Book Title: Shraman Achar Miamnsa
Author(s): Bhagchandra Jain
Publisher: Z_Sadhviratna_Pushpvati_Abhinandan_Granth_012024.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/212024/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FI sAdhvIritnapuSpavatI abhinandana grantha - jaina-bauddha vinaya kA tulanAtmaka adhyayana zrama Na A cAra-mImAMsA DA. bhAgacandra jaina jaina-bauddhadharma zramaNa saMskRti ke anyatama aMga haiM / AcAra unako pradhAna dRSTi hai / ahiMsA aura samatA unakI mUla AdhArazilA hai| bauddhadharma kI tulanA meM jainadharma nirvivAda rUpa se prAcInatara hai| tripiTaka meM pratibimbita jaina itihAsa aura siddhAnta isa tathya ke svayaM pratipAdaka haiN| itanA hI nahIM, balki mahAtmA buddha ne jaina dIkSA lekara kaThora yoga sAdhanA kI thI, yaha bhI majjhimanikAya se pramANita hotA hai| tIrthaMkara mahAvIra aura mahAtmA buddha deza, kAla, kSetra aura bhAva kI dRSTi se samakAlIna rahe haiM / isalie unameM pratyakSa-apratyakSa rUpa se AdAna-pradAna honA svAbhAvika hai| hA~, yaha bAta avazya hai ki jainadharma aneka kAraNoM se bhArata ke bAhara adhika nahIM jA sakA jabaki bauddhadharma apane vyAvahArika dRSTikoNa ke kAraNa bAhara videzoM meM adhika phuulaa-phlaa| isa vikAsAtmakatA ke phalasvarUpa bauddhadharma siddhAnta kI dRSTi se bhI kahIM kA kahIM pahu~ca gyaa| yahA~ taka ki tAntrikatA ke vIbhatsa rUpa ne use apanI janmabhUmi se bhI adRzya-sA karane meM ahaM bhUmikA adA kii| dUsarI ora jainadharma kA na itanA adhika vikAsa huA hai aura na vaha adhika phaila hI pAyA hai| bauddhadharma ke vikAsAtmaka vaividhya ko vinaya ke sAtha sImita karane ke bAvajUda prastuta nibandha kA vistAra rokA nahIM jA sakatA / isalie jainAcAra ke sAtha tulanA karate samaya hamane sthaviravAdI vinaya ko hI sAmane rakhA hai| jainadharma kI AcAra-vyavasthA ko samajhane ke lie pA~ca sAdhana draSTavya haiM-(i) Agama, (ii) sUtra (bRhatkalpa, vyavahAra, nizItha Adi), (iii) AcArya kI AjJA, (iv) dhAraNA, aura (v) jIta (prmpraa)| bauddhadharma meM isa dRSTi se cAra mahApadezoM kA ullekha milatA hai-(i) buddha, (ii) saMgha, (iii) mAtrikAdhara sthavira; aura (iv) bahuzruta sthavira (dIrghanikAya, mahAparinivvANasutta) / yahA~ antara yaha hai ki bauddha vinaya kA mUla udbhAvana ma. buddha se huA hai jabaki prAcInatA kI dRSTi se jainadharma ne usa sthAna para Agama aura paramparA ko pratiSThApita kiyA hai| 1. vizeSa dekhie, lekhaka kA grantha (Jainism in Buddhist Literature), nAgapura, 1972 zramaNa AcAra ko bauddhadharma meM vinaya kahA gayA hai / sthaviravAdiyoM kA vinaya pAli meM, sarvAstivAdI, Aryaguptaka, mahIzAsaka evaM mahAsAMdhikoM kA cInI meM tathA mUlasarvAstivAdiyoM kA cInI, tibbatI anuvAda tathA mUla saMskRta meM hai| 110 | caturtha khaNDa : jaina darzana, itihAsa aura sAhitya www.jaipei Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvIratna puSpavatI abhinandana grantha donoM dharmoM ke prAsAda ratnatraya ke sabala stambhoM para khar3e hue haiM / jainadharma samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra ko mokSa kA mArga mAnatA hai aura bauddhadharma prajJA, zIla, samAdhi se nirvANa taka pahu~cAtA hai / mahAvIra aura buddha donoM ne saMsAra ko anitya aura duHkhadAyI mAnA hai / unakI dRSTi meM sAMsArika padArtha kSaNabhaMgura haiM aura unakA moha janma-maraNa kI prakriyA ko bar3hAne vAlA hai / isakA mUla karaNa avidyA, mithyAtva athavA rAga-dveSa hai / rAgadveSa se azuddha bhAva, azuddha bhAva se karmoM kA Agamana, bandhana aura udaya, udaya se gati, gati se zarIra, zarIra se indriyA~, indriyoM se