Book Title: Shraman Jivan me Gunsthan Arohan
Author(s): Dharmchand Jain
Publisher: Z_Jinvani_Guru_Garima_evam_Shraman_Jivan_Visheshank_003844.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229979/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 janavarI 2011 jinavANI 249 zramaNa - jIvana meM guNasthAna- ArohaNa zrI dharmacanda jaina zramaNa prAyaH pramattasaMyata evaM apramattasaMyata guNasthAna meM AtA jAtA rahatA hai, kintu jaba vaha kSapakazreNi karatA hai to antarmuhUrta meM dasaveM evaM bArahaveM guNasthAna hokara kevalajJAnI bana jAtA hai tathA yadi upazamazreNi karatA hai to vaha dasaveM se gyArahaveM guNasthAna meM rukakara lauTa AtA hai| zramaNa ke guNasthAnArohaNa kA prAmANika evaM sAragarbhita vivecana prastuta Alekha meM draSTavya hai / -sampAdaka zramaNa jIvana zramaNa ke aneka artha haiN| unameM se eka to yaha ki tapa aura saMyama meM jo apanI pUrI zakti lagA rahA hai, tapasvI hai, vaha zramaNa haiN| dUsarA artha hai 'samaNa' arthAt trasa, sthAvara saba prakAra ke prANiyoM ke prati jisake antaHkaraNa meM hita kI kAmanA hai, vaha zramaNa hai| tIsarA artha hai- 'samana' arthAt jo sAdhaka trasa - sthAvara jIvoM para samabhAva rakhane vAlA hotA hai, usake mana meM AkulatA-vyAkulatA aura viSama bhAva nahIM hote, vahI zramaNa kahalAne kA adhikArI hai, usako 'samana' bhI kahate haiM / sAdhanA karane vAle sAdhakoM ko tIna rUpoM meM rakhA jA sakatA hai- 1. cetanAzIla aura svastha, 2. cetanAzIla kintu asvastha aura 3. cetanAzUnya / prathama cetanAzIla sAdhaka ve haiM jo binA kisI para kI preraNA ke karttavya-sAdhana meM sadA jAgRta rahate haiN| saMyama-jIvana meM jarA sI bhI skhalanA Aye to turanta saMbhala jAte haiN| kaSAyoM evaM viSayoM ko jItane meM sadaiva sAvadhAna rahate haiM / dUsare darjeke sAdhaka cetanAzIla hokara bhI asvastha hote haiN| AhAra-vihAra va AcAra-vicAra meM zuddhi hote hue bhI ve pramAdavaza cakkara khA jAte haiN| vividha pralobhanoM meM lubdha aura kSubdha ho jAte haiN| unheM usa samaya kisI yogya guru dvArA preraNA kI AvazyakatA rahatI hai| ve zArIrika, mAnasika kaSToM meM ghabarA jAte haiM / yadi koI prabuddha usa samaya unheM nahIM saMbhAle to ve sAdhanA mArga se cyuta ho jAte haiN| Jain Educationa International tIsare cetanA zUnya sAdhaka ve haiM jo vrata-niyama kI apekSA chor3akara kevala veSa kA vahana karate haiN| chipe kukarmAcaraNa karane para bhI jaba koI kahate haiM- mahArAja! saMyama nahIM palatA to veSa kyoM nahIM chor3a dete? taba kahate haiM, guru kA diyA bAnA bhalA kaise chor3a sakatA huuN| isa prakAra AdhyAtmika sAdhanA ko chor3akara AraMbha-parigraha kA sevana karane vAle cetanA zUnya sAdhaka haiN| ve munivrata lekara bhI saMsAra ke moha-mAyA jAla meM saba kucha bhUla jAte haiN| unakI sAdhanA meM gati nahIM rahane se ve kalyANa mArga meM sahAyaka nahIM ho sakate / For Personal and Private Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | 250 jinavANI | 10 janavarI 