Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNI tIrtha kA jaina dharma kI prabhAvanA meM avadAna (zrI kusumavatI jI ma. kI suziSyA DaoN. sAdhvI divyaprabhA) mAnava isa virAT vizva kA eka cintanazIla evaM mananazIla prANI hai| isakI mahimA aura garimA vastutaH varNAtIta evaM varNanAtIta hai| mAnava aura pazu jagat meM bahuvidha samAnatAeM parilakSita hotI hai donoM prANI haiM, isalie jIvana nirvAha hetu AhAra apekSita hai| donoM bhaya grasta hai nidrAdevI kI ArAdhanA meM bhI sarvAtmanA samarpita hai| aneka prakAra kI sadRzatA hote hue bhI eka aisI vilakSaNa vizeSatA hai jisake AdhAra para yaha spaSTataH pragaTa hai ki pazujagat se mAnava sarvazreSTha hai aura sarvajyeSTha hai| vaha viziSTa vizeSatA yahI hai ki mAnava apane jIvana meM dharmAcaraNa kara sakatA hai / dharma apane Apa meM maMgalasvarUpa hai aura vaha prANimAtra ke yogakSema kA AdhAra hai evaM vaha kalyANaprada hai| dharma vastuvRtyA trikAlAbAdhita satya hai| akhaNDa evaM zAzvata satya hai| ukta kathana ko kathamapi nakArA nahIM jA sktaa| itanA hI nahIM dharma ko deza kAla kSetra aura sampradAya kI saMkucita paridhiyoM meM nibaddha nahIM kiyA jA sakatA / prastuta, zabda itanA vyApaka aura itanA virAT hai ki dharma zabda ke uccAraNa mAtra se hI vyakti usakA na kevala arthaapitu abhiprAya bhI hRdayaMgama kara letA hai aura AtmasAt bhI kara letA hai| dharma Adi nahIM RSabhadeva haiN| unhoMne jaina dharma kA AdikartA kahA auraM antima caubIsaveM tIrthaMkara bhagavAn mahAvIra hai| pratyeka tIrthaMkara cAra tIrthoM kI saMsthApanA karatA hai| isI lie ve tIrthaMkara kahalAte haiN| tIrtha kI saMkhyA zAzvata hai ve cAra haiN| jo isa prakAra hai - zramaNa, zramaNI zrAvaka aura zrAvikA 1 anAdi hai| jainadharma ke abhimatAnusAra isa avasarpiNI kAla ke prathama tIrthaMkara dharma kA pravartana kiyA hai| ataH kAlacakra ke AdhAra para bhagavAn RSabha deva ko ukta cAra bhedoM meM prathama ke do bheda aNagAra dharma ke pratIka hai aura antima ke do bheda AgAra dharma ke paricAyaka hai| isa prakAra dharma ke do bheda haiM eka AgAra dharma aura dUsarA aNagAra dharma / 2 prastuta nibandha kI sImita pRSTha saMkhyA ko dhyAna meM rakhate hue yahA~ para zramaNI dharma ke sandarbha meM Alekhana karanA hamArA pratipAdya viSaya hai| zramaNI nArI jAti kA sarvAdhika parama vizuddha svarUpa hai| isI svarUpa meM sthita nArI adhyAtmika jagata meM samutkarSa karatI hai paramapada mokSa ko prApta kara letI hai| zramaNI bahirjagat se haTa kara antarjagat meM vicaraNa karatI hai| vaha tana kI dRSTi se yahA~ para hai para mana kI dRSTi se vaha mokSa meM hai| vaha apane jIvana meM saMyama dharma kI akhaNDa rUpa se ArAdhanA karatI hai| samatA dharma ko AtmasAta kara letI hai rAga aura 1- bhagavatI sUtra 20/8 2 - sthAnAMga sUtra sthA. 2 (33)
