Book Title: Shrutgyan evam Matigyan ek Vivechan
Author(s): Hemlata Boliya
Publisher: Z_Jain_Divakar_Smruti_Granth_012021.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/212071/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 475: zra tajJAna evaM matijJAna : eka vivecana ntha zrutajJAna evaM matijJAna : eka vivecana DA. hemalatA boliyA sahAyaka zodha adhikArI, sAhitya saMsthAna, udayapura (rAja.) jisa prakAra zabda aura anumAna ke sambandha meM dArzanikoM meM mata vaibhinnya hai usI prakAra jainadArzanikoM meM bhI zra tajJAna aura matijJAna ko lekara mataikya kA abhAva hai| zra tajJAna evaM matijJAna donoM meM hI kArya-kAraNa kA sambandha hai / donoM hI jIva meM sAtha-sAtha rahate haiM, parokSa haiM / inakA paraspara svarUpa itanA adhika sammizrita hai ki donoM ke madhya vibhAjana rekhA khIMcanA atyanta kaThina hai| isake atirikta isake mUla meM sUtrakAra dvArA kiyA huA lakSaNa bhI hai / umAsvAti ne apane 'tattvArthasUtra' meM zra tajJAna kA lakSaNa 'zru taM matipUrvakam" arthAt zrutajJAna matipUrvaka hotA hai, kiyA hai| isa AdhAra para kucha jainAcAryoM kI mAnyatA hai ki zra tajJAna matijJAna kA hI eka bheda hai, svatantra jJAna nhiiN| siddhasena kA to yahAM taka kahanA hai ki zru tajJAna ko matijJAna se bhinna mAnanA hI vyartha hai| ataH zra tajJAna matijJAna se bhinna eka svatantra jJAna hai athavA nahIM, yaha jaina dArzanikoM ke lie vicAra kA viSaya bana gayA hai / isa sambandha meM vicAra karane se pUrva donoM ke svarUpa ko pRthakapRthaka jAna lenA Avazyaka hai kyoMki svarUpajJAna ke abhAva meM donoM ke paraspara ekatva aura bhinnatva kA jJAna nahIM ho sakatA hai| matijJAna sAmAnyataH buddhi ke mAdhyama se jo jJAna hotA hai use matijJAna kahate haiN| vaise bhI 'mati' zabda 'mana' dhAtu meM 'ktina' pratyaya lagane se niSpanna huA hai| isakA artha hai buddhi, tarka Adi / isa AdhAra para bhI tarkaparaka jJAna hI matijJAna siddha hotA hai| parantu jaina-dArzanikoM ne isakI viziSTa paribhASAe~ dI haiN| matijJAna kyA hai ? isakA uttara dete hue AcArya gaddhapiccha ne tattvArthasUtra meM kahA hai ki ti, smRti, saMjJA, cintA, abhinibodha eka-dUsare ke paryAya haiM-kevala prakRtyA bhinna dikhAI dete haiM 'Bha jJAna avagraha, IhA, avAya va dhAraNA rUpa se cAra prakAra kA hai| kintu gRddhapiccha ke isa lakSaNa se matijJAna kA svarUpa spaSTa nahIM hotA hai| apitu usake paryAyoM tathA prakAroM kA jJAna hotA hai| paMcasaMgrahakAra kA mata hai ki paropadeza ke binA jo viSa, yantra, kUTa, paMjara tathA bandha Adi ke viSaya meM buddhi pravRtta hotI hai, use jJAnIjana matijJAna kahate haiM / ina paribhASAoM se matijJAna kA svarUpa pUrNataH spaSTa nahIM hotA hai| isalie eka dArzanika ne isake svarUpa para prakAza DAlate hue apanA mata vyakta kiyA hai ki parArtha tathA indriyoM ke sannikarSa 1 tattvArthasUtra 1120 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | zrI jaina divAkara-smRti-nya / cintana ke vividha bindu : 476 : / kI sacetAvasthA meM hone vAlA padArthajJAna matijJAna hai athavA zravaNendriyAtirikta jJAnendriyajanya jJAna ko bhI matijJAna kahA jA sakatA hai| katipaya dArzanikoM kI isa bhrAnta dhAraNA ki zra tajJAna matijJAna kA hI eka bheda hai, ke nirAkaraNa hetu adhikAMza jainadArzanikoM ne matijJAna ke svarUpa kA vivecana zra tajJAna kA lakSaNa karate hue kiyA hai| zrutajJAna sAmAnyataH zru ta kA artha 'zravaNaM-tha tam' se sunanA hai| yaha saMskRta kI 'zra'raNa se niSpanna hai| pUjyapAda ne zrata kA artha zra tajJAnAvaraNa karma ke kSayopazama hone para nirupyamANa padArtha jisake dvArA sunA jAtA hai, jo sunanA yA sunanA mAtra hai vaha zruta hai|' kintu 'zrata' zabda kA vyutpatti artha sunA huA hone para bhI jaina-darzana meM yaha 'zrata' zabda jJAna vizeSa meM