2011 zramaNa-jIvana kA prAraMbha cAritra se hotA hai| jaba koI sAdhaka samasta sAvadha yogoM kA jIvana bhara ke liye tIna karaNa-tIna yoga se tyAga karane hetu pratijJA svIkAra karatA hai taba zramaNa jIvana prArambha hotA hai| guru bhagavantoM ke mukhAravinda se jisa samaya vaha apUrva utsAha evaM dRr3hatA ke sAtha saMyama-jIvana kI pratijJA svIkAra karatA hai, usa samaya usake bhAvoM meM apramattatA rahane se use apramatta saMyata guNasthAna kA adhikArI mAnA jAtA hai| jo sAdhaka saMyama aMgIkAra karane ke bAda bhI apane bhAvoM ko vizuddha banAye rakhane hetu svAdhyAya-dhyAna, japatapa, sevA Adi meM saMlagna rahatA hai to bIca-bIca meM apramattatA AtI rahatI hai| zramaNa-jIvana kA mahala cAritra para TikA rahatA hai| jitanA cAritra nirmala evaM utkRSTa hotA hai, utanA hI sAdhaka kA saMyama bhI vizuddha banA rahatA hai| cAritra ke mukhyataH pA~ca bheda hote haiM- 1. sAmAyika cAritra, 2. chedopasthApanIya cAritra, 3. parihAra vizuddhi cAritra, 4 sUkSma samparAya cAritra aura 5. yathAkhyAta caaritr| cayarittikaraM cArittaM hoi aahiy| (uttarAdhyayana 28.33) arthAt saMcita karmoM se AtmA ko rikta karanA, tapa-saMyama ke dvArA pUrva baddha karmoM ko dUra haTAnA tathA naye karmoM ke bandhana ko rokanA, isa kriyA kA nAma cAritra hai| cAritra samyak tabhI banatA hai jabaki vaha samyak jJAna va samyak darzana pUrvaka ho| cAritra ke ukta pA~ca bhedoM kA vivecana isa prakAra hai1. sAmAyika cAritra-viSaya-kaSAya aura Arambha-parigrahAdi sAvadha yogoM kA, viSama bhAvoM kA tyAga karanA tathA jJAna, darzana, cAritramaya ratnatraya rUpasamabhAva ko dhAraNa karanA, isakA nAma sAmAyika cAritra hai| dUsare zabdoM meM sarva-sAvadya yogoM kA trikaraNa-triyoga se jIvana bhara ke lie tyAga kara denA tathA jJAnadarzana-cAritra kI ArAdhanA meM saMlagna rahanA sAmAyika cAritra' kahalAtA hai| sAmAyika cAritra ke do bheda hote haiM- 1 itvarika aura 2. yaavtkthik| (1) itvarika sAmAyika cAritra- yaha thor3e kAla ke lie hotA hai| isakI sthiti jaghanya sAta dina, madhyama cAra mAha aura utkRSTa chaha mahIne kI hai| yaha cAritra bharata aura airavata kSetra meM prathama aura antima tIrthaMkara ke zAsanAzrita sAdhu-sAdhviyoM meM hI hotA hai| mahAvratoM meM AropaNa ke pUrva jo cAritra hotA hai, use itvarakAlika sAmAyika cAritra kahate haiN| ise vartamAna meM choTI dIkSA bhI kahA jAtA hai| (2) yAvatkathika sAmAyika cAritra- isake hone para saMsAra kA tyAga karate samaya sarva-sAvadya tyAga rUpa sAmAyika cAritra jIvana bhara rahatA hai, punaH mahAvratAropaNa kI AvazyakatA nahIM hotii| yaha cAritra mahAvideha kSetra ke sabhI sAdhu-sAdhviyoM meM tathA bharata-airAvata meM madhya ke 22 tIrthaMkaroM ke zAsana kAla ke sAdhu-sAdhviyoM meM pAyA jAtA hai| ___ sAmAyika cAritra grahaNa karate samaya sAtavA~ apramatta guNasthAna AtA hai, bAda meM pariNAmoM kI vizuddhi meM kamI Ane para chaThA pramatta saMyata guNasthAna A jAtA hai| yadi koI sAdhaka aise uccakoTi ke hoM jo