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ unheM dveSa rUpa pragAr3ha granthiyoM kA unmUlana karatI hai aura vaha cetanAzIla mana se vina bAdhAoM para vijayazrI prApta karatI hai| carama lakSya kI ora agrasara hotI hai| vaha apane Apa meM jyoti svarUpA hai| vaha jyoti isa artha meM hai ki vaha svayaM prakAzamAna hotI hai| anya bhavyAtmAoM ko bhI Alokita kara detI hai| jisase ve bhavya AtmAeM kumArga se parAGmukha hokara sanmArga kI ora prasthita hotI hai| zramaNI na kevala jyoti hai apitu vaha agni zikhA bhI hai vaha agnizikhA isa rUpa meM hai ki apane janma janmAntaroM ke karmakASTha ko jalA detI hai aura usake pAvana samparka meM samAgata bhavya AtmAeM bhI apane cirasaMcita karmaghAsa ko bhasmasAt kara detI hai| isI avasarpiNI kAla cakra ke prathama tIrthakara bhagavAn, RSabhadeva kI mAtA ne dravya kI dRSTi se saMyama mArga aMgIkRta nahIM kiyA hai para bhAva kI apekSA se saMyama kI aura cAritra kI pUrNatA ke kAraNa hI ; mila gayI thii| mAtA marudevI ke bAda bhagavAna RSabhadeva kI do samAdaraNIyA patriyA~ brAhamI aura sundarI kA savistRta vivaraNa jaina sAhitya meM upalabdha hai| sAMsArika avasthA meM unakI upalabdhiyoM kI carcA karanA yahA~ prAsaMgika nahIM hogaa| kintu itanA ullekha karanA nitAnta apekSita hogA ki una donoM vairAgyamarti akhaNDa bAla brahmacAriNI pavitra hRdayA bahinoM ne saMyama mArga aMgIkAra kara svayaM kA kalyANa kiyA aura sAtha hI ina donoM bahina sAdhviyoM ne apane bhrAtA saralamanA tapa kI akhaNDamUrti bAhubali ko bhI vAstavikatA kA paribodha dekara lAbhAnvita kiyaa| unake jIvana kA eka saMsmaraNa smRti ke AkAza meM nakSatra kI bhAMti camaka uThA hai| bAhubali ne dIkSA aMgIkAra kI usake pazcAt atighora tapazcaraNa meM saMlagna hue| unakI yaha tapasyA parAkASThA para pahu~ca gyii| tathApi ve kevalajJAna kI zAzvata jyoti se udbhAsita nahIM hue| isakA eka mAtra kAraNa yaha thA unake antarmana meM isa bAta ko lekara jvAra ke samAna kucha aisA hI dRzya uTha rahA thA ki saMyama sAdhanA meM jyeSTha apane laghubhrAtAoM ko vaMdana namana kaise kreN| jyeSTha hokara anujoM ko vandana? nhiiN| yaha asambhava hai| unake mana meM yahI ahaMkAra vyApta thA jo vAstava meM mithyApUrNa thaa| aura sundarI ina donoM ne unake nikaTa Akara udbodhana ke svara meM kahA -he bhAI! gaja se utro| jaba taka ArUDha raheMge taba taka Apako kevala jJAna kI akhaNDa ananta divya jyoti prApta nahIM ho paaegii| bahinoM ke ye zabda bAhubali ke karNakuharoM meM jyohi par3e tyoMhi ve cintana ke gahare sAgara meM DUba gye| gaja-yahA~ vana meM gaja kahA hai aura isI anukrama meM unake cintana meM sahaja rUpa meM mor3a liyaa| maiM kaba se mAnarUpI gaja para ArUr3ha huA huuN| merA yaha mAna kitanA midhyA hai| ve mere anuja haiM to kyA huA saMyama meM mujha se jyeSTha haiN| jyeSTha hone ke nAte mujhe unakI vandanA karanI caahiye| basa yaha vicAra Ate hI bAhubali bhAiyoM ke sanikaTa vandanArtha jAne ke hetu apanA kadama bar3hAte haiM ki unheM kevala jJAna kI anaMta akSaya jyoti