viSaya grahaNa aura viSaya grahaNa se sukha-duHkhAnubhUti / mahAvIra ne isI ko bhavacaka kahA hai aura rAgadva eSa se vinirmukti ko hI mokSa batAyA hai / buddha ne isI ko pratItyasamutpAda kahA hai jise unhoMne usake anuloma-viloma rUpa ke sAtha sambodhikAla meM prApta kiyA thA / uttarakAla meM pratItyasamutpAda kA saiddhAntika pakSa dArzanika rUpa se vikasita huA aura yaha vikAsa svabhAvazUnyatA taka pahu~cA / bhedavijJAna aura dharmapravicaya jainadharma meM jise tattvadRSTi athavA bhedavijJAna kahA hai ( samayasAra, AtmakhyAti, 158) bauddhadharma meM usI ko dharmapravicaya kI saMjJA dI gaI hai / dharmapravicaya kA artha hai - sAzrava - anAzrava kA jJAna / isI ko 'prajJA' kahA gayA hai / prajJA kA tAtparya hai -- anitya Adi prakAroM se dharmoM ko jAnane vAlA dharma / yaha eka kuzala dharma hai jo mohAdi ke dUra hone se utpanna hotA hai / " isI prajJA ko tattvajJAna kahA gayA hai / jainadharma ise 'samyagjJAna' kahatA hai / aSTasAhasrikA meM prajJApAramitA ko buddha kA dharmakAya mAnA gayA hai / donoM kI vyAkhyA meM koI vizeSa antara nahIM hai / samyagdarzana aura bodhicitta jainadarzana jise samyagdarzana kahatA hai, bauddhadarzana meM use 'bodhicitta' kahA gayA / bodhicitta uttarakAlIna bauddhadharma ke vikAsa kA pariNAma hai / bodhicita zubha karmoM ko pravRtti kA sUcaka hai usakI prApti ho jAne para sAdhaka naraka, tiryak, yamaloka, pratyanta janapada, dIrghAyuSadeva, indriyavikalatA, mithyAdRSTi aura cittotpAda - virAgitA ina ATha akSaNoM ne vinirmukta ho jAtA hai / isa avasthA meM sAdhaka samasta jIvoM ke uddhAra ke uddezya se buddhatva kI prApti ke lie citta ko pratiSThita kara letA hai / bodhicaryAvatAra meM isake do bheda kiye gaye haiM bodhi praNidhicitta aura bodhiprasthAna citta sva-para bhedavijJAna athavA heyopAdeya jJAna samyagdarzana hai / vaha kabhI svataH hotA hai, kabhI paropadezajanya hotA hai / saMvega, nirveda, nindA, garhA, upazama, bhavita, anukampA aura vAtsalya se ATha guNa samyagdRSTi ke hote haiM / nizcaya aura vyavahAra donoM prakAra ke samyagdarzana bodhicitta avasthA meM dikhAI dete haiM para usake anya bheda bodhicitta ke bhedoM ke sAtha mela nahIM khAte / samyagdRSTi ke sabhI bhAva jJAnamayI hote haiM / mithyAtva Adi karma na hone ke kAraNa jJAnI ko durgati prApaka karmabandha nahIM hotA / samyagdRSTi bhI adhikAMza akSaNoM se vinirmukta rahatA hai / vaha naraka, tiryaMca, napuMsaka, strItva tathA nimna kula, vikalAMga, alpAyu aura daridratA ko prApta nahIM hotA / 2 trisuddhimagga, pRSTha 324 3. ratnakaraNDa zrAvakAcAra, 35-36 zramaNa AcAra mImAMsA : DaoN0 bhAgacandra jaina | 111 www Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvIratna puSpavatI abhinandana grantha) - ::::: HitHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHimamamamamamamamamamamamamamama zramaNa-zramaNI vinaya gRhAvAsa ArtadhyAna kA kAraNa hai, kAma-krodhAdi vAsanAe~ usameM jAgrata hotI haiM, capala mana ko vaza meM karanA kaThina ho jAtA hai| isalie vyakti pravrajyA grahaNa karatA hai / mahAtmA buddha bhI isa tathya se aparicita nahIM rhe| unhoMne licchaviputra sunakkhatta se yahI kahA ki bhikSu banane kA mUla uddezya samAdhi bhAvanAoM kI prApti aura nirvANa kA sAkSAtkAra karanA hai| para kucha aise bhI udAharaNa milate haiM jinase patA calatA hai ki katipaya loga pravrajyA kisI dUsare hI uddezya se liyA karate the| sAmaaphalasutta meM satkAra, madhura bhojana aura aparAdha kSamA ko pravrajyA ke bAhya sadyaH lAbhoM meM ginAyA hai| abhaya deva ne kucha aura gaharAI se ina kAraNoM para vicAra kiyA