Book Title: Shraman Sanskruti ka Hridaya evam mastishka
Author(s): Ravindra Jain
Publisher: Z_Sumanmuni_Padmamaharshi_Granth_012027.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/212042/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA kA mahAyAtrI : zrI sumana muni zramaNa saMskRti kA hRdaya evaM mastiSka DaoN. ravIndrakumAra jaina zramaNa saMskRti kA apanA eka viziSTa sthAna hai / isakA hArda haiM - ahiMsA evaM mastiSka hai - anekAMtadarzana ! parigrahI ahiMsaka nahIM ho sakatA aura hiMsaka anekAMtI nahIM bana sktaa| ahiMsA aura anekAMta kA anyonyAzrita saMbaMdha hai| pro. ravIndrakumAra jaina rahasyodghATana kara rahe haiM- ahiMsA, aparigraha aura anekAMta siddhAMtoM kA / sampAdaka sabhyatA ke samAna saMskRti kA svarUpa, paribhASA evaM vidhAyaka tattva Aja taka sarvasammata rUpa se svIkRta nahIM ho sake haiN| pUrva aura pazcima ke vidvAn janmajAta pAramparika saMskAroM ko, janmoparAMta satsaMga, vidyA evaM pratibhA se udbhUta pariSkRta jIvana ko, mahAn puruSoM ke guNoM aura kAryoM ke anukaraNa ko saMskRti kahate haiM / vastutaH saMskRti kI cetanA itanI vyApaka evaM gaharI hai ki hama use janmajAta, IzvarIya dena yA vidvattA evaM pratibhA se prasUta nahIM kaha sakate hai / Aja saMpUrNa vizva kI saMskRti meM eka adbhuta saMzliSTatA dRSTigocara ho rahI hai / vijJAna aura udyogIkaraNa ke vikAsa ne vizva ko bahuta bar3I sImA taka bA~dha rakhA hai| sabhI deza eka dUsare ke guNoM, kAryoM aura vicAroM se kisI na kisI mAtrA meM prabhAvita ho rahe haiN| isa prakAra isa prakaTa satya ke bAvajUda hama pratyeka deza, jAti evaM saMpradAya kI saMskRti ke kucha khAsa lakSaNoM ko to samajha hI sakate haiM / ApTe ke saMskRti kI bahumAnya paribhASAe~ ye saMskRta zabdakoSa meM saMskRta dhAtu ke aneka artha kiye gae hai sajAnA, saMvAranA, pavitra karanA, suzikSita karanA zramaNa kauna ? zramaNa zabda para vicAra karane ke pUrva sabhyatA aura saMskRti ke asalI aMtara ko jAna lenA atyaMta Avazyaka hai / sabhyatA mAnava jAti kA bahirmukhI evaM bahumukhI bhautika vikAsa hai jabaki saMskRti aMtarmukhI, AdhyAtmika evaM guNAtmaka vikAsa hai / sabhyatA aura saMskRti meM sAmya nahIM viSamatA aura virodha hai / saMskRti ke zava para sabhyatA kA prAsAda banatA hai jabaki saMskRti kA gulAba sabhyatA ke bagIce meM ugatA hai / jaina dharma ke Adi tIrthaMkara bhagavAn RSabhadeva the / (1) To adorn, grace, decorate (2) To refine, polish (3) To consecrate by rebeating mantras (4) To purity (a person ) ( 5 ) To cultivate educate, train (2) The training and retirement of mind to ...... and manners, the condition of retired, the ......... 126 1 - Adi / ' vebsaTarsa inTara nezanala DikzanarI meM saMskRti ke viSaya meM yaha kathana hai - "mastiSka, ruci aura AcAra vyavahAra kI zikSA aura zuddhi / isa prakAra zikSita aura zuddha hone kI vyavasthA, sabhyatA kA bauddhika vikAsa, vizva ke sarvotkRSTa jJAna evaM kathita vastuoM se svayaM ko paricita karAnA " / 2 ukta paribhASAoM kA tAtparya yaha hai ki mAnava kI aMtaH bAhya vyaktigata evaM sAmAjika utkRSTatA hI saMskRti hai / ........... than trained and zramaNa saMskRti kA hRdaya evaM