Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 janavarI 2011 jinavANI 290 zramaNavarga meM anuzAsanahInatA para niyantraNa zramaNasaMghIya mahAmaMtrI zrI saubhAgyamuni jI 'kumuda' zramaNa-zramaNI varga meM bhI kaI bAra anuzAsanahInatA dRggocara hotI hai / unako anuzAsana meM rakhane hetu 'Avassahi' Adi dazavidha samAcArI kA vidhAna hai| ye anuzAsana ke maulika sUtra hai| sAdhu-sAdhvI ke dharmAnuzAsana evaM jinAjJA meM na rahane ke aneka kAraNa ho sakate haiM, unameM ayogyadIkSA, jJAnAbhAva Adi cAra kA ullekha vidvAn santa ne kiyA hai tathA anuzAsana meM rahane ke prazikSaNa kI AvazyakatA batAyI hai / -sampAdaka anuzAsana ke maulika sUtra zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ne cAra tIrtha kI sthApanA kI, usameM sarvaprathama tIrtha svarUpa zramaNa varga ko liyA, tadanantara zramaNI aura zrAvaka-zrAvikA rUpa tIrthoM kI racanA kI / zramaNa-zramaNI dharmazAsana aura guru ke anuzAsana meM rahe, isake lie aneka Avazyaka nirdeza kiye gaye jo zAstroM meM saMkalita haiN| jo sAdhaka Atma-kalyANa kI sarvotkRSTa sAdhanA meM saMlagna honA cAhatA hai use hI zramaNadharma meM AnA caahie| paramArtha sAdhanA hI zramaNa kA lakSya hotA hai| paramArtha ArAdhanA ke durUha mArga para agrasara hote samaya sAdhaka ke sAmane guru kA Adarza upasthita rahatA hai| guru ke dizA-nirdezana meM hI zramaNa kI pAramArthika ArAdhanA sampanna hotI hai / guru ke dizA-nirdezana kI sArthakatA ziSya dvArA Acarita anuzAsana meM hI nihita hai| guru kA anuzAsana yathArtha meM to pAramArthika Atma-sAdhanA ke lie hI hotA hai, kintu vyavahAra jisameM jIvana kI adhikAMza gatividhiyA~ saMcAlita hotI haiM usameM bhI guru kA anuzAsana nitAnta Avazyaka hotA hai, kyoMki nizcaya ke nirmANa meM vyavahAra bhI sahAyaka siddha hotA hai yaha anubhava-siddha yathArtha hai / 'ANAe dhammo' guru aura tIrthaMkara paramAtmA kI AjJA ke anusaraNa meM hI dharma kA tattva nihita hai yaha anuzAsanasUtra jIvana ke pratyeka kSetra ke lie upayogI hai| 'gacchataH skhalanam' calatA huA kabhI Thokara bhI khA jAtA hai, kabhI mArgacyuta bhI ho sakatA hai| aisI sthiti meM guru ke Avazyaka nirdeza hI sAdhaka ke lie upayogI siddha hote haiN| apanI truTiyoM ko samajhakara guru-AjJA ke anusAra ziSya apanA zuddhIkaraNa karatA hai aura punaH sanmArga para samArUr3ha ho jAtA hai / dazavidha samAcArI 'ANAe dhammo' yaha eka samuccaya sUtra hai| yadyapi sAdhaka jIvana ke pratyeka kSetra meM yaha sUtra upayogI siddha hotA hai phira bhI zramaNa - jIvana ke kucha aise aMga haiM jinake viSaya meM zAstroM meM kucha alaga taraha ke nirdeza bhI upalabdha haiM, unameM daza samAcArI kA sarvAdhika mahattvapUrNa sthAna hai| ziSya - ziSyAoM dvArA jahA~-jahA~ anuzAsana meM kSINatA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 291 | 10 janavarI 2011 // jinavANI kA sarvAdhika aMdezA hai una sthAnoM para anuzAsana ke lie ye vizeSa sUcanA aura vyavasthAe~ dI gaI haiN| sAdhu-sAdhvI jI jahA~ apane guru-guruNI ke sAtha rahate haiM usa upAzraya athavA sthAnaka se kahIM bAhara jAnA aura AnA kaI bAra manamAnA