saMyama grahaNa karake apane pariNAmoM ko vizuddha rakhate haiM, hIyamAna nahIM hone dete, ve antarmuhUrta meM hI zreNIkaraNa karake AThaveM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ || 10 janavarI 2011 || jinavANI Adi Age ke guNasthAnoM meM bhI jA sakate haiN| yaha jJAtavya hai ki apramatta saMyata guNasthAna ko jisa sAdhaka ne usa bhava meM prathama bAra hI prApta kiyA hai to vaha antarmuhUrta usa guNasthAna meM rahatA hI hai| arthAt antarmuhUrta bIte binA na to vaha nIce giratA hai, na Upara ke guNasthAnoM meM car3hatA hai aura na hI maraNa ko prApta hotA hai| kintu usa bhava meM yadi dUsarI-tIsarI bAra apramatta saMyata guNasthAna prApta kiyA hai to vaha eka samaya rahakara bhI maraNa ko prApta ho sakatA hai| yaha niyama hai ki sAtaveM guNasthAna meM maraNa ko prApta hone vAle sAdhaka ArAdhaka hote haiN| vevaimAnika devalokoM meM hI utpanna hote haiM tathA adhikatama 15 bhava karake mokSa meM cale jAte haiN| sAmAyika cAritra eka bhava meM pRthaktva sau bAra tathA aneka bhava meM pRthaktva hajAra bAra A sakatA hai| sAmAyika cAritra ATha bhavoM meM hI AtA hai, isase adhika bhavoM meM nhiiN| sAmAyika cAritra ke itvArika aura yAvatkathika jo bheda kiye haiM ve mAnava-svabhAvagata vizeSatAoM ke kAraNa kiye gae haiN| prathama tIrthaMkara ke sAdhu sarala aura jar3a hote haiN| antima tIrthaMkara ke sAdhu vakra aura jar3a hote haiM, kintu madhya ke 22 tIrthaMkaroM ke tathA mahAvideha kSetra ke sAdhu-sAdhvI sarala aura prAjJa hote haiN| yahI kAraNa hai ki madhya ke 22 tIrthaMkaroM ke zAsanavartI evaM mahAvidehI sAdhu-sAdhviyoM ko punaH mahAvratAropaNa rUpa chedopasthApanIya cAritra kI AvazyakatA hI nahIM hotI hai, isalie unakA sAmAyika cAritra yAvatkathika arthAt jIvana paryanta ke liye hotA hai| sAmAyika cAritra meM chaThe se lekara naveM taka cAra guNasthAna hote haiN| chaThA-sAtavA~ guNasthAna to utkRSTa ATha bhavoM se prApta ho sakatA hai, kintu AThavA~ evaM navA~ guNasthAna to tIna bhavoM se adhika prApta nahIM hotA hai| kyoMki upazama zreNi adhikatama 2 bhavoM meM ho sakatI hai, tathA eka bhava meM kSapaka shrenni| AThavA~ evaM usase Upara ke guNasthAna zreNi meM hI prApta hote haiN| jo jIva AThaveM, naveM guNasthAna meM rahate hue kAla karatA hai to vaha pA~ca anuttara vimAna kA adhikArI banatA hai| 2. chedopasthApanIya cAritra- jisa cAritra meM pUrva dIkSA-paryAya kA chedakara pA~ca mahAvratoM kA AropaNa kiyA jAtA hai, use chedopasthApanIya cAritra kahate haiN| yaha cAritra mAtra bharata-airavata kSetra meM prathama evaM antima tIrthaMkara ke zAsanavartIsAdhu-sAdhviyoM meM hI pAyA jAtA hai| usake do bheda haiM- 1. sAticAra aura 2. nirticaar| 1. pahale va antima tIrthaMkara ke tIrtha meM kisI sAdhu-sAdhvI ko mUla guNoM kI ghAta hone ke kAraNa dIkSA paryAya kA cheda diyA jAe yA naI dIkSA dI jAe, use sAticAra chedopasthApanIya cAritra kahate haiN| itvara sAmAyika cAritra vAle ziSya ko jaba bar3I dIkSA dI jAve tathA eka