hai / unhoMne aise dasa kAraNa prastuta kie haiM-chandA (svayaM kI icchA), 2. roSA (krodhajanya), 3. paridya nA (daridratAjanya) 4. svapnA, 5. pratizrutA, 6. mAraNikA, 7. rogiNikA, 8. anAhatA, 6. deva saMjJapti aura 10. vtsaanubndhikaa| vahIM kucha aura bhI kAraNa diye haiM-ihaloka pratibaddhA, paraloka pratibaddhA, ubhayataH pratibaddhA, purataH pratibaddhA, pRSThataH prtibddhaa| pravrajyA grahaNa karane vAlA zAnta aura caritravAn ho / kurUpa, hInAdhika aMga vAloM, kuSTha Adi roga vAloM ko dIkSA kA adhikArI nahIM mAnA jaataa|' mahAvagga meM bhI pravrajyA ke ayogya vyaktiyoM ko batAyA hai-kuSTha, phor3A, carmaroga, sUjana aura mRgI vyAdhiyoM se pIr3ita, rAjasainika, dhvajabandha DAkU, cora, rAjadaNDa prApaka, RNI aura dAsa / donoM dharma lagabhaga samAna vicAra vAle haiN| ___jainadharma meM dIkSAkAla kA koI vizeSa samaya nirdhArita nahIM hai| bAhya-Abhyantara parigraha kA tyAga aura prazAnta bhAva ho jAne para kabhI bhI dIkSA lI jA sakatI hai| isalie bAla dIkSA ke bhI aneka udAharaNa milate haiM / atimuktaka kumAra kI Ayu dIkSA ke samaya mAtra chaH varSa thii| para sAdhAraNataH ATha varSa se kucha adhika avasthA hone para hI dIkSA dI jAtI hai aura dIkSA dene vAlA eka guru hotA hai / isa dIkSA ko pravrajyA kahA jAtA hai aura chaha mAha bAda usakI uvaTThAvaNA hotI hai / isa chaha mAha ke kAla ko zikSAkAla (sehabhUmi) kahA jAtA hai / isa kAla meM sAdhaka ke saphala ho jAne para uvaTThAvaNA de dI jAtI hai anyathA chedopasthApanA parihAra ho jAtA hai| bauddhadharma meM prArambha meM buddha 'ehibhikkhU' kahakara sAdhaka ko dIkSita karate the aura kucha kAla bAda upasaMpadA dekara saMgha meM pUrNa praveza de diyA jAtA thaa| bAda meM pravrajyA aura upasaMpadA trizaraNa dekara dI jAne lgii| bhikSuoM ko bhI dIkSita karane kA adhikAra de diyA gyaa| saMgha ko anuzAsita karane ke lie ya aura AcArya kI niyukti kI gii| pravrajyA ke lie pandraha tathA upasaMpadA ke lie bIsa varSa kI avasthA kA nirdhAraNa haa| zramaNoM ko dasa zikSAmadoM kA pAlana karanA Avazyaka batAyA gayA-pANAtipAta, adinnAdAna, musAvAda, surAmerayamajjappamAdaTThAna, vikAla bhojana, naccagItavAdittavisUkadAsana, mAlAgandha vilepana dhAraNa-maNDana, vibhUSaNaTThAna, uccAsayana-mahAsayana aura jAtarUparajatapaDiggahaNa se dUra rahanA / jJapti caturtha karma kA bhI prArambha huA / 4. jJAnArNava, 4-10 6. sthAnAMga, abhayadeva TIkA, patra 449 8. paMcAstikAya, tAtparyavRtti, 173 5. dIrghanikAya, mahAlisutta 7. yogasAra, 8.52 ; bodhapAhuDa TIkA, 49 9. bhagavatI saTIka bhAga 1, 5-4-188 112 / caturtha khaNDa : jaina darzana, itihAsa aura sAhitya www.jainelib Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvIratna puSpavatI abhinandana grantha / yahA~ uvaDhAvaNA aura upasaMpadA meM arthabheda hai| jainadharma meM bauddhadharma kI upasaMpadA ke artha meM uvaThThAvaNA kA prayoga huA hai / upasaMpadA ko samAcArI ke bhedoM meM sammilita kiyA gayA hai| jJAnAdi kI prApti ke lie sAdhaka jaba kisI anya gaNa-gaccha ke viziSTa guru ke samIpa jAtA hai taba usakI isa gamana kriyA ko upasaMpadA kahA jAtA hai / 10 yahA~ upAdhyAya ko AcArya se bar3A mAnA gayA hai / ___ jainAcAra meM dasa prakAra kA kalpa (AcAra) batAyA hai| usameM sacela-acela, donoM paramparAe~ haiN| digambara paramparA meM kSullaka do laMgoTI aura do nyUna pramANa kASAya cAdara tathA elaka mAtra laMgoTI rakhate haiN| vahAM muni ko kisI bhI prakAra ke vastra rakhane kA prazna hI nahIM utthtaa| pANipAtrI hone ke kAraNa pAtroM kI AvazyakatA nahIM pdd'tii| kamaNDalu aura picchikA avazya sAtha rahate haiN| zvetAmbara