upalabdha ho jAtI hai| yadi brAhmI aura sundarI unheM saceta nahIM karatI saMkSipta para sAra pUrNa udbodhana nahIM detI unake mithyAbhrama kI ora dhyAna kendrita nahIM karAtI to kyA unheM kevalajJAna ho pAtA? ukta kathanAnaka ke tAtparya se yaha suspaSTa hai ki ina donoM bahanoM ke nimitta se unheM kevalajJAna prApta huA kyoMki upAdAna ke lie nimitta kA honA na kevala Avazyaka apitu anivArya hai| nimitta apane sthAna para mahattva rakhatA hai aura upAdAna kA bhI apanA mahattva hai| (34)
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNI vastutaH apane antara jyoti ke prakAza meM itanI divya hai ki usakA yathA tathya varNana karanA sambhava pratIta nahIM hotaa| vaha mAnava cetanA ke vikAsa ke lie mahAn udAtta zAzvata saMdeza pradAna karatI hai| vAstava meM vaha pUjyA hai| AdaraNIyA hai| namaskaraNIyA hai| prAcIna itihAsa ke svarNima pRSThoM para aise asaMkhya udAharaNa hai jinakA vistAra se varNana karanA zakti aura mati pare hai| AryA ziromaNi candanA, mRgAvatI, aJjanA rAjImatI sulasA Adi aneka zramaNiyA~ adhyAtma kI sarvocca bhUmikA para pahu~ca gayI aura ve AtmA se paramAtmA ke rUpa meM ho gyii| zramaNI kA utanA hI sthAna hai jitanA sthAna zramaNa kA hai| kyoMki zramaNa kI bhAMti zramaNI bhI eka tIrtha svarUpA hai| donoM ke niyama upaniyama bhI samAnatA lie hue haiN| jaise zramaNa paMca mahAvrata kA ArAdhaka hai zramaNI bhI paMcamahAvrata kI ArAdhikA hotI hai| zramaNa bAvIsa pariSahoM para vijaya prApta karane kA prayAsa karatA hai aura zramaNI bhI bAvIsa pariSaha ko jItane meM apanA parAkrama dikhAtI hai| pA~ca samiti aura tIna gupti kI paripAlanA zramaNa aura zramaNI donoM karate haiN| zramaNa kI bhAMti zramaNI bhI prAtaH sAyaM SaDAvazyaka kI sAdhanA meM saMlagna rahatI hai| dazavidhayati dharma zramaNa aura zramaNI donoM ke AcaraNIya hai| zramaNa saMgha meM jisa taraha zramaNoM kI vyavasthA nirdhArita hai, usI taraha zramaNiyoM kI bhI vyavasthA rahI hai| zramaNI saMgha kI samutkarSa kA hetu aura suvyavastA banAye rakhane ke lie katipaya padoM kA ullekha hai| ve pada isa prakAra haiM - (1) pravartinI (2) gaNAvacchedinI (3) abhiSekA aura (4) prtihaarii| . ina padoM ke bAre meM savistRta vivecanA na karatI huI saMkSepa meM hI ina padoM kA spaSTIkaraNa aura svarUpa prastuta kara rahI huuN| (1) pravartinI 3 - zramaNI saMgha meM pravartinI kA jo sthAna hai vaha vastutaH mahatvapUrNa hai| usakI apanI garimA aura mahimA hai| zramaNI kI dIkSA paryAya kama se kama ATha varSa kI honI caahiye| vaha AcAra meM kuzala, pravacana meM pravINa, saMkliSTa citta vAlI sthAnAMga aura samavAyAMga Adi AgamoM kI jJAtA honA Avazyaka hai| pravartinI pada ke lie pradhAna AryA gaNinI mahattarA Adi zabda bhI prayukta hue hai, jo usake nirmala evaM tejasvI vyaktitva ko ujAgara kara dete haiN| ATha varSa kI dIkSA paryAya vAlI pravartinI ke lie yaha bhI batAyA hai ki vaha eka sAdhvI ke