNa, mANavagaNa aura koDinagaNa ina gaNoM kI utpatti kA ullekha hai jo kalpasUtra meM bhI hai| ina gaNoM kI cAra-cAra zAkhAe~ hai| ina gaNoM ke aneka kula the| ye sabhI gaNa zramaNa bhagavAna mahAvIra ke nirvANa ke pazcAt do sau se pAMca sau varSa kI avadhi taka utpanna hue the| 2. isI taraha sAtaveM sthAna meM jamAli, tiSyagupta, ASAr3ha, azvamitra, gaMga, rohagupta, goSThAmAhila, ina sAna nihnavoM kA varNana hai| ina sAta nihnavoM meM se do nihnava bhagavAna mahAvIra ko kevalajJAna prApta hone ke bAda hue| inakA astitvakAla bhagavAna mahAvIra ke kevalajJAna-prApti ke caudaha varSa bAda se nirvANa ke pAMca sau caurAsI varSa pazcAt taka kA hai| arthAt ve nirvANa kI prathama zatAbdI se lekara chaThI zatAbdI ke madhya meM hue| sthAnAMga ko yaha aitihAsika evaM paurANika sAmagrI prAcInatA kI dyotaka hai| isake vivecya viSaya jIva, ajIvAdi tattvoM kA vivecana tathA dArzanika vizleSaNa bhI isa bAta ke pramANa haiM ki sthAnAMga sabhI prakAra kI sAmagrI ko samAviSTa kie hue hai| samavAyAMga, vyAkhyA prajJapti Adi AgameM meM praznocara zailI se bheTa prabheTa Adi kA kathana kiyA gayA hai parantu
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ | sthAnAMga sUtra kA mahatva evaM viSaya vastu 1351 sthAnAMga meM bheda-prabheda mUlaka prastutIkaraNa meM aisA nahIM hai| sthAnAMga sUtra meM pratipAdita viSaya eka se dasa taka kI saMkhyA meM nibaddha haiN| isake daza adhyayanoM kA eka hI zruta skandha hai| prathama adhyayana uddezaka rahita hai| dvitIya, tRtIya aura caturtha adhyayanoM ke eka-eka uddezaka haiN| isa prakAra sthAnAga sUtra daza adhyayanoM aura ikkIsa uddezakoM meM vibhakta hai| saMkSepa meM sthAnAMga kA viSaya sUcI isa prakAra haisthAnAMga meM varNita viSaya 01 svasiddhAnta, parasiddhAnta aura sva-para siddhAnta kA varNana / 02. jIva, ajIva aura jIvAjIva kA kthn| 03. loka, aloka aura lokAloka kA kathana / 04. dravya ke guNa aura vibhinna kSetrakAlavartI paryAyoM para cintn| 05. parvata, pAnI, samudra, deva, devoM ke prakAra puruSoM ke vibhinna prakAra, svarUpa, gotra, nadiyoM, nidhiyoM aura jyotiSka devoM kI vividha ganiyoM kA vrnnn| 06. eka prakAra, do prakAra, yAvat dasa prakAra ke loka meM rahane vAle ___ jIvoM aura pudgaloM kA niruupnn| 07. aitihAsika evaM paurANika vivecn| 08. vividha naamaavliyaaN| 5. karma siddhAnta kI saarthktaa| 10. naya, syAvATa, nizeSa dRsstti| 11. eka hI viSaya kA dRSTAnta rUpa meM prastutIkaraNa (1) prathama sthAna isameM pratyeka vastu kA kathana dravya, kSetra, kAla aura bhAva ina cAra dArzanika AdhAroM para kiyA gayA hai| isameM mUlata: naya dRSTi aura nikSepa dRSTi kA samAveza hai| naya meM bhI isa sthAna meM dravyArthika aura paryAyArthikanaya hai| isameM aneka viSayoM ke cAra-cAra pada ginAye gae haiN| isake prathama sthAna meM astittva sUtra, prakIrNaka sUtra, pudgala sUtra Adi ke mAdhyama se aThAraha