zramaNa mukhavastrikA, rajoharaNa aura eka do athavA tIna cAdara rakhate haiN| isa viSaya meM sampradAyagata matabheda bhI hai| bauddhadharma meM mulataH cAra prakAra kA nidhAya milatA haill-(:) bhikSA mAMganA aura puruSArtha krnaa| saMghabhoja, uddiSTa bhojana, nimaMtraNa, zalAkA bhojana, pAkSika bhojana Adi bhI vihita hai / (2) zmazAna Adi meM par3e cithar3oM se cIvara taiyAra karanA / kSauma, kApAsika, kauzeya, kambala, sana aura bhaMga kA vastra bhI vidheya hai / tIna cIvaroM kA vidhAna thA-uttarAsaMga antarvAsaka evaM saMghATI / upAsakoM se grahaNa karane ke lie cIvarapratigrAhaka, cIvaranidhAyaka, cIvara bhAjaka jaise padoM para bhikSuoM ko niyukta kiyA jAtA thA / inako rakhane ke lie eka bhANDAgArika bhI hotA thA / ina cIvaroM ko kATane, sIne aura raMgane kA bhI vidhAna hai / AsanoM ke lie pratyastaraNa, yogiyoM ke lie kopIna, vArSika sATikA, muMha pochane ke lie aNgoch| evaM thailA Adi rakhA jAtA thaa| jUte pahanane kA bhI vidhAna hai rugNAvasthA meM; para ArogyAvasthA meM vihAra meM bhI jUtA pahananA niSiddha thaa| sAdhAraNataH camar3e kA upayoga varjita thaa| jaina bhikSuoM meM yaha saba niSiddha hai / naye dIkSita jaina sAdhu ko rajoharaNa, gocchaka pratigraha arthAt pAtra evaM tIna vastra tathA sAdhvI ke lie cAra pUre vastroM ko grahaNa karane kA vidhAna hai| sAdhu ke lie avagrahAnantaka arthAt guhya dezapidhAnaka rUpa kacchA evaM avagrahapaTTaka arthAt guhyadezAcchAdaka rUpa paTTA rakhanA varNya hai / sAdhvI inakA upayoga kara sakatI hai| bRhatkalpa meM nirgrantha-nirgranthiyoM ko pAMca prakAra ke vastroM kA upayoga vihita mAnA gayA hai-jAMgika, bhAMgika, sAnaka, potaka aura tirITapaTTaka / rajoharaNa ke lie digambara sAdhu mayUrapaMkha kA upayoga karate haiM aura zvetAmbara paraMparA meM auNika, auSTrika, sAnaka, vaccakacippaka aura muMjavippaka dhAgoM ko kalpya batAyA hai| nirdoSa vastra kI kAmanA, yAcanA aura grahaNa anumata hai para unakA dhonA aura raMganA niSiddha hai| isI prakAra sAde alAvU, kASTha va miTTI ke pAtra rakhanA kalpya hai para dhAtu ke pAtra rakhanA varjita hai / vRddha sAdhu bhANDa aura mAtrikA bhI rakha sakatA hai| __ AvazyakasUtra meM sacelaka sAdhu ko caudaha padArtha grahaNIya batAye haiM-azana, pAna, khAdima, svAdima, vastra, pAtra, kaMbala, pAdapoMchana, pITha, phalaka, zayyA. saMstAraka, auSadhi, bhessj| uttarAdhyayana meM AhAra grahaNa ke chaH kAraNa diye gaye haiM-1.kSudhA zAnti, 2. vaiyAvRttya, 3. IryApatha, 4. saMyama, 5. prANapratyaya, aura 6. dhrmcintaa| saMkhaDi (sAmUhika bhojana), uddiSTa, sacitta AhAra varjita hai| bauddhadharma meM aise koI niyama nahIM hai / vahAM uddiSTa vihAra meM svayaM pakAyA bhojana bhI vihita hai| bhojana ke bAda araNya 10. uttarAdhyayana, 26-7 11. majjhimanikAya, I, pATha 14-15 bhramaNa AcAra mImAMsA : DaoN0 bhAgacandra jaina | 113 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sAdhvIratna puSpavatI abhinandana grantha aura puSkariNI kI upaja arthAt kamalanAla aura Amrarasa bhojana ke bAda bhI grahaNIya mAnA hai / nayA tila, zahada, gur3a, mUMga, namakIna, paMca gorasa, trikoTiparizuddha mAMsa, yavAgU, laDDU bhI bhakSya mAnA gayA hai / pAtheya meM taMDula, mUMga, ur3ada, namaka, gur3a, tela aura ghI liyA jA sakatA hai| phaloM kA rasa vikAla bhojana meM nahIM ginA jAtA / jainAcAra isakI tulanA meM adhika niyamabaddha aura kaThora hai / vahAM AhAra ke 46 doSoM kA varNana hai jinase sAdhu ko nirmukta rahanA Avazyaka hai - 16. udgama doSa, 16. gaveSaNA doSa ( utpAdana doSa ), 10. grahaNaisaNA doSa ( azanadoSa) aura 4. saMyojanAdi