mastiSka Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRti kA Aloka isa AdhArabhUta vivecana ke sAtha yaha jAnanA atyaMta samIcIna hogA ki zramaNa saMskRti ke prANabhUta viziSTa guNa kauna-kauna se haiM usakA hRdaya aura mastiSka kyA hai? zramaNa saMskRti ke hRdaya ke rUpa meM ahiMsA dharma pratiSThita hai aura usake mastiSka ke rUpa meM anekAMta darzana pratiSThita hai| ahiMsA samasta jainAcAra kA paryAyavAcI zabda hai to anekAMta samasta jaina darzana yA vicAradhArA kA paryAyavAcI zabda hai| ahiMsA ve hI Adi zramaNa the ataH zramaNoM yA jainoM kI saMskRti tIrthaMkaroM kI saMskRti hai| yaha Atmonnayana aura tyAga tapasyA kI saMskRti hai| 'zramaNa' zabda kA artha hai zrama, zama, sama kA jIvana jInevAlA saMta yA mani / zrama arthAta tapazcaryA evaM sAdhanA, zama svayaM ke rAga-dveSa kA zamana kara zAMta rahanA aura sama kA artha hai sabhI jIvoM ke prati samabhAva rkhnaa| jaina zramaNa ina tIna guNoM se yukta hote the| saMskRta bhASA kA zramaNa zabda apabhraMza aura prAkRta meM 'samaNa' ke rUpa meM pracalita hai| vartamAna meM jise hama Atma-dharma yA adhyAtma kahate haiN| yaha vahI zramaNadharma hai| yahI zramaNa saMskRti kA pratIka hai| pratyeka dharma kA eka dArzanika pakSa hotA jo usakI mAnyatAoM kA poSaka hotA hai| jaina dharma kA dArzanika pakSa hai anekAMtavAda / isa darzana ke mAdhyama se hama sRSTi, tattvanirupaNa aura vyakti svAtaMtrya ko bhalIbhAMti samajha sakate haiN| jaina dharma kI saMracanA nahIM huI, vaha sanAtana hai, use sudhAravAdI aura paravartI dharma kahanA mAtra ajJAna hai| pravacanasAra ke cAritrAdhikAra meM 'zramaNa' zabda kI vyAkhyA isa prakAra hai -- "paDivajjadu sAmaNNaM jadi icchadi duHkha primokkhN"'| arthAt he bhadra! yadi tU duHkhoM se mukta honA cAhatA hai to zrAmaNya-muni pada svIkAra kara / pravacanasAra ke cAritrAdhikAra kI 26vIM, 32vIM tathA 41vIM gAthAoM meM samaNa zabda kA atyaMta saTIka prayoga huA hai| zramaNa ke guNa aura cAritra kA bahuta tarka saMgata evaM hRdayasparzI varNana vahA~ kiyA hai| ataH spaSTa hai ki samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra kA nizcala dhArI hI zramaNa kahalAtA hai| isI ralatraya kI pUrNatA mokSa prApti kA sazaktatama AdhAra hai| jaina dharma meM ahiMsA samasta utkRSTa AcAra saMhitA kA paryAya hai| vaha kevala jIva kI rakSA mAtra taka sImita nahIM hai| ahiMsA meM zeSa cAra vrata pUrNatayA garbhita hai| aparigraha to ahiMsA dharma kA mukuTa hai| isake binA vaha pUrNa nahIM ho sktii| mana-vANI aura karma meM isakI eka rUpatA prakaTa honI caahie| "ahiMsA kI vizAla vimala dhArAeM prAMtavAda, bhASAvAda, paMthavAda aura saMpradAyavAda ke kSudra ghere meM kabhI Abaddha nahIM huI hai| na kisI vyakti vizeSa kI dharohara hI rahI hai| yaha vizva kA sarvamAnya siddhAnta hai| bhagavAn mahAvIra ne ahiMsA ko bhagavatI kahA hai|"2 jaina AgamoM ke anusAra bhagavAn RSabhadeva aura bhagavAn mahAvIra ne pAMca mahAvratAtmaka dharma kA nirupaNa kiyA aura zeSa 22 tIrthaMkaroM ne cAturyAma dharma kA upadeza diyaa| isa vividha paraMparA se phalita yaha huA ki dharma kA maulika rUpa ahiMsA hai| satya Adi usakA vistAra hai| isalie AcAryoM ne likhA