tathyoM kA ullekha hai| 'ege AyA--ege maNe, egA vAI Adi vAkyoM ke mAdhyama se eka saMkhyA se vividha tathyoM kA vivecana kiyA gayA hai| isake siddhapada meM tIrthasiddha, atIrthasiddha, tIrthakara siddha, svayaMsiddha, pratyekabuddhasiddha ityAdi kI eka-eka vargaNAe~ kahI gaI hai| (2) dvitIya sthAna dvitIya sthAna meM cAra uddezaka haiN| isameM vyavahAranaya kI apekSA dravya, vastu yA padArtha Adi ke do-do bheda pratipAdita kie gae haiN| prathama uddezaka- dvitIya sthAna ke prathama uddezaka meM dvipadAvatArapada. kriyApada,
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106.". [136.........: jinavANI-- jainAgama-sAhitya vizeSAGka garhApada, pratyAkhyAna pada Adi 23 viSayoM kA ullekha hai| jIva aura ajIva, trasa aura sthAvara, sayonika aura ayonika, Ayu sahita aura Ayu rahita, indriya sahita aura indriya rahita, veda sahita aura veda rahita, Asrava aura saMvara, vedanA aura nirjarA Adi kA varNana hai aura ye dvipadAvatAra pada kahalAte haiN| isI taraha isameM do kriyA, do vidyA caraNa Adi padoM ke AdhAra para jIvoM ke vividha sthAnoM kI vyAkhyA kI gaI hai| dravya do prakAra ke kahe gae haiM.. 1. pariNata aura 2. aprinnt|| dvitIya uddezaka-isameM vedanA, gati, Agati, daNDaka--mArgaNA, avadhijJAna-darzana, dezata:-sarvata: zravaNAdi, zarIra Adi kA ullekha hai| gati-Agati pada meM kahA hai- nAraka jIva do gati aura do Agati vAle kahe gae haiN| nairayika (baddha narakAyuSka) jIva manuSya se athavA paMcendriyatiryagyonikoM meM se (jAkara) utpanna hotA hai| isI prakAra nArakI jIva nAraka avasthA ko chor3akara manuSya athavA paMcendriyatiryagyoni meM utpanna hotA tRtIya uddezaka-isameM zarIra-pada, pudgala-pada, indriya-viSaya-pada, AcAra-pada, pratimA--pada Adi 34 padoM kA ullekha hai| prastuta uddezaka ke AcAra pada meM AcAra do prakAra kA kahA gayA hai -1. jJAnAcAra aura 2. no jnyaanaacaar| 1. darzanAcAra aura 2. no drshnaacaar| 1. cAritrAcAra aura 2. no cAritrAcAra / 1. tapa AcAra aura 2. viiryaacaar|" caturtha uddezaka- isameM jIvAjIva pada, karma pada, AtmanirmANa pada Adi 21 padoM kA varNana hai| bandha ke preyobandha aura dveSabandha ye do bheda kie haiN| jIva do sthAnoM se pApakarma kA bandha karate haiM rAga se ora dveSa se| jIva do sthAnoM se pApakarma kI udIraNA karate haiM- AbhyupagamikI vedanA se aura aupakramikI vedanA se| jIva do sthAnoM se pApa karma kI nirjarA karate haiMAbhyupagamikIvedanA se aura aupakramikI vedanA se| (3) tRtIya sthAna prastuta sthAna ke cAra uddezaka haiM, jinameM tIna-tIna kI saMkhyA se saMbaddha viSayoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| prathama uddezaka- isameM indra pada, vikriyA pada, saMcita pada Adi ke 48 sUtra haiN| indra pada meM indra tIna prakAra ke kahe gae haiM- 1. nAma indra 2. sthApanA indra 3. dravya indr| isI prakAra 1. jJAna indra 2. darzana indra aura 3. cAritra indra ye tIna bhI indra ke bheda haiN| isa taraha indra ke bheda-prabheda Adi kA vistAra se varNana hai| isameM paricAraNA, yoga, karaNa Adi ke bhedoM kA bhI ullekha hai| dvitIya uddezaka- isameM loka sUtra, pariSad sUtra, yAma sUtra, vaya: sUtra Adi 20 sUtroM kA varNana kiyA gayA hai| isake bodhi sUtra meM bodhi ke tIna bheTa kie
