Book Title: Shravak Pratikraman me Shraman Sutra ke Panch Patho ki Prasangikta Nahi
Author(s): Dharmchand Jain
Publisher: Z_Jinavani_002748.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229761/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15, 17 navambara 2006 jinavANI, 138 zrAvaka - pratikramaNa meM zramaNasUtra ke pA~ca pAThoM kI prAsaMgikatA nahIM zrI dharmacanda jaina zramaNa evaM zrAvaka ke pratikramaNa meM antara ko spaSTa karate hue zrI jaina ne zrAvaka pratikramaNa meM pRthak se bole jAne vAle pA~ca pAThoM ke saMbaMdha meM carcA kI hai| -sampAdaka sAdhaka ke anekAneka Avazyaka karttavyoM meM eka kartavya hai - pratikramaNa / pratikramaNa kA zAbdika artha hai pIche kI ora lauTanA / svIkRta vrata niyamoM evaM maryAdAoM meM jo bhI koI aticAra lage hoM, unakI AlocanA kara punaH maryAdA meM sthira hone ko pratikramaNa kahate haiN| pratikramaNa kA mUla nAma Avazyaka hai| Avazyaka ke chaH bheda kiye gaye haiM- sAmAyika, caturviMzatistava, vandanA, pratikramaNa, kAyotsarga aura pratyAkhyAna Avazyaka / ina chaha AvazyakoM meM pratikramaNa Avazyaka sabase mahattvapUrNa hone ke kAraNa Avazyaka sUtra ko pratikramaNa sUtra ke nAma se bhI jAnA jAtA hai| prathama ke tIna Avazyaka bhUmikA rUpa meM haiM tathA cauthe pratikramaNa Avazyaka ke bAda ke do Avazyaka uttara kriyA ke rUpa meM haiN| zramaNa va zrAvaka pratikramaNa meM antara sAdhu-sAdhvI hoM cAhe zrAvaka-zrAvikA hoM, sabhI ke liye ubhayakAla pratidina pratikramaNa karanA Avazyaka hai, tathApi donoM ke pratikramaNa meM kucha antara bhI hai: - sAdhu-sAdhviyoM dvArA ubhayakAla kiyA jAne vAlA pratikramaNa zramaNa- pratikramaNa kahalAtA hai tathA zrAvaka-zrAvikAoM dvArA ubhayakAla kiyA jAne vAlA pratikramaNa zrAvaka-pratikramaNa kahalAtA hai| - sAdhu-sAdhvI pA~ca mahAvrata, pA~ca samiti, tIna gupti Adi kA tIna karaNa tIna yoga se jIvana bhara ke liye pAlana karate haiM, ataH unake pratikramaNa meM tivihaM tiviheNaM, maNeNaM, vAyAe, kAeNaM zabda bole jAte haiN| jabaki zrAvaka vrata-niyamoM ko apanI zakti, sAmarthya evaM yogyatA ke anusAra alaga-alaga karaNa yogoM se dhAraNa karate haiM, ataH zrAvaka pratikramaNa meM bAraha vratoM kI AlocanA meM kahIM eka karaNa eka yoga, kahIM eka karaNa tIna yoga to kahIM do karaNa tIna yoga zabdoM ke prayoga kiye jAte haiN| zramaNa pratikramaNa meM 'samaNa' zabda kA prayoga hotA hai jabaki zrAvaka pratikramaNa meM 'sAvaga' zabda kA prayoga hotA hai| zramaNa pratikramaNa meM pA~ca pATha alaga se bole jAte haiM, kintu zrAvaka pratikramaNa meM nahIM bole jAte haiM pA~ca pAThoM kI prAsaMgikatA nahIM - yadyapi katipaya paramparAe~ zrAvaka pratikramaNa meM bhI zramaNa sUtra ke pA~ca pAThoM ko bolatI haiM evaM bolanA anivArya mAnatI haiN| yahA~ hama yaha vicAra kareM zramaNa sUtra ke nimna pA~ca pAThoM ko zrAvaka pratikramaNa meM bolanA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ || 15,17 navambara 2006 jinavANI upayukta hai athavA nahIM? pA~ca pATha - 1. nidrA doSa nivRtti kA pATha (zayyA sUtra) 2. gocarIcaryA kA pATha, 3. kAla pratilekhanA kA