grAsaiSaNA doSa / solaha udgama doSa - 1. AdhAkarma, 2. auddezika, athavA adhvadhi, 3. mizra, 4. sthApita, 5. bali, 6. pUti, 7. prAbhRta, 8 prAduSkAra (saMkramaNa va prakAzana ), 6. krIta, 10. prAmRSya, (savRddhika aura avRddhika) 11. parivarta, 12. abhighaTa, 13. udibhanna, 14. mAlArohaNa, 15. Achedya, 16. anisRSTa / isI prakAra anya doSa bhI dRSTavya haiM / piNDaniryukti meM grAsaiSaNA meM akAraNa doSa milAkara 47 AhAra- doSoM kA ullekha milatA hai| aTThAIsa mUla guNoM ke antargata digambara paramparA meM mAnya sthiti bhojana aura ekabhaktavrata kA pAlana bhI muni karatA hai / paMkti baddha sAta gharoM se lAyA bhojana karaNIya hai / bhojana meM koI gRddhatA na ho| AhAra sAdA ho, dAtAra para usakA koI bojha na ho, bhrAmarI vRtti ho / bauddhadharma meM isa prakAra ke vizeSa pratibandha nahIM haiM / 1 jainadharma meM bAIsa parISahoM kA varNana milatA hai jinheM zramaNa zramaNI sahana karate haiM / inake sahana karane se karma - nirjarA hotI hai / bauddhadharma madhyamamArgI hone ke kAraNa tapa kI utanI kaThora sAdhanA kA nirdhAraNa to nahIM kara sakA para usakA kucha aMza to upalabdha hotA hI hai / majjhimanikAya ke savvAsava suttanta meM AzravoM kA kSaya sAta prakAra se batAyA hai - 1. darzana (vicAra), 2. saMvara, 3. pratisevana, 4. adhivAsana ( svIkAra), 5. parivarjana, 6. vinodana (vinirmukti- haTAnA ), aura 7. bhAvanA / ina prasaMgoM meM kSudhA, pipAsA, zIta, uSNa, daMzamazaka Adi bAdhAoM kI carcA kI hai para vahAM yaha batAyA hai ki bhikSu ko bhojana, pAnI, vastra Adi usI parimANa meM grahaNa karanA cAhie jisase vaha ina bAdhAoM se mukta ho sake / isI prakAra suttanipAta ke sAriputtasutta meM bhikSucaryA kA varNana karate samaya isa prakAra kI bAdhAoM ko sahana karane kA upadeza bhikSu ke lie diyA gayA hai| vahAM unheM parissaya ( parISaha ) bhI kahA gayA hai| ( vikkhamye tAni parissayAni, 4 16-15) / 1 parISoM kI tulanA dhutAMga se kI jA sakatI hai / dhutAMga kA tAtparya hai klezAvaraNa ko dUra karane kI ora le jAne vAlA mArga (kilesadhunanato vA dhutaM) / rAga- moha carita vAloM ke rAga- moha Adi doSoM ko dUra karane kI dRSTi se inakA upayoga nirdiSTa hai / zIla kI parizuddhi ke lie bhikSu ko lokAbhiSa ( lAbha - satkAra Adi) kA parityAga, zarIra aura jIvana ke prati nirmamatva tathA vipazyanA bhAvanA se saMyukta honA cAhie / isakI prapUrti ke lie teraha dhutAMgoM kA pAlana upapogI batAyA hai- pAMsukulikAMga, cIvarikAMga, piNDapAtikAMga, sApadAnacArikAMga, ekAsanikAMga, pAtrapiNDikAMga, khalupacchA bhattikAMga, AraNyakAMga, vRkSamUlikAMga, abhyapakAsikAMga, zmazAnikAMga, yathAsaMstharikAMga evaM sadyAMga / jaina bauddha AgamoM meM kalpa para bhI vicAra huA hai / kalpa kA artha hai nIti, AcAra yogya / jo kArya jJAna, zIla, tapa kA upagraha karatA hai aura doSoM kA nigraha karatA hai vaha kalpa hai / ye kalpa da 12. mUlAcAra 427-465 13. prazamaratiprakaraNa, 143 114 | caturtha khaNDa : jaina darzana, itihAsa aura sAhitya www.jainellow Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvIratnapuSpavatI abhinandana grantha prakAra ke haiM -Acelakya, audezika, zayyAtara, rAjapiNDa, kRtikarma, vrata, jyeSTha, pratikramama, mAsaikavAsatA, ora paryuSaNAkala / ye sAdhu ke dasa sthitikalpa haiM / cullavagga meM bhI dasa kalpoM kA ullekha hai para unakA sambandha vajjiputtaka bhikSuoM ke AcAra se hai-zRMgilavaNa kalpa, vyaMgula, grAmAntara, AvAsa, anumata, AcIrNa, amathita, jalomIpAna, adazaka aura jAtarUparajata / ye hI kalpa saMghabheda ke kAraNa bane the| ina dasa vinayaviruddha vastuoM ke upayoga kA virodha yaza