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthAnAMga sUtra kA mahatva evaM viSaya vastu 137 gae haiM-- 1. jJAna bodhi 2. darzana bodhi aura 3. cAritra bodhi / isI meM tIna prakAra ke buddha ? jJAna buddha 2 darzana buddha aura 3 cAritra buddha kA pratipAdana kiyA gayA hai| 3 tRtIya uddezaka- isameM AlocanA sUtra zrutadhara sUtra upadhi sUtra, AtmagkSasUtra Adi 35 sUtroM kA ullekha hai| prastuta uddezaka ke zrutadhara sUtra meM sUtrakAra batAte haiM ki- zrutadhara 1 sUtrabhara 2 ardhavara aura 3 tadubhayadhara nAma vAle haiN| caturtha uddezaka- isameM pratimA sUtra, kAla sUtra vacanasUtra, vizodhi sUtra Adi 47 sUtroM kA varNana hai| prastuta sUtra meM vacana tIna prakAra ke kahe gae haiM 1. ekavacana 2. dvivacana aura 3 bahuvacana / 1. strIvacana 2. puruSa vacana aura napuMsaka bacana / 1. atIta vacana 2 pratyutpanna vacana aura 3 anAgata vcn|" isa taraha liMga (vyakti), kAla aura racanA kI apekSA se viSaya kA vibhAjana kiyA gayA hai| (4) caturtha sthAna prastuta sthAna meM cAra kI saMkhyA se saMbaMdha rakhane vAle aneka viSaya saMkalita haiN| prastuta sthAna meM saiddhAntika, bhaugolika, prAkRtika Adi aneka viSayoM ke sthAnoM kA varNana hai| caturtha sthAna meM cAra uddezaka haiN| prathama uddezaka - isameM antakriyA sUtra, unnata praNata sUtra, bhASA sUtra suta sUtra Adi 48 sUtroM kA varNana hai| suta sUtra meM suta ke bhedoM kA ullekha hai, jise nizeSa dRSTi se isa prakAra pratipAdita kiyA haiM-- 1. koI suta atijAta-pitA se adhika samRddha aura zreSTha hotA hai / 2. koI suta anujAta- pitA ke samAna samRddhi vAlA hotA hai / 3. koI suta apajAtapitA se hIna samRddhi vAlA hotA hai| 4. koI suna kulAGgAra - kula meM aMgAra ke samAna kula ko dUSita karane vAlA hotA hai| " dvitIya uddezaka- isameM pratisaMlIna-apratisaMlIna sUtra, dINa-adINa sUtra Adi 48 sUtroM kA varNana hai| prastuta sUtra ke lokarithati sUtra meM sUtrakAra ne lokasthiti isa prakAra kI kahI hai- 1. vAyu AkAza para pratiSThita hai / 2. ghanodadhi vAyu para pratiSThita hai / 2. pRthvI ghanodadhi para pratiSThita hai / 4. trasa aura sthAvara jIva pRthvI para pratiSThita haiN| tRtIya uddezaka- isameM krodha sUtra bhAva sUtra, upakAra sUtra, AzvAsa sUtra Adi 63 sUtroM kA varNana hai| lezyA sUtra kA varNana karate hue sUtrakAra ne asurakumAroM kI cAra lezyAoM kA kathana isa prakAra kiyA hai-- 1. kRSNa lezyA 2. nIla lezyA 3. kApota lezyA aura 4. tejo lezyA isI prakAra pRthvIkAyika apakAyika, vanaspatikAyika jIvoM, vANavyantara devoM aura asurakugAroM kI lezyAoM kA vivecana kiyA gayA hai|"
