Book Title: Siddhasen Diwakarjiki 19 Vi Dwatrinshika Ka Ek Adhik Prapta Padya Author(s): Jambuvijay Publisher: Jambuvijay Catalog link: https://jainqq.org/explore/212316/1 JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLYPage #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ziramora dArzanika AcAryapravara zrI siddhasena divAkarajI kI 19vIM dvAtriMzikA kA eka adhika prApta huA padya muni jaMbUvijaya bhagavAn zrI divAkarajI kI dvAtriMzikAoM ke sabhI abhyAsakartAoM ko acchI taraha vidita hai ki yaha kitanI atigUDha aura atigahana hai| isakA artha sulajhAne meM abhyAsioM ko aneka sthAna para kAphI musIbata kA anubhava hotA hai / agara zuddha kArikAoM meM bhI artha parijJAna ke lie isa taraha ke kaSTa kA anubhava karanA par3e to jahA~ pAThoM kI azuddhi ho vahA~ isa taraha kI apAra muzkiloM kA anubhava karanA par3e isameM kyA Azcarya ? nyAyAvatAra ko chor3akara anya dvAtriMzikAoM para TIkA graMtha bhI nahIM race gaye jisake AdhAra para pATha-zuddhi tathA artha-parijJAna AsAnI se kiyA jA sake / zAyada kinhIM pUrvAcAryoM ne ye TIkAgraMthoM kI racanA kI hogI to bhI isa samaya to ye nitAMta ajJAta aura aprApya hI hai| apitu 'aise gUr3ha graMthoM meM pramANabhUta AdhAra se pAThazuddhi kI jAye tabhI saphalatA kI adhika saMbhAvanA ho sakatI hai varnA, sirpha amuka prakAra kI vicAraNA ke bala para hI yadi pAThazuddhi kI jAye to aisA karane para azuddha pAThoM meM bar3hAvA hI ho jAtA hai / isalie aise graMthoM kI hastalikhita pratiyA~ jahA~ kahIM se bhI prApya ho khoja khoja kara prApta karake usameM se zuddha pAThoM ko alaga kiye jAya yahI pATha-zuddhi kA uttama mArga hai| gata varSa hama pUnA meM the; taba zrutajJAna ke akhaMDa upAsaka pU. munirAjazrI puNyavijayajI mahArAja sA. kA isa bAre meM eka patra AyA ki "vahA~ pUnA meM bhAMDArakara prAcya vidyAmaMdira (Bhandarkar Oriental Institute) meM siddhasena divAkarajI praNIta dvAtriMzikAoM kI tAr3apatra para likhI gaI eka prAcIna prati hai| jaina dharmapracAraka sabhA (bhAvanagara) kI ora se prakAzita mudrita prati kI usake sAtha tulanA karake usameM se tuma pAThAMtara le lenA / " yaha patra par3hakara isa prati ko prApta karane ke lie maiMne prayAsa kiyA lekina, saMsthA ke saMcAlaka tAr3apatra para likhe gaye graMthoM ko saMsthA ke makAna ke bAhara le jAne ke lie kisI ko bhI nahIM dete haiM [1] isalie vahA~ jAkara hI pAThAMtaroM ko prApta karane kI maiMne zurUAta kii| pAThAMtara lene para mAlUma huA ki zuddha aura azuddha aise donoM prakAra ke pAThAMtara usameM milate the| usameM aise sundara aneka zuddha pATha bhI mujhe milane lage lakSya prApti meM saphala hone ke kAraNa maiM behada AnaMda kA anubhava kara rahA thA / lekina jaba 19vIM battIzI kA pAThAMtara le rahA thA usa samaya to merI khuzI kA pAra na rahA / mudrita meM nahIM chapA huA eka pUrA kA pUrA padya hI mujhe usameM se adhika prApta huA / mudrita 19vIM dvAtriMzikA meM kula milAkara 31 padya haiM unameM 11vA~ padya nimnAnusAra chapA huA hai : parasparaspRSTagatirbhAvanApacayAdhvaniH / baddhaspRSTagamadvyAdisneharaukSyAtizAyanAt // 11 // bhAMDArakara saMsthA kI tAr3apatri meM isa sthAna para do kArikAe~ haiM, aura usakA krama nimnAnusAra hai : parasparaspRSTagatirbhAvanApacayAdhvaniH / pRSTa grAhyazrute samyagartha bhAvopayogataH // 11 // saMghAta-bhedo-bhayataH pariNAmAccasaMbhavaH / baddhapRSTa gama(samadvayAdisneharaukSyAtizAyanAt // 12 // bhAMDArakara saMsthA kI prati ke alAvA dUsarI