ho jAtA hai| jaba mana huA sthAnaka se kahIM nikala gaye, jaba mana huA aagye| aneka bAra yaha svatantratA, svacchaMdatA panapa jAtI hai| guru samajhate haiM ziSya apane sthAnaka para hI hogA aura jaba dekhate haiM to ziSya kA koI atA-patA hI nahIM milatA to yaha sAdhaka jIvana meM avyAvahArika aura viDambanA jaisA ho jAtA hai| isa viDambanA ko samApta karane ke lie Avassahi' aura 'nissahi' rUpa samAcArI ke nirdeza haiN| isakA artha hai sthAnaka se bAhara jAne ke pahale guru se AjJA leM aura Akara bhI guru ko avagata karAeM ki maiM AgayA huuN| ziSya-ziSyAe~ aneka bAra guru-guruNI ko pUche binA hI koI nirNaya le lete haiM, isameM guru kI avahelanA to spaSTa hI hai, gutthI kabhI-kabhI aisI ulajha jAtI hai ki ziSya kA nirNaya aura guru kA nirNaya mela nahIM khAtA hai to paraspara vaimanasya kI sthiti bhI bana sakatI hai, aisI visaMgati guru-ziSya ke madhya upasthita na ho, isake lie 'ApucchaNA, paDipucchaNA' kA vidhAna diyA hai| pratyeka nirNaya guru ko pUchakara karanA usameM bhI koI avAntara spaSTatA karanA ho to guru ko punaH punaH pUcha lenA bhI Avazyaka hai| aneka bAra guru spaSTa rUpa se koI bAta kahe yaha sambhava nahIM hotaa| suyogya ziSya guru kI bhAvanAoM ko samajhakara tadanurUpa vyavahAra karatA hai, apanI svacchandatA ko eka tarapha rakhakara guru kI bhAvAnusAra varatanA yaha 'chandaNA' nAmaka samAcArI hai| yaha eka manovaijJAnika samAcArI hai| suyogya catura ziSya hI isa samAcArI kI vidhivat ArAdhanA kara sakatA hai| isI taraha eka samAcArI hai 'icchAkAra' / guru se nivedana kara pUchA jAye ki ApakI icchA kyA hai| merI icchA kA koI mahattva nahIM, ApakI icchA hI sarvopari hai| eka samAcArI hai'micchAkAra', yaha vinamratA aura Atma-zuddhi kI samAcArI hai| apane AhAra-vihAra Adi vyavahAroM meM jahA~ kahIM bhI skhalanA ho jAye, guru ke samakSa unheM upasthita kara unakA parimArjana krnaa| zramaNadharma ke anupAlana meM yaha samAcArI zramaNadharma kI zuddhi kI dRSTi se atyanta upayogI hai| guru kI AjJA aura zAstrAjJA jo bhI hai unheM usI rUpa meM AtmasAt karate hue zramaNadharma kI ArAdhanA meM magna rahanA yaha 'tahakAra' nAmaka samAcArI hai| zramaNa-zramaNI hI nahIM samasta caturvidha saMgha meM vinaya kA sarvAdhika mahattva hai| vinaya ko zAstroM meM dharma kA mUla kahA hai| vinaya kI upasthiti meM hI sAre vidhAna aura sArI sAdhanAe~ phalita hotI haiM ataH navI samAcAro vinara svarUpa 'abbhuTThANa' hai| guru yA ratnAdhika ke prati vinayavAna hokara rhnaa| ve arthAt guru-guruNI yA ratnAdhika ziSya-ziSyAoM ke nikaTa AyeM to na kevala Asana se uTha khar3e hoM aura unakA sammAna kareM, apitu sAta-jAla kadama sAmane jAkara unakA svAgata kareM aura ve apane pAsa se jAyeM to unheM sAta-ATha kadama pahu~cAne bhI jaayeN| ve jaba taka sAmane raheM ziSya natamastaka rhe| dasavIM samAcArI 'uvasaMpayA' hai, yaha samAcArI aneka dRSTi se mahattvapUrNa hai| isa samAcArI ke anusAra ziSya-ziSyA guru-guruNI ke dravyataH aura bhAvataH unake nikaTa, unakI chatrachAyA meM nivAsa kreN| jaise- siMha ke nikaTa baiThA huA siMha kA choTA baccA jo