rUr3ha hai| tathA 'matizra tAvadhimanaHparyayakevalAni jJAnama'3 isa satra se bhI jJAna zabda kI anuvRtti calI Ane ke kAraNa bhAvarUpa zravaNa dvArA nirvacana kiyA gayA tha ta kA artha zra tajJAna hai| kevala mAtra kAnoM se sunA gayA zabda hI zrata nahIM hai|' zruta kA artha jJAna vizeSa karane para jaina-darzana meM jo zabdamaya dvAdazAMga zra ta prasiddha hai usameM virodha upasthita hotA hai kyoMki zrata zabda se jJAna ko grahaNa karane para zabda chUTa jAte haiM aura zabda ko grahaNa karane para jJAna chUTa jAtA hai tathA donoM kA eka sAtha grahaNa honA bhI asambhava hai / isa para jainadArzanikoM kA kathana hai ki upacAra se zabdAtmaka zrata bhI zra tazabda dvArA grahaNa karane yogya hai| isIlie sUtrakAra ne zabda ke bhedaprabhedoM ko batAyA hai / yadi inako 'zra tazabda' jJAna hI iSTa hotA to ye zabda ke hone vAle bheda-prabhedoM ko nahIM btaate| ataH jainadArzanikoM ko mukhyataH to zrata se jJAna artha hI iSTa hai, kintu upacAra se zuta kA zabdAtmaka honA bhI unako grAhya hai| __ umAsvAti ke pUrva zabda ko sunakara jo jJAna hotA thA use zru tajJAna kahA jAtA thA aura usameM zabda ke mukhya kAraNa hone se use bhI upacAra meM zratajJAna kahA jAtA thaa| parantu umAsvAti ko zra tajJAna kA itanA hI lakSaNa iSTa nahIM huaa| isalie unhoMne apane tattvArthasUtra meM zrutajJAna kA eka-dUsarA hI lakSaNa kiyA hai, jisake anusAra zra tajJAna matipUrvaka hotA hai / umAsvAti ke pazcAtavartI jainadArzanikoM meM nemicandra saiddhAntika ko chor3akara prAya: sabhI yaha mAnate haiM ki 1 (ka) tattvArthavArtikam 162, pR0 44 (kha) tadAvaraNakarmakSayopazame sati nirUpyamANaM zra yate anena-zRNoti zravaNamAtraM vA zra tam / -sarvArthasiddhi za6, pR0 66 (ga) tattvArthazlokavArtikAlaMkAra 3 / 94, pR03 2 zra tazabdo'yaM zravaNamupAdAya vyutpAdito'pi rUDhivazAt kasmiMzcijjJAna vizeSe vartate / -sarvArthasiddhi 1120, pR0 83 3 tattvArthasUtra 120 4 ......"jJAnamityanuvartanAt / zravaNaM hi zru tajJAnaM na punaH zabdamAtrakam / -tattvArthazlokavAtikAlaMkAra 3120120, pR0 566 5 vahI, 3 // 20 // 3, pR0 560 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 477 : zra tajJAna evaM matijJAna : eka vivecana zrI jaina divAkara smRti-nya / zra tajJAna matipUrvaka hotA hai| kintu umAsvAti ke isa lakSaNa se zra tajJAna kA svarUpa pUrNata: spaSTa nahIM hotA hai / isIlie jainadArzanikoM ne pRthak-pRthak isake lakSaNa kiye haiN| jinabhadragaNiM ke anusAra indriya aura mana kI sahAyatA se jo zabdAnusArI jJAna hotA hai aura apane meM pratibhA samAna artha kA pratipAdana karane meM jo samartha hotA hai use to bhAvazra ta kahate haiM tathA jo jJAna indriya aura mana ke nimitta se utpanna hotA hai parantu zabdAnusArI nahIM hotA hai, use matijJAna kahate haiN|' jina bhadragaNi ke isa lakSaNa se yadyapi akalaMka sahamata haiM kintu inhoMne zabda para jinabhadragaNi se adhika bala diyA hai| akalaMka kA kahanA hai ki zabda yojanA se pUrva jo mati, smRti, cintA, jJAna hote haiM, ve matijJAna haiM aura zabda yojanA hone para ve hI zrutajJAna haiM / 2 akalaMka ne zrutajJAna kA yaha lakSaNa karake anya darzanoM meM mAne gaye upamAna, arthApatti, abhAva, sambhava, aitihya aura pratibhA pramANoM kA antarbhAva zra tajJAna meM kiyA hai aura inakA yaha bhI kahanA hai ki zabda pramANa to zrutajJAna hI hai / inake isa mata kA pazcAtvartI jainadArzanikoM ne samarthana bhI kiyA parantu unako inakA zabda para itanA adhika bala denA ucita pratIta nahIM huaa| yadyapi ve bhI isa bAta ko to svIkAra karate haiM ki zra tajJAna meM zabda kI pramukhatA hotI hai| amRtacandra sUri ne zru tajJAna kA lakSaNa karate hue itanA hI kahA ki matijJAna ke bAda spaSTa artha kI tarkaNA ko lie hue jo jJAna hotA hai, vaha zra tajJAna hai / ' kintu nemicandra