hastalikhita prati meM yaha kArikA dekhane ko nahIM milatI hai| isa kAraNa se yaha eka mahattva kI prApti hai / isa kArikA ko usameM jor3ane para dvAtriMzikAoM kI 32 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muni jaMbUvijaya Nirgrantha kI saMkhyA bhI paripUrNa ho jAtI hai / * prati saMpUrNa hI hai; paraMtu usameM prAraMbhakI 20 battIziyA~ hI haiM / patra-48 haiN| laMbAI-caur3AI 2414 iMca haiM / eka dvAtriMzikA ke aMtameM 'iti dveSyazvetapaTasiddhasenAcAryasya kRtiH' aisA viziSTa evam vicitra ullekha bhI hai| bhAMDArakara saMsthA meM isa tAr3apatraprati para se hI kAgaz2a para kI gaI eka pratilipi (= nakala) bhI hai| jo ki nakala karane vAle lekhaka ne isameM kucha sthAna para azuddha pAThoM ko jor3a diyA hai phira bhI pAThAMtara lenevAle icchuka ko to bahuta hI upayukta hai / agara kisI mahAnubhAva kI svayaM pAThAMtara lene kI icchA ho to isa kAgaz2a para kI gaI nakala kA upayoga kiyA jA sake aisA hai / tAr3apatra para likhe gaye graMtha saMsthA ke bAhara le jAne ke lie nahIM dete, lekina kAgaz2a para likhe graMtha saMsthA ke niyamoM kA pAlana karate hue cAhe vahA~ yahA~ taka ki bAhara gA~va bhI lejAne ke lie mila sakate haiM / eka prAsaMgika vicAraNA 19vIM dvitrizikA kI racanAmeM divAkarajI ne bhagavAn umAsvAti ke tattvArthasUtra kA khAsa upayoga kiyA hai / darzana-jJAna cAritrANyupAyAH zivahetavaH / yaha 19vIM dvAtriMzikA kI pahalI kArikA kA pUrvArdha par3hate hI spaSTa dekhA jAtA hai ki isameM samyagdarzana-jJAna-cAritrANi mokSamAH [tattvArtha. 1111] sUtra kI spaSTa chAyA hai| aise dUsare bhI sthala haiM / usI prakAra yaha kArikA bhI tattvArthasUtra kA anusaraNa karatI hai| saMghAta bhedo-bhayataH pariNAmAcca saMbhavaH yaha aMza "saMghAta bhedebhya utpadyante"[tattvArtha. 5 / 26] isa sUtra ko anusaratA hai jo ki mUlasUtra meM saMghAta aura bheda do kA hI ullekha hai, to bhI bhASya meM saMghAta, bheda aura ubhaya ina tInoM kA nirdeza hai / isase yahA~ divAkarajI ne bhASyakA upayoga kiyA hai, aisA bhI mAlUma par3atA hai| . tattvArthasUtra kI do pAThyaparaMparA pravartamAna haiM / eka bhASyasaMmata pATha paraMparA hai jisakA sabhI zvetAmbara anusaraNa karate haiM, kyoMki bhASya ko svopajJa-umAsvAti praNIta-hI mAnate haiN| dUsarI sarvArtha siddhisammata pATha paraMparA hai jise sabhI digaMbara anusarate haiM / kucha sthAnoM para isa pAThabheda ke sAtha bar3A arthabheda bhI par3a jAtA hai| isa sthAna para digaMbara paraMparA meM 'bheda-saMghAtebhyaH utpadyante' aisA sUtrapATha hai, jabaki zvetAMbara paraMparA meM 'saMghAta-bhedebhya utpadyante' aisA bhASyasammata sUtrapATha hai / divAkarajI ne bhASyasammata sUtrapATha kA anusaraNa kiyA hai isakI yahA~ spaSTa rUpa se pratIti hotI hai| usI prakAra 'baddhaspRSTagama(sama)dvayAdisneharaukSyAtizAyanAt' yaha kArikA kA aMza "yadhikAdigaNAnAM tu" aura "bandhe samAdhiko pAriNAmikau" [tattvArtha. 5 / 35 / 35] isa sUtra ke sAtha saMbaMdha rakhatA hai / dvayadhikAdiguNAnAM tu isa sUtra kA digaMbara aura zvetAMbara paraMparA meM bhinna bhinna artha mAne jAte haiM / digaMbaroM 'Adi' zabdakA = vagairaha' aisA artha na karate 'prakAra' aisA artha karate haiM / arthAt sarvArthasiddhi Adi sabhI digaMbarIya vyAkhyAoM ke anusAra ajaghanyaguNasnigdha yA ajaghanya guNarukSa paramANukA usameM 'vyadhika' aise guNI ke sAtha hI baMdha mAnA jAtA hai; tryadhika[.] caturadhika Adi guNavAle ke sAtha baMdha nahIM mAnA jAtA lekina zvetAMbara paraMparAmeM bhASya aura bhASyAnusArI