aneka dRSTi se asamartha-sA hotA hai phira bhI use na koI pakar3a sakatA hai aura na use koI kaSTa de sakatA hai| guru kI chatrachAyA meM rahane vAlA ziSya bhI isI taraha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ | 292 | jinavANI | 10 janavarI 2011 || guru se saMrakSita hotA hai| use sAMsArikatA ke vyAla pathacyuta nahIM kara sakate, kyoMki guru kA sAnnidhya jo use prApta anuzAsana ke hrAsa kA prazna __ukta samAcArI kA vidhivat pAlana hI zramaNadharma kA anuzAsana hai| jahA~ kahIM bhI ukta samAcArI kI upekSA hotI hai, vahIM anuzAsana bhaMga hotA hai| sAdhu samAja meM saMgha, gaccha, gaNa, samudAya Adi sArI sAmUhikatAe~ samAcArI ke anupAlana para hI AdhArita haiM, jahA~ isakA kSaya hogA vahIM saMgha, gaccha yA gaNa ke anuzAsana meM bhI kSINatA A jaayegii| Aja saMgha yA samAja meM anuzAsana hAsa kA prazna sAmane khar3A hai| skhalanAoM ke chidra bar3hate jA rahe haiN| vyavasthAe~ kaThinAI se bana pAtI haiN| banakara bhI Tika pAnA kaThina ho rahA hai, samAcArI anuzAsana kA bhaMga ho rahA hai to isake kucha aise kAraNa haiM jina para saMkSipta meM vicAra kara lenA Avazyaka hai| (1) ayogya dIkSA zramaNadharma kI ArAdhanA muktimArga kI ArAdhanA kI sarvotkRSTa sAdhanA hai| jo bhI mumukSu isa mahAmArga kI sAdhanA ke lie samprerita ho usakA vairAgya antaHsphurita, suspaSTa aura sampuSTa honA caahie| zramaNacaryA kA kama se kama sAmAnya bodha use vairAgyAvasthA meM bhI ho jAnA caahie| sAdhudharma ke vinaya aura anuzAsana kA pATha vaha dIkSita hone ke pahale acchI taraha par3ha le| sAdhudharma ke prati usakA utsAha agAdha aura nizcala ho, ye saba viziSTatAe~ hoM to hI use sAdhu-paryAya ke yogya samajhA jaaye| aisA nahIM hokara binA kisI pAtratA ke yA aparipUrNa pAtratA ke dIkSita kara diyA jAye to anuzAsanabaddhatA kI AzA karanA durAzA mAtra hai| ataH samasta gurujana jo dIkSAe~ pradAna karate haiM, mumukSu kI yogyatA kA aMkana avazya kreN| supAtra ziSya hI guru aura jinazAsana ke anuzAsana kA pAlana kara skegaa| (2) jJAnAbhAva zAstroM kA adhyayana karane para jJAta hotA hai ki jo bhI jahA~ kahIM dIkSita hue, dIkSA lekara unhoMne sarvaprathama dvAdazAMgI kA adhyayana kiyaa| yaha paripATI Aja vilupta-sI ho gaI hai| zAstroM kA adhyayana nahIM hone se navadIkSita sAdhu saMyamadharma kI paramArthatA aura usake sUkSma pariNamana ko vidhivat samajha nahIM pAtA, zAstrIya rItinIti kA jJAna bhI use jo vyavahAra meM dikhAI detA hai utanA hI ho pAtA hai usase Age gambhIra tattva-jJAna kA usameM abhAva rahatA hai| isase usameM skhalanAoM ko samajhanA, usase bacanA isakA jo vizeSa bodha hotA hai vaha nahIM ho pAtA, ataH dIkSA dene ke bAda nava-dIkSitoM ko zAstroM ke adhyayana kI tarapha pravRtta karanA caahie| isakA artha yaha nahIM ki zramaNa zAstroM se bhinna koI adhyayana na kre| zAsana-prabhAvanA ke lie usake pAsa bahuAyAmI adhyayana honA cAhie, kintu vaha adhyayana zAstrajJAna ke uparAnta ho| kevala anya vyAvahArika adhyayana ho jAye aura zAstrajJAna nahIM hogA to zramaNadharma meM anuzAsana aura usa dharma kI ArAdhanA donoM kI kSati ho sakatI hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1293 | 10 janavarI 2011 || jinavANI (3) karma vipAkodaya kabhI-kabhI supAtra aura suyogya dIkSita zramaNa bhI cAritra aura anuzAsana meM skhalanA karatA huA dikhAI detA hai to isameM usakA pUrva karma kA vipAkodaya bhI sambhava hai| yadyapi yaha eka parokSa prakRti hai, kintu karmavAda meM vizvAsa rakhane vAle pratyeka Astika ko karma zakti ke prabhAva meM niHzaMka pratIti hotI hai| aisI sthiti meM guru apane samyak mArgadarzana se ziSya ko sanmArga meM sthApita karane kA prayatna kare, sAtha hI use kucha aisA anuSThAna de jisako ArAdhanA se usakA vipAkodaya nirjarA ke rUpa meM nirjarita ho jAye aura patana mArga para bar3hatA ziSya punaH sanmArgakA ArAdhaka bana jaaye| (4) ratnAdhikoM kA pramAda sAdhu-sAdhvI jI jahA~ bhI rahate haiM vahA~ jo bhI ratnAdhika guru, AcArya, padavIdhara yA bar3e hote haiM, unakI pravRttiyA~ ziSya-ziSyAoM ko avazya prabhAvita karatI haiN| yadi AcArya, guru yA ratnAdhika saMta-satI jI kA vyavahAra zAstrAjJA-viruddha, mAnya paramparA aura loka-vyavahAra viruddha hotA hai yA vidhi-vyavahAra saMzayapUrNa hote haiM to ziSya-ziSyAoM meM bhI anuzAsanahInatA aura manamAnApana panapatA hai| aise AcArya yA guru apane ziSyoM ko anuzAsana meM nahIM rakha paate| unameM aisI prakharatA hI nahIM hotI ki ziSya ko spaSTa rUpa se kucha samajhA sakeM / aise AcArya aura guru svayaM hI hInabhAvanA se grasta rahate haiN| ve apane ziSyoM para prabhaviSNutA kA prayoga nahIM kara skte| ziSya varga meM anuzAsanabaddhatA ke lie AcArya aura guru kA vyavahAra niHzaMka, prakhara aura spaSTa zAstrAnusAra aura pAramparika honA caahie| saMgha, gaNa aura gaccha meM samyak vyavasthA ve hI AcArya aura guru sthApita kara sakate haiM jo svayaM sudRr3ha vyavasthAvAdI haiN| . yaha satya hai ki pAramparika vyavahAra yA zAstra nirdezoM meM bhI kabhI-kabhI deza, kAla, paristhitivaza parivartana Avazyaka ho jAtA hai, kintu aisA parivartana AcArya svaya yA guru svaya hI na kara baitthe| aise parivartana ke lie ziSya-samudAya pramukha sAdhu yahA~ taka ki pramukha zrAvaka-zrAvikAoM ke sAtha bhI khulI carcA honI caahie| sarva sammati se kiyA gayA parivartana na anuzAsanahInatA hogA aura na zAstroM dvArA viruddh| ziSyoM para usakA kuprabhAva bhI nahIM hogaa| anuzAsana prazikSaNa abhinava sAdhu-sAdhvI jI ko samaya-samaya para anuzAsana prazikSaNa bhI milanA caahie| anuzAsana kI upayogitA, usake phalitArtha bhI milanA caahie| anuzAsana kI upayogitA, usake phalitArtha anuzAsana meM vikAsa, anuzAsana meM sarvAMgINa saphalatAe~ Adi kA jJAna dIkSitoM ko samaya-samaya para milate rahane para unameM anuzAsana kI bhAvanA pragAr3ha banatI hai aura ve svayaM anuzAsana ke mahattva ko AtmasAt karate haiN| __ AcArya aura ratnAdhika svayaM anuzAsana kA Adarza upasthita karate raheM, isameM bhI saMgha ke sabhI tIrthoM meM anuzAsanabaddhatA kI bhAvanAe~ jagatI haiM aura saMgha, samAja aura gaNa kI suvyavasthA banI rahatI hai| - 'amRta-puruSa' grantha se sAbhAra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only