ne kiyaa| pariNAmataH dvitIya saMgoti huI jisameM vaizAlI ke vajjiputtakoM kA pUrNataH virodha huaa| AdhyAtmika dRSTi se ye kalpa yadyapi gauNa kahe jA sakate haiM para jaina-bauddha vinaya meM inakA ullekha tulanAtmaka adhyayana kI dRSTi se mahatvapUrNa ho jAtA hai| mahAvagga ke prAraMbha meM hI yaha kahA gayA hai ki mahAtmA buddha ne tIrthaMkara mahAvIra kA anukaraNa kara varSAvAsa prArambha kiyaa| usI krama meM nigaNThoposatha ko bhI unhoMne svIkAra kiyaa| caturdazI, pUrNamAsI aura aSTamI ko sabhI bhikSu ekatrita hokara prAtimokSa kI AvRtti sthavira bhikSu ke samakSa krte| uposatha yA saMghakarma meM sabhI bhikSuoM kA upasthita honA Avazyaka hai| prAtimokSa kA pATha kara "parisuddhohaM AvUso parisuddho ti maMdhAretha" tIna bAra kahA jaataa| yadi koI kisI niyama se cyuta rahatA to vaha nizchala avase use svIkAra karatA / isI ko pravAraNA kahA gayA hai| isameM daSTa, zrata aura parizaMkita aparAdhoM kA parimArjana kiyA jAtA hai aura paraspara meM vinaya kA anumodana hotA hai -anujAtAni bhikkhave ......... 115 uposatha apane apane aparAdhoM kI pAkSika parizuddhi hotI hai aura pravAraNA meM vArSika parizuddhi hotI hai / jaina dharma meM uposatha jaisA proSadhopavAsa nAmaka zrAvaka kA gyArahavA~ vrata hai| pravAraNA kI tulanA pratikramaNa se kI jA sakatI hai| jainavinaya meM tapa kA mahatva bauddhavinaya kI apekSA bahuta adhika hai| bAhyatapa ke rUpa bauddhadharma meM nahIM milate / antaraMga tapa ke chahoM prakAra avazya mila jAte haiM para unameM bhI vaha saghanatA nahIM jo jainadharma meM hai| prAyazcitta ke AlocanA, pratikramaNa, tadubhaya, viveka, vyutsarga, tapa, cheda, mUla, anavasthApya aura pArAMcika ye dasoM bheda bauddha vinaya ke vibhinna rUpoM meM prApta ho jAte haiN| vinaya meM anuzAsana banAye rakhane ke lie tathAgata buddha ne aneka prakAra kI daNDa vyavasthA kI hai| smRti vinaya, amUDha vinaya, pratijJAtakaraNa matha, tatpApIyasaka jaise daNDa karmoM meM AlocanA aura pratikramaNa ke darzana hone haiN| pravrAjanIya, mAnatva saMghAdi-zeSa, pArAjika kI tulanA cheda, mUla aura pArAMcika se kI jA sakatI hai / gurumAsika, laghumAsika, gurucAturmAsika aura laghucAturmAsika prAyazcitta bhI unhIM karmoM ke sAtha baiTha jAte haiN| jina kAraNoM se citta meM ekAgratA kI prApti nahIM hotI unheM asamAdhisthAna kahA jAtA hai| unakI saMkhyA 20 mAnI gaI hai| (1) davadavacArI-jaldI-jaldI calanA, (2) appama haraNa se mArga ko binA pramArjita kiye calanA), (3) duppamajjiyacArI, (4) atiritta sejjAsahie(zayyA kA parimANa adhika rakhanA), (5) rAtiNiaparibhAsI (guru se vivAda karanA), (6) therovaghAie (sthavira kA vadha Adi karane kA vicAra), (7) bhUovaghAie (prANiyoM ke vadha kA vicAra karanA), (8) saMjalaNaM (pratikSaNa krodha karanA), (6) kohaNaM (adhika krodha karanA), (10) abhikkhaNaM-abhikkhaNaM 14. mUlAcAra, 421 ; bhagavatI ArAdhanA, 427 ; nizothabhASya, 5933 15. mahAvagga, pR0 167 zramaNa AcAra mImAMsA : DaoN0 bhAgacandra jaina | 115 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvI ratna puSpavatI abhinandana grantha ohAraittA (bArambAra nizcayAtmaka bhASA bolanA ), (11) piTThimaMsie ( paizunya karanA), (12) NavANaM adhikaragANaM aNuppaNNANaM uppAittA (navIna navIna vivAdoM ko utpanna karane vAlA), (13) porANANaM adhikaraNANaM khamiaviusaviANaM puNodIrittA ( purAne zAnta jhagar3oM ko punaH khar3A kara denA), (14) akAla sajjhAya kArae ( akAla meM svAdhyAya karanA), (15) sasarakkha pANipAe (sArakta gRhastha se bhikSA lenA), (16) saddakare ( ucca svara se svAdhyAya karanA), (17) jhaMjhakare ( saMgha meM