hai- "avasesA tassa rakkhaNA" zeSa vrata ahiMsA kI surakSA ke lie hai|" nizcaya dRSTi se AtmA hI ahiMsA hai aura vahI hiMsA 1. pravacanasAra - cAritrAdhikAra '1' 2. ahiMsA tatvadarzana - pR.3 lekhaka muni nathamala | zramaNa saMskRti kA hRdaya evaM mastiSka 127 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA kA mahAyAtrI zrI sumana muni hai| apramatta AtmA ahiMsaka hai aura jo pramatta hai vaha nahIM krtaa| saccA ahiMsaka pahale svayaM kI AtmA ko hiMsaka hai| nirmala karatA hai tabhI vaha dUsaroM ke lie Adarza banatA hai| "AyA ceva ahiMsA AyA hiMseti nicchao eso| ahiMsA AtmA ko parakhatI hai| saccAI usako teja karatI jo hoi appamatto ahiMsao hiMsao ario||" hai| jahA~ ye nahIM, vahA~ vyaktitva hI nahIM; dharma to dUra kI zrAmaNI ahiMsA niSedhAtmakatA se uThakara sakriya bAta hai| Atma zodhaka hI dUsaroM ko ubAra sakatA hai|" vidhAnAtmakatA meM pariNata hotI hai| yaha kevala hiMsA na aparigraha karanA mAtra nahIM hai, balki duHkhI prANiyoM meM samabhAva aura yathAsaMbhava saha astitva pradAna karane kA saMkalpa bhI hai| aparigraha arthAt icchAoM, adhikAroM aura vastu Aja ke vizva ko isa prakAra kI rakSAparaka, maitrIparaka dhana-dhAnyAdi kA asaMgraha sacce ahiMsaka ke lie Avazyaka aura samabhAvI ahiMsA kI mahatI AvazyakatA hai| mAnava hai| yaha asaMgraha bhAva kriyA ke stara para ho tabhI pUrNa hiMsA, jhUTha, corI, luTerApana, kapaTa aura zoSaNa jaisI hotA hai| sthUla rUpa se tyAga aura bhAvanA ke stara para yadi Asakti banI rahe, to vaha aparigraha nahIM haiN| pApa vibhAvAtmaka avasthA meM bahuta dera taka nahIM raha sktaa| use AtmA kI sahaja, zAMta evaM samabhAvI avasthA meM kA mUla janma to mana meM hI hotA hai| kriyA to mAtra anucarI hai| mana kA pApa kriyA meM pariNata na bhI ho, taba AnA hI hogaa| yahI usakI svAbhAvika pariNati hai| bhI pApa kA baMdha hotA hai| _ vizva ke sabhI dharmoM (hiMdU dharma, islAmadharma, IsAIdharma, Aja samasta vizva kA saMgharSa mUlataH parigraha evaM sikkha dharma, bauddha dharma Adi) ne apanI AcAra saMhitA meM aparigraha arthAt mUlabhUta-nyUnatama suvidhAoM kA viSamIkaraNa ahiMsA ko mahatva diyA hai, paraMtu zramaNa paraMparA ne ahiMsA hai| hamArI pUMjIvAdI vyavasthA meM dhanavAna adhika dhanavAna ho kA jo vyApaka, gaMbhIra evaM sArvabhauma tathA sArvakAlika rahA hai aura garIba adhika garIba ho rahA hai| sAmrAjyavAda svarUpa sthira kiyA hai vaha anupama evaM advitIya hai| ko parAsta kiyA jA sakatA hai paraMtu pUMjIvAda ko nahIM zramaNa pUrNa ahiMsaka hotA hai to zramaNopAsaka zrAvaka kyoMki yaha vetasI vRtti kA jIvana jInA bhI jAnatA hai| sImita rUpa se pUrNa ahiMsaka hotA hai| pUrNa ahiMsA mana yaha makkArI meM nipuNa hotA hai| yaha zoSaNa aura hatyAeM vacana aura zarIra kI ekatA ke sAtha tathA kRta, kArita karatA hai aura anAthAlaya calAtA hai, maMdira banavAtA hai| aura anumodana ke sAtha pAlI jAtI hai / parigrahI hokara koI ahiMsaka nahIM ho sakatA, ho bhI sakA saccA ahiMsaka bhItara se ImAnadAra hotA hai| vaha to AMzika rUpa se hii| aparigraha ahiMsA kI pahalI aura antarmukhI dRSTivAlA hotA hai| bahirmukhI dRSTivAlA vyakti / anivArya zarta hai| saccA tyAgI aparigrahI