pATha, 4. asaMyama Adi 33 boloM kA pATha, 5. nirgrantha pravacana kA pATha (pratijJA sUtra / (1) nidrAdoSa nivRtti (zayyA sUtra)- yaha tarka diyA jAtA hai ki zrAvaka ko bhI pauSadha, dayA, saMvara Adi prasaMgoM meM nidrA meM lage doSoM kI nivRtti hetu yaha pATha bolanA Avazyaka hai| kisI dUsare pATha se nidrA doSa kI nivRtti nahIM ho paatii| aisA kahanA upayukta nahIM, kyoMki dayA, pauSadhagata sabhI doSoM kI AlocanA gyArahaveM pauSadhavrata ke pA~ca aticAroM se ho jAtI hai| usameM bhI pA~cavA~ aticAra posahassa samma aNaNupAlaNayA arthAt pauSadha kA samyak prakAra se pAlana na kiyA ho, ke antargata doSoM kA zuddhIkaraNa ho jAtA hai| pauSadha ke 18 doSoM meM se kisI doSa kA sevana huA ho to usake liye bhI gyArahaveM vrata meM 'micchAmi dukkaDaM' diyA jAtA hai| (2) gocarIcaryA kA pATha- aneka zrAvaka dayAvrata kI ArAdhanA meM gocarI karate haiN| pratimAdhArI zrAvaka bhI gocarI lAte haiM, ataH zrAvakoM ko gocarI meM lage aticAroM kI zuddhi karane hetu gocarIcaryA kA pATha bolanA Avazyaka hai, aisA tarka diyA jAtA hai| kintu prAyaH vartamAna meM zrAvakoM dvArA gyArahavIM upAsaka pratimA svIkAra karane kA prasaMga hI nahIMvat AtA hai| gyArahavIM zrAvaka pratimA ke liye hI gocarI kA vidhAna hai, ataH yaha spaSTa hai ki gocarIcaryA kA pATha zramaNoM ke liye hI hai| (3) kAla pratilekhanA kA pATha-aneka zrAvaka-zrAvikA dayA-pauSadha Adi meM cAroM kAla svAdhyAya karate haiM, svAdhyAya karane meM jo aticAra lage hoM unakI zuddhi hetu yaha pATha bolanA Avazyaka hai,aisA kahA jAtA hai| yaha sahI hai ki zrAvaka bhI pauSadha, dayA meM ubhayakAla pratilekhana karate haiM, kaI vizeSa dharma-zraddhA vAle cAroM kAloM meM svAdhyAya bhI karate haiN| pauSadha meM lage aticAroM kI zuddhi to pauSadha pArane ke pATha se ho hI jAtI hai| sAmAnya zrAvaka ke donoM vakta pratilekhana kA niyama bhI nahIM hotaa| zAyada hI koI aisA zrAvaka ho jo ubhayakAla pharnIcara, plAsTika, kA~ca evaM sTIla ke bartana, kapar3e Adi kI pratilekhanA karatA ho| sAdhu ke liye to donoM samaya pratilekhana tathA pratidina cAroM kAla svAdhyAya karanA Avazyaka hai, ataH sAdhu-sAdhvI ke liye hI yaha pATha bolanA Avazyaka hai, zrAvaka zrAvikAoM ke lie nhiiN| (4) asaMyama Adi 1 se 33 taka bola- kucha paramparAoM kA mantavya hai ki ina 33 boloM meM kucha bola heya, kucha jJeya tathA kucha upAdeya haiN| ataH 33 boloM kA jJAna zrAvakoM ke liye anivArya hai, isaliye zrAvaka pratikramaNa meM bolanA Avazyaka hai| mAtra jJeyatA ke AdhAra para zramaNa sUtra ke pAThoM ko zrAvaka-pratikramaNa meM jor3anA yogya nahIM kahA jA sktaa| phira to 5 mahAvrata, 5 samiti, 3 gupti, 6 kAyarakSA ke pATha bhI zrAvaka ke liye jJeya haiM tathA pauSadha Adi ke avasaroM para, manoratha cintana ke samaya dhyAtavya haiM, ve pATha zrAvaka-pratikramaNa meM kyoM nahIM jor3e jAte? dekhA jAya to ina 33 boloM kA varNana uttarAdhyayana sUtra ke 31 veM adhyayana meM kiyA gayA hai| vahA~ ullekha hai - Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | jinavANI 15,17 navambara 2006 je bhikkhU saMbhai NiccaM, je bhikkhU cayai NiccaM...inase