tIrthaMkara ke zAsana se dUsare tIrthaMkara ke zAsana meM Ane vAle sAdhu ko jo pA~ca mahAvratoM kA AropaNa kiyA jAve, use niraticAra chedopasthApanIya cAritra kahate haiN| jaise pArzvanAtha paramparA ke aneka sAdhu-sAdhviyoM ne cAturmAsa dharma ko chor3akara bhagavAna mahAvIra ke Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinavANI 252 zAsana meM paMcayAma dharma svIkAra kiyaa| chedopasthApanIya cAritra meM bhI sAmAyika cAritra ke samAna 6 se 9 guNasthAna haiN| yaha bhI ATha bhavoM meM hI prApta hotA hai| eka bhava meM jaghanya eka bAra tathA utkRSTa bIsa pRthaktva arthAt do bIsI se lekara cha bIsI taka prApta hotA hai| dUsare zabdoM meM 40 se lekara 120 bAra taka utkRSTa eka bhava meM prApta ho sakatA hai| ATha bhavoM meM kula milAkara 120 X 8 = 960 bAra prApta ho sakatA hai| arthAt chedopasthApanIya saMyata ke aneka bhava (8 bhava) meM nau se Upara aura eka hajAra se kama AkarSa hote haiM / 10 janavarI 2011 3. parihAra vizuddhi cAritra - jisa cAritra ke dvArA karmoM kA athavA doSoM kA vizeSa rUpa se parihAra hokara, nirjarA dvArA vizeSa zuddhi ho, use parihAra 'vizuddhi' cAritra kahate haiM / arthAt tapa vizeSa dvArA vizeSa zuddhi karAne vAlA cAritra parihAra vizuddhi cAritra kahalAtA hai / isa cAritra kI ArAdhanA 9 muni milakara karate haiN| inameM cAra sAdhu tapa karate haiN| ye 'pArihArika' kahalAte haiN| cAra sAdhu vaiyAvRttya karate haiN| ye 'anupArihArika' kahalAte haiN| zeSa eka vAcanAcArya ke rUpa meM rahate haiM, jise sabhI sAdhu vandanA karate haiM, unase pratyAkhyAna lete haiM, AlocanA karate haiM aura zAstra zravaNa karate haiN| isa prakriyA meM 18 mAha kA samaya lagatA hai| prathama chaH mAha meM vaiyAvRttya karane vAle dvitIya chaH mAha meM tapa karate haiN| tapa karane vAle vaiyAvRttya karate haiN| vAcanAcArya vahIM rahatA hai| antima chaha mAha meM vAcanAcArya tapa karatA hai, sAta sAdhu vaiyAvRtya karate haiM, eka vAcanAcArya hotA hai| isa prakAra 18 mAha meM yaha tapa pUrNa hotA hai| isake pUrNa hone para yA to ve sabhI munirAja punaH isI kalpa (tapa) ko prAraMbha kara dete haiN| yA jinakalpa dhAraNa kara lete haiM yA phira punaH apane gaccha meM A jAte haiM / parihAravizuddhi tapa kI ArAdhanA ve hI sAdhu kara sakate haiM jinheM kama se kama naveM pUrva kI tIsarI AcAra vastu kA jJAna ho tathA adhikatama 10 pUrvoM kA jJAna ho| jinakI Ayu kama se kama 29 varSa kI ho tathA bIsa varSa dIkSA paryAya ho cukI ho| yaha cAritra tIrthaMkara bhagavAna ke pAsa athavA jinhoMne tIrthaMkara bhagavAna ke pAsa para cAritra aMgIkAra kiyA ho, unake pAsa aMgIkAra kara sakate haiM, anya ke pAsa nahIM / parihAravizuddhi cAritra meM chaThA va sAtavA~ ye do guNasthAna hI hote haiN| isa cAritra meM rahate sAdhaka kisI bhI prakAra kI labdhi kA prayoga nahIM karate haiN| yaha cAritra eka bhava meM adhikatama tIna bAra prApta ho sakatA hai tathA aneka bhavoM meM adhikatama sAta bAra prApta ho sakatA hai| kula milAkara tIna