sAtha zIta aura uSNa kAla meM vicaraNa nahIM kara sktii| kama se kama do sAdhviyA~ Avazyaka haiN| (2) gaNAvacchedinI - jo sthAna zramaNa zramaNI meM gaNAvaccheda kA rahA hai vahI sthAna zramaNIsaMgha meM gaNAvacchedinI kA rahA hai gaNAvacchedinI pada dhAriNI zramaNI ko zIta evaM uSNa kAla meM tIna anya sAdhviyoM ke sAtha vicaraNa karanA cAhie varSAvAsa meM usake sAtha cAra sAdhviyA~ Avazyaka hai| (3) abhiSekA - zramaNa saMgha meM jo sthAna sthavira kA hai vahI sthAna zramaNI saMgha meM abhiSekA kA rahA hai, kahI-kahI para abhiSekA ke sthAna para gaNinI ke samakakSa rakhA gayA hai| (4) pratihArI - nigranthI pratihArI dvArapAlikA ke rUpa meM mAnI gaI hai| vaha prAthamika kI taraha hotI hai, jahA~ kahIM aise sthaloM para rukanA par3atA hai| jahA~ sAdhvI kI surakSA kA prazna hotA hai vahA~ vaha pratihArI dvArapAlikA ke rUpa meM rahakara anya zramaNiyoM kI rakSA karatI thii| 3- vyavahAra sUtra (35)
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa prakAra zramaNI saMgha kI savoMmukhI samutkarSatA evaM suvyavasthA hetu uparyukta padoM kA nirdhAraNa kiyA gayA hai| bhagavAna zraSabhadeva ke zAsana kAla meM cAlIsa hajAra zramaNiyA~ siddha huI (4) tIrthaMkara ajitanAtha ke zAsanakAla meM zramaNiyoM kI saMkhyA tIna lAkha tIsa hajAra thI (5) bhagavAna saMbhavanAtha ke zAsana kAla meM sAdhviyoM kI utkRSTa sampadA tIna lAkha chattIsa hajAra thI (6) bhagavAna abhinandana ke zAsana kAla meM zramaNiyoM kI saMkhyA chaH lAkha tIsa hajAra thI (7) tIrthakara sumatinAtha ke yuga meM pA~ca lAkha tIsa hajAra sAdhviyA~ thI (8) bhagavAna padyaprabha ke dharmaparivAra meM cAra lAkha bIsa hajAra sAdhviyoM kI saMkha tIrthakarasupArzvanAtha ke zAsana kAla meM satiyoM kI saMkhyA utkRSTa sampana cAra lAkha tIsa hajAra thI (10) tIrthakara candraprabha ke zAsana kAla meM AryAoM kI saMkhyA tIna lAkha assI hajAra thI (11) tIrthaMkara suvidhinAtha ke dharma parivAra meM zramaNiyoM kI utkRSTa sampadA eka lAkha bIsa hajAra thI (12) tIrthaMkara zItalanAtha ke dharma saMgha meM mahAsatiyoM kI saMkhyA eka lAkha chaH thI (13) bhagavAna zreyAsa nAtha ke zAsana kAla meM nigranthiyoM kI utkRSTa sampadA eka lAkha tIna hajAra thI (14) tIrthaMkara vAsupUjya ke dharma saMgha meM sAdhvI-ratna kI saMkhyA eka lAkha rahI thii| (15) tIrthaMkara vimalanAtha ke caturvidhasaMgha zramaNiyoM kI utkRSTa saMkhyA eka lAkha ATha sau thI (16) bhagavAna anantanAtha ke dharmaparivAra meM sAdhviyoM kI saMkhyA bAsaTha hajAra thI (17) bhagavAna dharmanAtha ke zrI saMgha meM sAdhviyoM kI saMkhyA bAsaTha hajAra cAra sau thI (18) bhagavAna zAntinAtha ke zAsana kAla meM sAdhviyoM kI utkRSTa saMkhyA ikasaTha hajAra cha: sau thI (19) bhagavAna kunthunAtha ke dharmaparivAra meM sAdhviyoM kI saMkhyA sATha hajAra cha: sau thI (20) bhagavAna arahanAtha ke zAsanakAla meM sAdhviyoM kI utkRsTa saMkhyA sATha hajAra thii| (21) bhagavAna mallinAtha ke