phalita hotA hai ki 33 boloM kA sAdhu-bhikSu ke sAtha hI ghaniSTha sambandha hai| (5) nirgrantha pravacana kA pATha (pratijJA sUtra)- isa pATha meM nirgrantha pravacana kI mahimA hai, ataH zrAvakoM ke liye upayogI hai| aisI yukti dI jAtI hai| isake uttara meM kahanA hogA ki isa pATha meM asaMyama, abrahma, Arambha Adi ke pUrNa tyAga kI pratijJA kI jAtI hai| ina pApoM ke pUrNa tyAga kI pratijJA zramaNa hI kara sakate haiM! zrAvaka pUrNa tyAgI nahIM ho pAte haiN| isa pATha ke madhya meM kahA hai- samaNo'haM saMjaya visy...| yaha pratijJA bhI sAdhu hI kara sakatA hai, kAraNa ki zrAvaka to saMyatAsaMyata tathA viratAvirata hotA hai| yadi vaha svayaM ko saMyata virata kahatA hai to use mAyA, asatya kA doSa lagatA hai| pratimAdhArI zrAvaka ke liye bhI dazAzrutaskandha meM ullekha milatA hai ki yadi koI usase apanA paricaya pUche to vaha kahe ki maiM zramaNa nahIM zramaNopAsaka hU~! ukta pA~coM pATha zramaNa sUtra ke haiM, zramaNoM ke liye haiM, zrAvakoM ke liye nhiiN| AgamoM meM kahIM para bhI 'zrAvaka' ko 'zramaNa' zabda se sambodhita nahIM kiyA hai| kisI bhI TIkA, koza, bhASyAdi meM bhI zramaNa kA artha zrAvaka nahIM kiyA hai| kabhI-kabhI bhagavatI sUtra zataka 20 kA AdhAra lekara kahA jAtA hai ki zramaNa meM zrAvaka bhI sammilita hai| vahA~ kahA hai- titthaM puNa cAuvaNNAiNo samaNasaMdhe taM jahA - samaNA, samaNI.o, sAkyA, saaviyaao| vahA~ zramaNa-saMgha kA tAtparya zramaNa kA saMgha hai| bhagavAn mahAvIra ko zramaNa kahA hai- 'yathA samaNe bhagavaM mahAvIre' bhagavAn mahAvIra ke saMgha ko zramaNa saMgha kahA jAtA hai| zramaNa saMgha kA eka anya artha zramaNa pradhAna saMgha hai| zrAvaka ko hI yadi zramaNa mAnA jAya to phira bhagavAn zrAvaka ko zramaNopAsaka kyoM khte| anuyogadvAra sUtra meM gAthA ullikhita hai - samaNeNaM sAvAraNaM ya avarasaM kAyavyaM, havai jamhA - aMto aho pississa ya, tamhA AvassayaM NAma / zramaNa/zrAvaka ke dvArA ubhayakAla avazya karaNIya hone se ise Avazyaka kahA jAtA hai| yadi zramaNa zabda se hI 'zrAvaka' dhvanita hotA hai to AgamakAra zramaNa tathA zrAvaka ina donoM zabdoM kA bhinna-bhinna prayoga nahIM krte| tIrthaMkara devoM ne 'zramaNa' zabda kA prayoga sAdhu ke artha meM kiyA hai, zrAvaka ke artha meM nhiiN| aisI sthiti meM zramaNa sUtra pAThoM ko zrAvakoM ke pratikramaNa meM jor3anA AgamoM ke anukUla pratIta nahIM hotaa| katipaya logoM dvArA aisA bhI kahA jAtA hai ki zramaNa sUtra ke ukta pA~ca pAThoM ke binA to zrAvaka pratikramaNa apUrNa hai, galata hai| kintu ukta tathyoM se yaha bhalIbhA~ti spaSTa ho jAtA hai ki pA~ca pAThoM ke binA bhI zrAvaka kA pratikramaNa paripUrNa hai| Avazyaka hai pratikramaNa ke pAThoM ke sAtha artha samajhane, bhAvoM ko tadanurUpa banAne tathA apane jIvana ko saMyamita, niyamita evaM vairAgya se suvAsita karane kii| jitanI jitanI samatA, saralatA, vinamratA evaM nirlobhatA jIvana meM prakaTa hogI, utanA hI sAdhaka jIvana unnata samunnata banegA tathA sAdhaka kI AtmA bhI zuddha bana skegii| ... -rajisTrAra, a.bhA.zrI jaina ratna AdhyAtmika zikSaNa borDa, ghoDoM kA cauka, jodhapura