bhavoM meM hI prApta hotA haiN| yaha cAritra pUrvajJAna para AdhArita hai ataH sAdhviyoM meM nahIM pAyA jAtA hai| yaha cAritra prathama va antima tIrthaMkara ke zAsana meM hI pAyA jAtA hai| arthAt mahAvideha kSetra meM tathA bharata-airavata meM madhya ke 22 tIrthaMkaroM ke zAsana meM yaha cAritra nahIM pAyA jAtA hai| Jain Educationa International parihAra vizuddhi saMyata kA jaghanya kAla eka saMyata kI apekSA eka samaya (maraNa kI apekSA) hai tathA utkRSTa kAla dezona unatIsa varSa kama pUrvakoTi varSa kA hai| yadyapi isa cAritra kA kAla 18 mAha batAyA hai, kintu For Personal and Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 janavarI 2011 jinavANI 253 unhIM avicchinna pariNAmoM se jIvana paryanta bhI isa cAritra kA pAlana kiyA jA sakatA hai, isI apekSA se utkRSTa kAla batalAyA gayA hai| 4. sUkSma samparAya cAritra - jaba mohanIya karma kI 28 prakRtiyoM meM se mAtra saMjvalana lobha-kaSAya kA hI udaya rahe, anya prakRtiyoM kA kSaya athavA upazama ho jAye, aisI avasthA ko sUkSma samparAya cAritra kahate haiN| yaha cAritra upazama zreNi va kSapaka zreNi donoM hI prakAra ke sAdhakoM ko prApta hotA hai| isa cAritra meM mAtra dasavA~ guNasthAna hI hotA hai| isakI sthiti jaghanya eka samaya tathA utkRSTa antarmuhUrta kI hotI hai| yaha cAritra eka bhava meM cAra bAra tathA aneka bhavoM meM 9 bAra prApta ho sakatA hai| kula milAkara 3 bhavoM meM hI prApta hotA hai| isa cAritra meM yaha vizeSatA hai ki saMyata meM jJAnopayoga hI rahatA hai| arthAt sAdhaka kI pravRtti cAra jJAnoM meM hI hotI hai, darzanopayoga meM pravRtti nahIM raha pAtI / yaha cAritra saMkleza aura vizuddhi kI apekSA bhI do prakAra kA hai| upazama zreNI meM jaba sAdhaka gyArahaveM guNasthAna se girakara dasaveM guNasthAna ko prApta karatA hai to use saMklizyamAna sUkSmasamparAya cAritra kahate haiN| jaba upazama athavA kSapaka zreNi karate samaya sAdhaka uttarottara vizuddha pariNAmoM se AThaveM, naveM guNasthAna se dasaveM guNasthAna ko prApta karate haiM taba use vizuddhayamAna sUkSmasamparAya cAritra kahate haiN| 5. yathAkhyAta cAritra - kaSAya rahita sAdhu kA cAritra, jo kisI bhI prakAra ke kiMcit bhI doSa se rahita, nirmala aura pUrNa vizuddha hotA hai, usa sarvocca cAritra ko yathAkhyAta cAritra kahate haiM / arthAt votarAgiyoM kA cAritra yathAkhyAta cAritra hai| isa cAritra meM mohanIya karma kA, rAga-dveSAdi kA leza mAtra bhI udaya nahIM rahatA hai| isake nimnalikhita bheda haiM (a) upazAnta moha chadmastha cAritra- yaha gyArahaveM guNasthAnavartI sAdhakoM meM hotA hai / (ba) kSINamoha chadmastha cAritra - yaha bArahaveM guNasthAna vartI sAdhakoM meM hotA hai / (sa) sayogI kevalI cAritra - yaha terahaveM guNasthAnavartI meM hotA hai / (da) ayogI kevalI cAritra - yaha caudahaveM guNasthAnavartI meM hotA hai / upazama zreNi karane vAle sAdhu-sAdhviyoM ko gyArahavA~ guNasthAna prApta hotA hai| isa guNasthAna vAloM ko antarmuhUrta meM nIce giranA hI par3atA