vibheda paidA karanA ), (18) kalahakare, (16) sUrappabhANabhoI (sUryAsta taka bhojana karanA), (20) esaNA'samite ( eSaNA samiti kA pAlana na karanA) / 16 inameM se kucha asamAdhisthAnoM kI tulanA pAtimokkha ke sekhiya ( zaikSya) niyamoM ke sAtha aura kucha kI pAcittiya niyamoM ke sAtha tulanA kara sakate haiN| isI prakAra jaina vinaya ke zavala doSoM kA bhI saMghAdizeSa aura pAcittiya niyamoM meM khojA jA sakatA hai / jaina-bauddha zramaNa zramaNI kI vinayagata vizeSatAoM ko hama nIce mAtra zAbdika tulanA ke sAtha prastuta kara rahe haiM jaina zramaNa vinaya (1) gRhavAsaparityAga (2) muNDana - kezaluJcana apavAda meM ustarA se (3) digambaratva (4) kASAya aura sapheda vastra (5) mUlaguNa (6) paMca samiti (8) mahAvratapAlaka (6) triguptipAlaka (10) apramAdI (11) saMyamI (12) ratnatraya saMpanna (13) pratikramaNa (14) varSAvAsa (15) asamAdhisthAna - 20-1-3 rAtiNi aparibhAsI bhUovaghAi saMjalaNe piTThimaMsie abhikkhaNaM 2 ohArayattA 16. samavAyAMga 20; dazAzru skandha 1; uttarAdhyayana, 31/14 116 | caturtha khaNDa : jaina darzana, itihAsa aura sAhitya bauddha zramaNa vinaya gRhavAsaparityAga muNDana Avazyaka para kezaluJcana varjita asvIkArya kASAya vastra prAtimokSa saMvarazIla gocara sampanna, kuzala kAyavacana - karma parizuddha mahAzIla pAlaka kAyavacana karmayukta tathA cittavizuddhi smRtimAn indragupta prajJA, zIla, samAdhi saMpanna prAtimokSa varSAvAsa sekhiya 11-20 pAcittiya 2 - omasavAde pAcittiya 11 (bhUtagAmapAtavyatApa ) pAcittiya 13 - ujjhApane pAcittiya 3 - pesu pAcittiya 36 bhuttAvi puna pavAraNe, 37 bhI www.jainelibra Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhvIratna puSpavatI abhinandana grantha pAcittiya 63 adhikaraNa ukkoTane sekhiya-13-14 saMghAdisesa-10 pAcittiya--2 saMghAdisesa 1-sukka-visaTThiyaM pArAjika 1, saMghAdizeSa 2 pAcittiya 37 vikAlabhojane pAcittiya 1 musAvAde pAcittiya 11 nissaggiya 20 :::ON Timittaithun pAcittiya 57 NavANaM adhikaraNaM-12-13 saddakare jhaMjhakare kalahakare (16) zabaladoSa 21 rahatthakammaM karemANe maithuna sevana rAtribhojana auddezika mRSAvAdana auddezika mUlabhojana va kaMdabhojana - krIta yA udhAra bhojana grahaNa karanA (6-7) jalapraveza va mAyAsthAnoM kA sevana - (12 va 20) hiMsA karanA (13) mRSAvAdana (14) adattAdAna (15) sacitta bhUmi para baiThanA (16-16) sacitta jalapAna karanA pApazreNiyAM atikrama vyatikrama aticAra anAcAra (18) AsAdanA doSa (16) guru-ziSya vinaya (20) zabala Siniliiitta / / / / / / pArAjika 3, pAcittiya 61 pAcittiya 1 pArAjika 1 pAcittiya 10-11 sekhiya-74 pAcittiya 62 kisI ko mArane ke lie gaDDhA khodanA dukkaDaM usameM usake gira jAne para darda ho thullaccaya usake mara jAne para-pArAjika sekhiya dhamma 57-72 guru-ziSya vinaya khaNDakArI, ciTTakArI, sabalakArI kammassakArI (aMguttara II. P-65) savastra / vastra hoM-kauzeya, kojava, zAya, bhaMga, kaMbala, kSauma / bahumUlya vastra grahaNa niSiddha nahIM / tIna saMghATI vihita - (21) nirgrantha tathA savastra / vastra hoM to jaMgiya, bhaMgiya, sANiya, potaga, khomiya, tulakaDa / bahumUlya vastra nissedh| (22) mAMsa grahaNa pUrNataH vajita (23) IryApathagAmI (isakA kSetra apekSAkRta vistRta hai)| mAMsa grahaNa trikoTi-parizuddha ho| IryApathagAmI (sthAna, gamana, niSadyA aura zayana meM) zramaNa AcAra mImAMsA : DaoN0 bhAgacanda jaina | 117 www.jaine Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvIratna puSpavatI abhinandana grantha (24) vibhajjavAdI vibhajjavAdI (25) eka pAtra, aura vaha bhI alAbU, kASTa yA miTTI kA miTTI va lohe kA pAtra vihita hai, kASThAdi kA nahIM / (26) upakaraNoM meM vastra, pAtra, kaMbala, pAdapuJchana, avagraha, tathA kaTAsana vihita haiM / (27) AhAra-vihAra meM pratibandha adhika hai / ( 28 ) snAna varjita hai ( 2 ) AbhUSaNa, sAjasajjA varjita (30) parakriyA niSedha (31) saMkhaDi bhojana niSiddha (32) auddezika bhojana varjita ( 33 ) upasargoM kI tIvratA tathA kaThora vratoM kA pAlana (34) upAnaha tathA chatte kA upayoga varjita hai / (35) parigraha tathA Arambha varjita hai ( 36 ) zAzvata sukha kI prApti ke lie kaSTa sahana yA tapa Avazyaka hai / (37) AhAra doSoM kA sUkSma vizleSaNa (38) adharmakriyA - sthAnoM kA sUkSma vizleSaNa ( 36 ) vidyA, mantra tantra kA niSedha phira bhI unakA yadA-kadA ahiMsaka prayoga pracalita hai / (40) paMDaka Adi ko dIkSA ke ayogya mAnA gayA / ( 41 ) ATha varSa se kama avasthA vAle ko pravrajyA kA niSedha (42) pravrajyA ke lie mAtA-pitA kI anujJA anivArya hai / 118 | caturthaM khaNDa : jaina darzana, itihAsa aura sAhitya upakaraNoM meM kaiMcI, vastra - khaNDa, suI, nAlI nalikA, goMda, jalagAlana, masaharI, udaka pAna Adi vihita haiM / pratibandha hai, para usa sImA taka nahIM / snAna kI mAtrA adhika na ho / varNAdi kA upayoga na ho / jita hai / parakriyA niSedha saMkhaDibhojana niSiddha varjita nahIM / kaThora vrata aura tapa Avazyaka nahIM / ataH upasargoM kI tIvratA bhI kama hai / varjita nahIM / sImita hai / Avazyaka nahIM / madhyama mArga anumata hai / sthUla vizleSaNa / akasmAt anarthadaNDAdi ko hiMsA rUpa nahIM mAnatA / samAnatA para vikAsa adhika hai| paMca makAroM kA bhI prayoga prArambha ho gayA / paMDaka Adi ko upasaMpadA ke ayogya mAnA gayA / dasa varSa se kama avasthA vAle ko upasaMpadA kA niSedha yahAM bhI anujJA anivArya hai / www.ja Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvIratnapuSpavatI abhinandana grantha titutiHIRLLLLLLLL (43) prAyazcittasvarUpa daMDa-vyavasthA prAyazcittasvarUpa daNDa-vyavasthA (44) prAyazcitta pravAraNA (45) gaNin kI yogyatAe~ mahAvagga meM bhikSu kI yogyatAe~--- AcAra, zruta, zarIra, vacana, vahuzruta, AgatAgamo, ammadharo, vinaya vAcanA, mati, prayoga, saMgha dharo, mAtikAdharo, paNDito, vyatto, parijJA / ye aneka prakAra se medhAvI, lajjI kukkuccako, sikhaakaamo| vargIkRta (AyAradasAo) (46) dvAdazAnuprekSA dasa anusmRtiyA~ (47) cAra bhAvanAe~ brahmavihAra cAra (48) mithyAtva, pramAda, kaSAya, azraddhA, Alasa, pramAda, vikSepa, saMmoha ye avirati aura yoga-bandhake pA~ca indriyA~ karmAzrava ke kAraNa / kaarnn| (46) samyaktva, vratasthApana, apramAda, pA~ca bala-zraddhA, anAlasa, apramAda, upazAMtamoha, evaM kSINamoha saMpanna avikSepa aura amoha sampanna / (50) apramAda, dharmAnuprekSA, vIrya, saptabodhyaMga-smRti, dharma-vicaya, vIrya, pramoda, gupti, dhyAna evaM prIti, prazrubdhi, samAdhi upekSA yukta / mAdhyasthabhAva yukt| (51) ratnatraya aSTAMgika mArga (52) karma upazama, karmakSaya karma prahANa, karmasamuccheda (53) zubha dhyAna meM bAdhaka sthaloM kasiNa kI khoja meM katipaya vihAroM kA kA tyAga tyAga (54) samyagdarzana bodhicitta (55) samyagjJAna prajJA (56) samyakcAritra zIla aura samAdhi (57) bhedavijJAna dharma-pravicaya jaina-bauddha vinaya kI yaha sAmAnya tulanA hai| viSaya itanA vistRta hai ki use eka alpakAyika nibandha meM samAhita nahIM kiyA jA sktaa| yahA~ mAtra itanA hI kathya hai ki jaina-bauddha vinaya paraspara adhika dUra nahIM hai| unameM AcAragata samAnatA kAphI hai| donoM kI tulanArtha diye gaye ye zabda aura viSaya agrima adhyayana ke lie mAtra sAMketaka haiN| .. TIL zramaNa AcAra mImAMsA : DaoN0 bhAgacandra jaina | 116 . Real onal www.jaine