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ [138 jinavANI- jainAgama-sAhitya vizeSAGaka caturtha uddezaka-isameM prasarpaka sUtra, AhAra sUtra, vaNakara sUtra, kAma sUtra Adi 56 sUtroM kA varNana hai| prastuta uddezaka ke vRkSa vikriyA sUtra meM vRkSoM kI vikaraNa rUpa vikriyA cAra prakAra kI kahI gayI haiN| jaise-. 1. pravAla (koMpala) ke rUpa meM 2. patra ke rUpa meM 3. puSpa ke rUpa meM aura '4. phala ke rUpa meN| (5) paMcama sthAna isameM pA~ca kI saMkhyA se saMbaMdhita viSayoM kA samAveza hai, jinameM saiddhAntika, tAttvika, dArzanika, bhaugolika, aitihAsika, jyotiSka, yoga Adi aneka viSayoM kA varNana hai|" paMcama sthAna ke tIna uddezaka haiN| prathama uddezaka- isameM mahAvrata, aNuvrata, indriya viSaya, pratimA, deva Adi 30 viSayoM kA varNana hai| prastuta sUtra meM rAjacihna sUtra pA~ca prakAra ke kahe gaye haiM jaise- 1. khaDga 2. chatra 3. uSNISa 4. upAnaha aura 5 . bAla vyjn|" dvitIya uddezaka-isameM mahAnadI, uttaraNa sUtra, varSAvAsa sUtra, vyavahAra sUtra, parijJA sUtra Adi 34 sUtroM kA varNana hai| prastuta uddezaka ke parijJA sUtra meM parijJA pAMca prakAra kI kahI gayI hai jaise- 1. upadhi parijJA 2. upAzraya parijJA 3. kaSAya parijJA 4. yoga parijJA aura 5. bhakta pAna prijnyaa|" tRtIya uddezaka-isameM astikAya sUtra, gIta sUtra, indriyArtha sUtra. muMDa Adi 40 sthAnoM kA varNana hai| prastuta uddezaka ke gati sUtra meM gatiyoM ke prakAroM kA ullekha hai- 1. naraka gati 2. tiryaMca gati 3. manuSya gati 4. deva gati aura 5. siddha gati (6) SaSTha sthAna __ isameM chaha - chaha saMkhyA se nibaddha aneka viSaya saMkalita haiN| prastuta sthAna meM eka uddezaka hai| sAdhu-sAdhviyoM kI samAcArI ke liye yaha sthAna mahattvapUrNa hai| isameM unako caryAoM kA vistAra se varNana hai| sAtha hI isameM saiddhAntika, aitihAsika, jyotiSka, bhaugolika, Ayurveda, vivAda pada Adi aneka sthAnoM kI jAnakArI bhI dI gaI hai| prastuta sthAna meM 66 sthAnoM/viSayoM kA ullekha hai| jinameM gaNa-dhAraNa-sUtra, nirgranthI avalambana sUtra, gati-Agati sUtra bhI hai| isI ke asaMbhava sUtra meM batAyA gayA hai ki sabhI jIvoM meM chaha kArya karane kI na Rddhi, na dyuti, na yaza, na bala, na vIrya, na puraskAra aura na hI parAkrama hai, jaise- 1. jIva ko ajIva karanA 2. ajIva ko jIva karanA 3. eka samaya meM do bhASA bolanA 4. svayaMkRta karma ko vedana karanA yA vedana nahIM karanA, 5 . pudgala paramANu kA chedana yA bhedana karanA yA agnikAya meM jalAnA aura 6. lokAnta se bAhara jaanaa|" (7) saptama sthAna prastuta saptama sthAna meM sAna kI saMkhyA se saMbaddha viSayoM kA saMkalana