hai| yadi Ayu pUrNa ho jAye to kAla bhI kara sakate haiN| kAla karane para ye pA~ca anuttara vimAna meM hI jAte haiN| vahA~ 33 sAgaropama kI utkRSTa sthiti pAte haiM tathA agale manuSya bhava meM mukti prApta kara lete haiM / upazAnta kaSAya vItarAga guNasthAna eka bhava meM utkRSTa do bAra tathA aneka bhavoM meM utkRSTa cAra bAra prApta ho sakatA hai| yaha guNasthAna do bhavoM se adhika meM prApta nahIM hotA hai| isa guNasthAna kI yaha bhI vizeSatA hai ki isameM rahate sAdhaka ke pariNAma na to vardhamAna hote haiM, na hIyamAna / ekAnta avasthita pariNAma mAtra isI gyArahaveM guNasthAna meM pAye jAte haiN| isa guNasthAna kI sthiti pUrNa ho jAne para sAdhaka ko nIce giranA par3atA hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 jinavANI | 10 janavarI 2011 || dasaveM guNasthAna meM Ane para saMjvalana lobha kA udaya ho jAtA hai, kintu gyArahaveM guNasthAna meM rahate kisI bhI kaSAya kA udaya nahIM rhtaa| bArahavA~, terahavA~, caudahavA~ guNasthAna kSapaka zreNi karane vAle carama zarIrI sAdhakoM ko hI prApta hotA hai| ye apratipAtI guNasthAna haiN| arthAt inheM prApta karane vAle arthAt kSapaka zreNi para ArUr3ha hone vAle saMyata nIce nahIM girate haiN| ve usI bhava meM mokSa ko prApta kara lete haiN| zramaNa jIvana aura ArAdhanA saMyama-jIvana aMgIkAra kara jo niraticAra saMyama kA pAlana karate haiM tathA jAne-anajAne jo doSa lage bhI haiM to unakA AlocanA, prAyazcitta Adi dvArA zodhana kara lete haiM, aise sajaga, sarala evaM samatva bhAva meM lIna sAdhaka ArAdhakatA ko prApta hote haiN| __ jo zramaNa jIvana meM chaThe-sAtaveM guNasthAna meM rahate vaimAnika devaloka kA AyuSya bandha kara lete haiM, ve ArAdhaka hote haiN| cauthe se sAtaveM guNasthAna meM rahate yadi koI bhI jIva AgAmI bhava kA Ayubandha kara lete haiM to ve bhI ArAdhaka kahalAte haiN| arthAt samyaktva avasthA, zrAvakapanA athavA sAdhupane meM rahate jo AgAmI bhava kI Ayu bAndha lete haiM, ve ArAdhaka bana jAte haiN| aise sAdhaka adhikatama 15 bhava karake mokSa cale jAte haiM, 15 bhava vaimAnika va manuSya ke hI karate haiN| zeSa 22 daNDakoM ke to hamezA ke liye tAle lagA dete haiN| * bhagavatI sUtra zataka 25 udde. 6 meM to kahA hai ki 5 samiti evaM 3 gupti kA jJAna rakhane vAlA zramaNa bhI saMyama meM jAgarUkatA rakhate hue utkRSTa ArAdhaka bana sakatA hai| guNasthAnoM para ArohaNa moha ghaTane se hotA hai| jitanA-jitanA moha (kaSAya-bhAva) ghaTatA hai utanI hI pariNAmoM meM vizuddhi AtI hai, Asakti ghaTatI hai, nispRhatA evaM samatva bhAva meM vRddhi hotI hai, tabhI samyaktva, zrAvakapanA, saMyatapanA prApta hotA hai| ArAdhakatA zreNikaraNa, vItarAgatA, sarvajJatA evaM mokSa-prApti ye sabhI zramaNa jIvana kI nirmala-niraticAra sAdhanA-ArAdhanA se hI saMbhava hai| -rajisTrAra, akhila bhAratIya zrI jaina ratna AdhyAtmika zikSaNa borDa, jodhapura (rAja.) (I-45, pratApanagara, jodhapura) Jain Educationa International For Personal and Private Use Only