saiddhAntika ne to zrutajJAna kA lakSaNa ina sabase ekadama bhinna kiyA hai| yaha hama pUrva meM hI saMketa kara cuke haiM ki zra tajJAna matipUrvaka hotA hai isako ye svIkAra nahIM karate haiN| inake isako svIkAra nahIM karane kA kAraNa zAyada yaha rahA hogA ki zrutajJAna ke akSarAtmaka aura anakSarAtmaka rUpa se jo do bheda haiM, unameM anakSarAtmaka zruta digambara-paramparA ke anusAra zabdAtmaka nahIM hai aura Upara zra tajJAna kI yaha paribhASA dI gayI hai ki zabda yojanA se pUrva jo mati, smRti, cintA, jJAna haiM, ve matijJAna haiM aura zabda yojanA hone para ve hI zru tajJAna haiM isa paribhASA ko mAnane para matijJAna aura anakSarAtmaka zruta meM koI bheda nahIM raha jAtA hai / isIlie inhoMne zru tajJAna kA lakSaNa ina sabase bhinna kiyA hai| inake anusAra matijJAna ke viSayabhUta padArtha se bhinna padArtha ke jJAna ko zra tajJAna kahate haiN| kintu zru tajJAna matipUrvaka hotA hai isa kathana meM koI asaMgati nahIM hai kyoMki yaha isa dRSTi iMdiyamaNoNimittaM jaM viNNANaM sutANusAreNaM / Niayatthu tti samatthaM taM bhAvasutaM mati sesaM // -vizeSAvazyakabhASya, bhAga 1, gAthA 66 jJAnamAdya matiH saMjJA cintA cAbhinibodhikama / prAka nAmayojanAccheSaM zrutaM zabdAnuyojanAt // -laghIyastraya, kArikA 10 3 draSTavya-tattvArthasAra, kArikA 24 4 atthAdo atyaMtarasuvalaMmataM maNaMti sudaNANaM / -gommaTasAra (jIvakANDa), gAthA 36 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina divAkara mmRti-grantha ! cintana ke vividha bindu : 478 : se kahA gayA hai ki zru tajJAna hone ke lie zabda zravaNa Avazyaka hai aura zabda zravaNa mati ke antargata hai tathA yaha zrotrendriya kA viSaya hai / jaba zabda sunAI detA hai taba usake artha kA smaraNa hotA hai| zabdazravaNarUpa jo vyApAra hai vaha matijJAna hai, usake pazcAt utpanna hone vAlA jJAna zru tajJAna nahIM ho sakatA hai, isakA artha yaha nahIM hai ki zru tajJAna meM matijJAna mukhya kAraNa hai / kyoMki matijJAna ke hone para bhI jaba taka zra tajJAnAvaraNa karma kA kSayopazama na ho taba taka zra tajJAna nahIM ho sakatA hai / matijJAna to isakA bAhya kAraNa hai| upayukta vivecana se spaSTa hotA hai ki zra tajJAnAvaraNakarma ke kSayopazama hone para mana aura indriya kI sahAyatA se apane meM pratibhAsamAna artha kA pratipAdana karane meM samartha jo spaSTa jJAna hai, vaha zrutajJAna hai| yadyapi donoM ke svarUpa vivecana se hI yaha siddha ho jAtA hai ki zra tajJAna matijJAna kA bheda nahIM hai| phira bhI jainadArzanikoM ne pRthaka se isa viSaya meM apanA cintana prastuta kiyA hai| jinabhadragaNi' ne apane 'vizeSAvazyakabhASya' meM donoM ke bheda ko spaSTa karate hae likhA hai ki matijJAna kA lakSaNa bhinna hai aura zrata kA lakSaNa bhinna hai| mati kAraNa hai, zrata usakA kArya hai| mati ke bheda bhinna haiM aura zra ta ke bheda bhinna haiM / zru tajJAna kI indriya kevala zrotrendriya hai aura matijJAna kI indriyA~ sabhI haiN| matijJAna mUka hai isake viparIta zra tajJAna mukhara hai ityAdi / vaise bhI matijJAna prAyaH vartamAna viSaya kA grAhaka hotA hai jabaki zra tajJAna trikAla viSayaka arthAta bhUta, bhaviSya aura vartamAna tInoM kAloM kA grAhaka hotA hai| zra tajJAna kA matijJAna se eka bheda yaha hai ki matijJAna to sirpha jJAna rUpa hI hai jabaki zru tajJAna jJAna rUpa bhI hai aura zabdarUpa bhI hai, ise jJAtA svayaM bhI jAnatA hai aura dUsaroM ko bhI jJAna karAtA hai| uparyukta vivecana se yaha spaSTa ho jAtA hai ki zra tajJAna eka svatantra jJAna hai / jina dArzanikoM ne ise mati kA hI eka bheda mAnA hai unhoMne isake svarUpa ko ThIka se nahIM samajhA anyathA ve aisA nahIM kahate / patADA. hemalatA boliyA C/o zrImAn balavantasiMhajI boliyA 35, gaMgA galI (gaNeza ghATI) po0 udayapura 1 vizeSAvazyakabhASya bhAga 1, gAthA 67