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthAnAMga sUtra kA mahattva evaM viSaya vastu 1991 kiyA gayA hai| sAta saMkhyA vAle aneka dArzanika, bhaugolika, jyotiSka, aitihAsika, paurANika Adi viSayoM kA varNana hai| eka uddezaka hai| prastuta sthAna meM hI jIva vijJAna, loka sthiti saMsthAna, gotra, naya, Asana, parvata, dhAnya sthiti, sAta pravacana niva, sAta samudghAta Adi vividha viSayoM kA saMkalana hai| isake sapta svaroM ke varNana se jJAta hotA hai ki prAcIna kAla meM saMgIta vijJAna kA kitanA mahatva thaa| isameM zreSThatA ke AdhAra para vyakti kA mUlyAMkana kiyA hai| rAjAoM meM cakravartI rAjA zreSTha hotA hai| ratnoM meM horakta, saMgha meM AcArya aura upAdhyAya kA pramukha sthAna hotA hai| prastuta sthAna meM gaNApakramaNa sUtra, vibhaMga jJAna sUtra, saMgraha sthAna sUtra, asaMgraha sthAna sUtra Adi 47 sthAnoM kA varNana hai| isI meM bAdaravAyukAyika sUtra meM bAdara vAyukAyika jIvoM kA varNana hai-- 1. pUrva dizA saMbaMdhI vAyu 2. pazcima dizA sambandhI vAyu. 3. dakSiNa dizA sambandhI vAyu 4. uttara dizA saMbaMdhI vAyu 5. Urdhva dizA sambandhI vAyu 6. adhodizA sambandhI vAyu aura 7. vidizA sambandhI vAyu jiiv|" (8) aSTama sthAna AThaveM sthAna meM ATha kI saMkhyA se saMbaMdhita viSayoM kA saMkalana kiyA gayA hai| prastuta sthAna meM bhI eka uddezaka hai| isameM ekalavihAra pratimA sUtra, yoni saMgraha sUtra, gati-agati sUtra. karma bandha sUtra , darzanasUtra Adi 61 sthAnoM kA varNana hai| prastuta uddezaka ke mahAnidhi sUtra meM batAyA gayA hai ki cakravartI kI pratyeka mahAnidhi ATha-ATha pahiyoM para AdhArita hai| ATha-ATha yojana UMcI kahI gayI hai| (9) navama sthAna isameM nau-nau kI saMkhyAoM se saMbaMdhita viSayoM kA saMkalana hai| prastuta sthAna meM eka uddezaka hai| visaMbhoga sUtra, jIva sUtra, gaNa sUtra, kUTa sUtra Adi 41 sthAnoM kA varNana hai| prastuta sthAna ke saMsAra sUtra meM banAyA gayA hai ki jIva nau sthAnoM se (nau paryAyoM meM) saMsAra paribhramaNa karate haiM, kara rahe haiM, aura Age kreNge| jaise 1.pRthvIkAyika rUpa se 2. apkAyika rUpa se 3. taijasakAyika rUpa se 4. vAyukAyika rUpa se 5. vanaspatikAyika rUpa se 6. dvIndriya rUpa se :7. trIndriya rUpa se 8. caturindriya rUpa se 9. paMcendriya rUNa se| (10) dazama sthAna - isameM dasa kI saMkhyA se saMbaMdhita vividha viSayoM kA varNana hai| lokasthiti, indriyoM ke viSaya, pudgala aura krodha kI utpatti kA vistAra se vivecana hai| svAdhyAya kAla, dharma pada, sthaviroM ke bheda, bhagavAna mahAvIra ke svapna Adi kA vivecana bhI hai| dazama sthAna uddezaka rahita hai| isameM loka
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 jinavANI- jainAgama - sAhitya vizeSAGka sthiti sUtra, indriyArtha sUtra, krodhotpatti sthAna sUtra Adi 93 sUtroM kA ullekha hai / prastuta sthAna meM zramaNa dharma sUtra meM zramaNa dharma dasa prakAra kA kahA gayA hai jaise- 1. kSAnti (kSamA dhAraNa karanA) 2 mukti (lobha nahIM karanA) 3. Arjava (mAyAcAra nahIM karanA) 4. mArdava (ahaMkAra nahIM karanA) 6. satya (satya vacana bolanA) 7 saMyama dhAraNa 8 tapazcaraNa 9 tyAga (sAMbhogika sAdhuoM ko bhojanAdi