zAsana kAla meM zramaNiyoM kI saMkhyA pacapana hajAra thI (22) bhagavAna munisuvrata ke zAsana kAla meM zramaNiyoM kI saMkhyA pacAsa hajAra thI (23) bhagavAna neminAtha ke zAsana kAla meM sAdhviyoM kI saMkhyA ikatAlIsa hajAra thI 4 - kalpasutra sUtra 1, 2, 7 5 - pravacana sArodvAra 1, 17 gAthA 33, 5/39 6 - pravacana sArodvAra 17 gAthA 335 -39 7 - sata0113 gAthA 235 - 236 8 . satariyaDhAra 113 gAthA 235 - 236 9 - samavAyAGga sUtra pravacana sAroddhAra 17 gAthA 335 - 39 satariyaDhAra 113gAthA 235 - 236 pravacanasAroddhAra 17 gAthA 335 - 39 pravacanasAroddhAra 17 gAthA 335 - 39 pravacanasAroddhAra 17 gAthA 335 - 39 pravacana sAroddhAra 17 gAthA 335 - 39 satariyaDhAra 113 gAthA 235 - 236 pravacana sAroddhAra 17 gAthA 335 - 39 pravacana sAroddhAra 17 gAthA 335 - 39 pravacana sAroddhAra 17 gAthA 335 - 39 pravacana sAroddhAra 17 gAthA 335 - 39 satariyaDhAra 104 gAthA 216 - 217 pravacana sAroddhAra 25 gAthA 368 - 82 pravacana sAroddhAra 17 gAthA 335 - 39 (36) 11
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ (24) bhagavAna ariSTanemi ke zAsana kAla meM AryAoM kI saMkhyA cAlIsa hajAra thI (25) bhagavAna pAzvanAtha ke zAsana kAla meM sAdhviyoM kI utkRSTa sampadA ar3atIsa hajAra thI (26) bhagavAna mahAvIra ke zAsana kAla meM zramaNiyoM kI utkRSTa sampadA chattIsa hajAra thI (27) upayuta vivecana se kisa tIrthaMkara ke zAsanakAla meM kitanI zramaNiyA~ huI thI, usakA spaSTa rUpa se parijJAna ho jAtA hai| nArI paryAya kA utkaSTa svarUpa AryikA ke rUpa meM bhI hai. jisakA artha sajjanoM ke dvArA jo arcanIyA, pUjyanIyA hotI hai jo nirmala cAritra ko dhAraNa karatI hai vaha AryikA kA hai aura AryikA kA aparanAma sAdhvI hai| jo adhyAtma sAdhanA kA yathAzakti paripAlana karatI hai, use sAdhvI kahate haiN| zama, zIla, saMyama aura zruta hI sAdhvI kA yathArtha svarUpa hai aura yaha eka aisI parama nirmala tArikA hai jo apanI sAdhanA kI prabhA se bhAvuka AtmAoM kA prabhAsvara kara detI hai| unake antaraMga aura bahiraMga jIvana meM AmUlacUla parivartana bhI karatI hai| zramaNI jahA~ eka ora svakalyANa meM sarvAtmanA nirata rahA karatI hai| jisa sAdhanA mArga para nitya nirantara agrasara hotI huI lakSya kI ora pragatizIla rahatI hai aura vaha dUsarI ora jaina dharma kI prabhAvanA meM bhI apanA mahattvapUrNa avadAna detI hai| jaina dharma ke mUlabhUta siddhAntoM kI prANapratiSThA janatA janArdana ke lie karatI hai| itanA hI nahIM vaha unheM vyasanamukti kA pATha bhI par3hAtI hai| sadAcAra jIvana jIne kI satprANa preraNA pradAna karatI hai, jisase unakA jIvana yathArtha meM jIvana bana jAtA hai aura vaha jIvana eka aisA preraNAspada hotA hai ki parivAra, samAja aura rASTra bhI gauravAnvita hotA hai| zramaNI svayaM yogyatA sampanna hotI hai jisase usakI pravacanakalA bhI mahatvapUrNa hotI hai| usakA prabhAva bhI vilakSaNa hai jisase zrotAgaNa bhI usa pravacana kalA ke prabhAva-pravAha