vRtti ke anusAra 'Adi' zabda kA = 'vagairaha' aisA sIdhA artha hI liyA jAtA hai aura isase triguNAdhika, caturguNAdhika, yAvat anaMta guNAdhika ke sAtha bhI baMdha mAnA jAtA hai| isa saMpUrNa dvAtriMzikA hamane lekha ke anta meM sandarbhArtha de dI hai| - saMpAdaka Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Vol. II - 1996 ziramora dArzanika AcAryapravara... dvayAdisneharaukSyAtizAyanAt [aisA] divAkarajI ke vacanase unhoMne bhASyasaMmata mAnyatA kA hI anusaraNa kiyA hai yaha spaSTatayA dikhAI detA hai / 36 veM sUtra meM digaMbara paraMparA meM bandhe'dhiko pAriNAmikau aisA sUtrapATha hai, jabaki zvetAMbara paraMparA meM bandhe samadhiko pAriNAmiko aisA sUtra pATha hai / digaMbaramatAnusAra dviguNasnigdha kA dviguNarukSa ke sAtha aura triguNasnigdha kA triguNarukSa ke sAtha-aise samaguNasnigdha kA samaguNarukSa ke sAtha baMdha nahIM mAnA jAtA paraMtu, bhASyasammata pAThAnusArI zvetAMbara paraMparA meM isa prakAra kA (samaguNasnigdha kA samaguNarukSa ke sAtha) baMdha mAnA jAtA hai baddhaspRSTagama(sama) isa vacana se divAkarajI ne bhASyasammata paraMparA ko hI svIkAra kiyA hai yaha hama dekha sakate haiN| . digaMbara paraMparA meM vidyamAna tattvArthavRttiyoM meM pUjyapAda nAma se prasiddha AcArya devanandi dvArA racita sarvArthasiddhi sabase prAcIna vRtti hai / akalaMka Adi sabhI digaMbara vRttikAra isa sarvArthasiddhimAnya sUtra pATha kA hI samarthana karate haiM / divAkarajI sarvArthasiddhikAra se bhI prAcIna haiM / (isa viSayameM vistRta jAnakArI ke lie dekheM bhAratIyavidyA ke siMdhI smAraka aMka meM paM. sukhalAlajI kA lekha) kyoMki pUjyapAda ne sarvArthasiddhi meM divAkarajIkI battIsI meM se eka kArikArdha uddhRta kiyA hai| isI pUjyapAdapraNIta jainendra vyAkaraNa meM siddhasenAcArya kA nAmollekha pUrvaka divAkarajI ke mata kA nirdeza bhI kiyA gayA hai| . yaha, zrI mallavAdikSamAzramaNa praNIta dvAdazAranayacakra kI vRtti meM TIkAkAra zrI siMhasUragaNivAdikSamAzramaNa ne yatrArtho vAcyaM (vAcaM ?) vyabhicarati nAbhidhAnaM tat aisA zabdanaya kA lakSaNa tathAcAcArya siddhasena Aha aise nAmollekhapUrvaka uddhRta kiyA hai / aura sabhI sthAna para siddhasenAcArya ke nAma TIkAkAra dvArA uddhRta kiye prApya vacana divAkarajI ke hI haiM, isase yaha siddhasenAcArya bhI divAkarajI hI the aisI saMbhAvanA hai / tattvArthabhASya meM (adhyAya 1) naya nirUpaNa meM yathArthAbhidhAnaM zabdaH aisA zabdanaya kA lakSaNa AtA hai / isake sAtha siddhasenAcArya ke nAma se uddhRta kiye gaye zabdanaya ke lakSaNa ko sUkSmatAse tulanA karane para zrI siddhasenAcArya ke zabdanaya ke lakSaNoM kA tattvArthabhASyagata zabdanaya ke lakSaNa ke sAtha saMbaMdha hai aisA spaSTa dekhA jAtA hai| isase bhI isa bAta kI puSTi hotI hai ki - dArzanika ziromaNi AcAryapravara zrI siddhasena divAkarajI ne tattvArthabhASya kA bhI upayoga kiyA hai / nipANi (mahArASTra), saM0 2004 mAghazIrSa kRSNA 10 tA. 5-1-1948 / [yaha mahattvapUrNa lekha zrI jaina satya prakAza varSa 13, aMka 4, kramAMka 148, saMvat 1948, pR. 114-116, meM mUlata: gujarAtI meM prakAzita huA thA] x yahA~ yatrArtho vAcyaM na vyabhicarati abhidhAnaM tat-isa taraha anvaya karane se yaha vAkya vidhipradhAna hai aura usameM zabdanaya ke lakSaNa kA vidhAna kiyA gayA hai yaha barAbara samajha meM AyegA / tattvArthaTIkAkAra gaMdhahastI zrI siddhasena maNi ne bhI isa vAkya ko tathAcocyate 'yatra ArthoM vAcaM na vyabhicaratyabhidhAnaM tat' isa rIti se hI uddhRta kiyA hai|