denA) 10. brahmacaryavAsa (brahmacarya pUrvaka gurujanoM ke pAsa rahanA) / isa taraha sthAnAMga sUtra meM cAroM anuyogoM kA samAveza hai| muni kanhaiyAlAla 'kamala' ne apanI Agamika dRSTi se kahA hai- sthAnAMga meM dravyAnuyoga ke 426 sUtra, caraNAnuyoga ke 214, gaNitAnuyoga ke 109 aura dharmakathAnuyoga ke 59 sUtra haiN| isakI viSaya vastu ke ukta vivaraNa meM saMskRti ke sabhI tathyoM kA samAveza ho gayA hai| yaha aisA Agama hai jisameM siddhAnta, darzana, nIti, nyAya Adi ke sthAnoM para saMkhyA kI dRSTi se vivecana kiyA gayA hai| yaha koI kathAgrantha nahIM hai aura na hI saiddhAntika, dArzanika Adi viSayoM kI vistRta vivecanA karane vAlA Agama hai| phira bhI viSaya vargIkaraNa kI dRSTi se yaha aMga Agama eka vizvakoSa haiN| isameM dasa sthAna adhyAyoM ke pratIka haiN| saMdarbha 01. nandIsUtra sUtra 82 "ThANeNaM egAiyAe eguttariyAe vuDDhIe dasaDhANagavivaDhiyANaM bhAvANaM parUvaNA Adhavijjati / " 02 kasAyapAhuDa : 1/123 "ThANaM NAma jIvapuggalAdINAmegAdi eguttarakame gaThANANi vaNNedi / " 03. nadIsUtracUrNa: pR. 64 "ThAvijjati tti svarUpataH sthApyate prajJApyaMta ityarthaH / " 04. kasAyapAhuDa : 1/113/64-65 "ekko ceca mahappA so duviyappo tilakkhaNo bhaNio / catusaMkamaNAjuto paMcagguNappahANo the / / chakkAyakkamajuto uvajutto sattabhaMgisabbhAvo / aTThAsavo vaTTho jIvo dasaTTANio bhaNio" / / 05. Agama sAhitya manana aura mImAMsA pR. 96 : 06. vyavahAra sUtra : pR. 449, "tao therabhUmio paNNattAo, taM jahA jAithere suyathere, pariyAyathe re / saThivAsajAe samaNe NiggaMthe jAithere ThANAMga- samavAyAMgadhare samaNe NiggaMthe suyathere / vIsavAsapariyAe samaNe NiggaMthe priyaaythere|" 07. vyavahAra sUtra : 3/3/68 "ThANasamavAyadhare kappaI AyarittAe uvajjhAyattAe gaNavacche iyattAe uddisittae" 08. (ka) sthAnAMgavRni : patra 3 (kha) tatra ca dazAdhyayanAni" 09. sthAnAMga 1/2 10. vahI : 1/ 214, "egA titthasiddhANaM vaggaNA evaM jAva / " 15. vahI 241 "jIvaccena, ajIvacceva, tasacceva, thAvaracceva / " 12 vahI : 24443 "pariNayA ceva, apariNayA cena / "
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ | sthAnAMga sUtra kA mahatva evaM viSaya vastu ..................14 13. vahI: 2/2/48 "NeraiyA dugatiyA duyAgatiyA paNNattA / " 24. sthAnAga : 2/2/173 15. sthAnAMga: 2/3/239 16. vahI : 2/3/397 17. sthAnagaH3/1/2 18. vahI : 3/2/178 "NANabodhI, daMsaNabodhI, crittbodhii|" 19. vahI:3/3/344 20. vahI:3/4/426 21. sthAnAMga: 4134 22. vahIM: 4/2/259 23 sthAnAMga: 4/3/369, "kaNhalesA, gIla lesA, kAulesA. te ulesA" 24. vahIM: 4/4/529, "pavAlatAe, patatAe. puSphatAe. phalatAe" 26. vahI:5/pR.447 26. vahIM: 5/1/72, "khagga, chattaM, upphosaM. pANahAo, bAlavIaNe" 27. vahI:5/2/123 28. sthAnAMga: 5.3/175 25. vahI:6/5.5 30. sthAnAMga: 7/25 31. vahI:8/1:16 32. sthAnAMga 2012 33. vahI: 10/18 -4/1, o. TI. esa. kvArTara, javAharalAla neharU mArga, jayapura (rAja.)