putraiSaNA, vittaiSaNA avasaravAdI hotA hai| usake mana-vacana aura kriyA meM aura lokaiSaNA se sarvathA mukta rahatA hai| vaha gRhastha bhI ho ekarUpatA nahIM hotii| ahiMsaka svabhAva se ahiMsaka hotA to jala meM kamala kI taraha rahatA hai| vaha to apane zarIra hai, vaha niSkAma karmayogI hotA hai, vaha phala-AzA kabhI ko bhI parigraha mAnatA hai| 1. haribhadra kRta aSTaka se 2. ahiMsA tatva darzana pR. 106 - muni nathamala 128 zramaNa saMskRti kA hRdaya evaM mastiSka Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRti kA Aloka saMsAra kI vastueM sasIma hai aura mAnava mana kI para dRSTi rakhakara sApekSa kathana karatA hai| vaha sadAgrahI hai, icchAeM asIma hai| una donoM kA mela nahIM ho sktaa| ekAMtI aura haThI yA durAgrahI nhiiN| bauddhadarzana pratyeka tRSNA aisI pyAsa hai jo saMgraha se zAMta kiye jAne para aura vastu ko anitya aura nazvara mAnatA hai to dUsarI ora tIvra hotI hai| tRSNA mAnava kI aneka uttama zaktiyoM kA advaitavAda vastu ko nitya aura avinAzI mAnatA hai| vikAsa nahIM hone detii| cArvAka pudgala yA vastu ke atirikta paraloka, punarjanma yA AtmA jaisI kisI mAnyatA meM vizvAsa nahIM rkhtaa| ___"jaina zramaNa parigraha ko mana-vacana aura karma se na vaha vizuddha bhautikatAvAdI aura pratyakSadarzI hai| spaSTa hai svayaM saMgraha karatA hai, na dUsaroM se karavAtA hai aura na karane ki ukta tInoM dhAraNAeM aikAntika aura ativAdI hai| vAle kA anumodana hI karatA hai| vaha pUrNa rUpa se akiMcana/ syAdvAda saMzayavAda nahIM hai| saMzayavAda meM donoM koTiyA~ anAsakta aura asaMga hotA hai| jaina zramaNa kA eka nAma anizcita hotI hai| javaki syAdvAda meM donoM koTiyA~ nirgrantha hai|" nizcita hotI hai| jaise - yaha sAMpa hai yA rassI? dravya anekAMta darzana dRSTi se vastu nitya hai aura paryAya dRSTi se anitya bhI hai| anekAMtI 'bhI' meM vizvAsa rakhatA hai jabaki ekAntI 'hI' vasta anekAntAtmaka hai| eka hI vastu ko aneka meN| eka ApekSika dRSTi se kathana karatA hai to dUsarA vastu dRSTikoNoM se dekhanA-samajhanA anekAMta hai| eka hI vastu ke pratyakSa eka pakSa para hI Agraha karatA hai| ke saMbaMdha bheda se aneka rUpa ho sakate haiN| yathA eka hI vyakti apekSA bheda se putra hai, pitA hai, pati hai, ziSya hai ___ saptabhaMgI dvArA bhI ukta sApekSavAda ko spaSTa kiyA gayA hai| eka hI vastu ko sAta bhaMgoM arthAt prakAroM se aura guru bhI hai| kahA hai - samajhA jA sakatA hai| isameM vastu kI paryAya aneka kA artha hai eka se adhika / yaha saMkhyA do dazA kA mahatva hai| asti, nAsti, astinAsti, avaktavya bhI ho sakatI hai aura do se adhika bhii| aMta kA artha (4 bheda) asti avaktavya. nAsti avaktavya. asti hai dharma-avasthA vizeSa / vastu ke aneka dharmoM ko eka nAsti avaktavya (3 bheda) sAtha samajhAnevAlI artha-vyavasthA anekAMta hai| jaba ki saptabhaMgI ke spaSTIkaraNa ke lie ghaTa kA udAharaNa vastu ke anekAMta svarUpa ko samajhAne vAlI sApekSa kathana pracalita haipaddhati syAdvAda hai| vyakti eka samaya meM vastu ke aneka pakSoM ko dekha samajha to sakatA hai, paraMtu vaha kevala eka hI / 1. syAdasti - pratyeka vastu apane dravya, kSetra, kAla pakSa ko vyakta kara sakatA