meM DabatA tairatA rahatA hai| zrotA adhyAtma pradhAna pravacana sudhA kA pAna karatA huA bahirjagat se haTakara antarjagat meM pahu~ca jAtA hai| yahI usake pravacana kalA kA acintya prabhAva sAkAra rUpa meM dikhAI par3atA hai| zramaNI apane jIvana meM utkRSTa rUpa se tapaH sAdhanA bhI karatI hai jisase jaina dharma kI prabhAvanA ko aura adhika vyApakatA prApta hotI hai zramaNI svayaM tapaH sAdhanA meM pralambakAla taka saMlagna rahane ke sAtha hI anya bhavyAtmAoM ko bhI tapasyA kI mahattI preraNA detI hai jisase bhavya AtmAe~ apanI jIvana ko tapazcaraNa ke sAMce meM DhAla dete hai| tapa jahA~ eka ora jaina dharma kI prabhAvanA sampAdana meM sakSama hai vahA~ dUsarI ora tapa janma janmAntaroM ke saMcita/bandhita karma pudgaloM ko bhI kSINa kara detA hai| karma jaba Atyantika rUpa se kSaya ho jAte haiM taba AtmA parama zAzvata pada ko prApta kara letA hai| __katipaya zramaNiyAM ahiMsA dharma kI vijaya patAkA phailAtI huI hiMsA kI paramparA ko sadA ke lie samApta kara detI hai| samAjagata hiMsA pradhAna rUr3hiyoM kA unmUlana kara detI hai aura ahiMsAtmaka svastha paramparA kA AvirbhAva karatI hai| zramaNiyA~ adhyAtma yoga ke kSetra meM bhI dakSatA prApta hotI hai| adhyAtmayoga unakA nijI rasa hotA hai aura yaha rasa dhArA svayaM ko AplAvita karatI huI dUsaroM ko bhI lAbhAnvita kara detI hai| ahiMsA aura adhyAtmayoga ye donoM apane Apa meM mahAn tatva haiN| zramaNI jagata ne inake dvArA bhI jaina dharma kI prabhAvanA/abhivRddhi meM mUlyavAn yogadAna diyA hai| 24 pravacana sAroddhAra 17 gAthA 335 - 39 pravacana sAroddhAra 17 gAthA 335 - 39 pravacana sAroddhAra 17 gAthA 335 - 39 pravacana sAroddhAra 17 gAthA 335 - 39 26 (37)
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAra pUrNa zabdoM meM itanA hI kahA jA sakatA hai ki zramaNiyoM ne jina zAsana kI prabhAvanA meM jaba se yogadAna denA prArambha kiyA usakA itivRta zabdazaH likhanA isa laghukAya nibandha meM sambhava nahIM hai tathApi hamArA vinamra prayAsa bhI usa dizA meM Daga bhara hai| ciMtana - kaNa dUsaroM ke kAma meM hAtha baTAne para sukha kI anubhUti hotI hai| yaha zarIra eka dina avazya naSTa hogA, sirpha Apake vyaktitva evaM kRtitva hI zeSa raha jaaeNge| apane ko sadA satkArya karane meM hI lgaao| sadAcAra hI jIvana kA sAra hai| sahanazakti hI aMta meM sukhakArI hotI hai| jIvana kA aMtima sukha tyAga hai| tyAga jaina zAsana kA saMdeza hai| tyAga dharma va zAMti hai, bhoga adharma va azAMti hai| |* jIvana eka vATikA hai, isa vATikA meM sadgaNoM ke puSpa lade hue haiN| lie mAnava svataMtra hai| jIvana amUlya motI hai| motI se jana sAmAnya mugdha ho jAtA hai| ataH sadgaNa rUpI motI jIvana meM utarane se sArA saMsAra praphullita ho uThatA hai|| upavana meM bhInI-bhInI mahaka AtI hai puSpoM kI, vaise hI saccAI ke mAnava meM vikAsa se sArA saMsAra bhInA-bhInA mahaka sakatA hai| * sva. zrI campAkuMvara jI ma.sA (38)