hai| (eka samaya meM) aura bhAva (avasthAvizeSa kI apekSA se) sat hai| syAt zabda kA prayoga vastu kI paryAyoM meM / avasthAoM 2. syAnnAsti - pratyeka vastu para-dravya kI apekSA se meM kiyA jAtA hai| paryAya parivartanazIla hotI haiN| guNa asat hai| vastu ke anujIvI hote haiN| anekAMta darzana vastu kI guNa- 3. syAdastinAsti - ukta donoM dRSTiyoM kI apekSA se paryAya paraka sthiti kA pUrNa adhyayana karake usakI saMpUrNatA hai bhI, nahIM bhii| 1. jaina AcAra - siddhAMta aura svarUpa -pR. 65 - zrI devendramuni shaastrii| 126 | zramaNa saMskRti kA hRdaya evaM mastiSka Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA kA mahAyAtrI: zrI samana mani 4. syAdavaktavya - hA~, na, kI donoM avasthAoM ko apanAne se sulajha sakatI haiN| naya eka vyAvahArika dRSTi eka sAtha nahIM kahA jA sktaa| bolane kA krama hai| yaha vastu ke paryAya pakSa ko mahatva dekara sabhI dRSTiyoM hotA hai| donoM ko eka kahanA avaktavya hai| meM prayogAtmaka samabhAva paidA karatI haiN| 5. syAdasti avaktavya - kisI apekSA se ghaTa hai niSkarSataH yaha spaSTa hai ki zramaNa saMskRti kA hRdaya aura anya apekSA se avaktavya hai| ahiMsA hai aura mastiSka hai anekAMta / ye donoM eka dUsare 6. syAnnAsti avaktavya - kisI apekSA se ghaTa nhiiN| ke pUraka hai| jaina darzana AdarzamUlaka aprAyogika abhedavAda _ hai aura kisI apekSA se avaktavya hai| ko na mAnakara bhedavAda ko mAnatA hai| sAmAnyatayA vaha 7. syAdasti-nAsti avaktavya - apekSA se hai, nahIM hai avirodhI hai| yaha dRSTi sApekSa satya para AdhArita hai| aura avaktavya hai| ____ "anekAMtadRSTi yadi AdhyAtmika mArga meM saphala ho . anekAMta darzana kA prANa 'naya' hai| 'naya' kA abhiprAya sakatA hai aura ahiMsA kA siddhAnta yadi AdhyAtmika hai vastu ke vartamAna pakSa ko dhyAna meM rakhakara bAta krnaa| kalyANa kA sAdhana ho sakatA hai, to yaha bhI mAnatA isameM anya darzanoM kA samanvaya ho jAtA hai| samabhAva A cAhie ki ye donoM tattva vyAvahArika jIvana kA zreya jAtA hai| vizva kI sabhI samasyAeM isa dRSTikoNa ko avazya kara sakate haiN|" 1. anekAMtadarzana pRSTha - 26 lekhaka-paM. sukhalAla saMghavI NE Sawal PAR ANSAR animal DEEWANATIMESENA 20p SHARE SalNews 0 DaoN. ravIndra kumAra jaina hindI ke zreSTha kavi, lekhaka evaM sAhityakAra haiN| ApakA janma jhAMsI meM san 1625 meM huaa| Apa ema.e., pI.eca.DI. evaM DI.liT. upAdhiyoM se sammAnita haiN| Apane 35 varSoM taka aneka kaoNlejoM evaM vizvavidyAlayoM meM snAkottarIya adhyApana kA kArya kiyA hai tathA 35 chAtroM ko pI.eca.DI. karavAI hai| Apake lagabhaga 200 nibaMdha vibhinna patrikAoM meM prakAzita ho cake haiN| Apane samIkSA evaM zodha se sambandhita 20 pustakoM kA praNayana kiyA hai| -sampAdaka Tribha weARMANCE MEETD jIvana meM mokSa kI bAta to dUra rahI, jahAM saMsthA aura samAja ke sadasyoM meM svacchaMdatA A jAya to samAja nahIM calatA, svacchaMdatA ke kAraNa deza kI vyavasthA bhI chinna-bhinna ho jAtI hai| karma-bandhana se vahI mukta ho sakatA hai jo apanI svacchaMdatA ko roka letA hai| jahA~ svacchaMdatA A jAtI hai vahA~ dharma dharma nahIM, tapa tapa nahIM rhtaa| - sumana vacanAmRta 130 zramaNa saMskRti kA hRdaya evaM mastiSka |