Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ viMzikA yA SaTtriMzatikA eka adhyayana anupama jaina* evaM surezacandra agravAla** SaTtrizikA yA SaTtriMzatikA nemicandra siddhAnta cakravartI ( 10vIM za0 I0) ke prasiddha grantha " trilokasAra" ke TIkAkAra mAdhavacandra traividya (10-11vIM0 za0 I0) kI eka ajJAta gaNitIya kRti hai / vastutaH lekhaka ne isa kRti kA praNayana prasiddha jaina gaNitajJa mahAvIrAcArya (850 I0 lagabhaga) kRta gaNitasAra saMgraha ke AdhAra para usakI sAmagrI ke kucha aMza meM katipaya navIna sUtra jor3akara kI hai / prastuta lekha meM hama isI kRti ke sandarbha meM carcA kreNge| 1 granthakAra mAdhava candra traivaidya kA paricaya - SaTtriMzikA yA SaTtriMzatikA kI pANDulipiyoM meM AyA nimna ullekha isa kRti ko mAdhavacandra kI racanA batAtA hai / zrI vItarAgAya namaH |ch| chattIsa metena sakala 8, bhinna 8, bhinna jAti 6, prakIrNaka 10, trairAzika 4 iMttA chattIsa meM buTu vIrAcAryarU pelhagaNita vanu mAdhavacandra traividyAcAryArU zodha sidarAgi zodhyasAra saMgrahame nisikoMbuTu / ' isase spaSTa hai ki isakI racanA mAdhavacandra traividya ne vidvAn (mahA) vIrAcArya ke ( gaNita ) sAra saMgraha ko zodha kara zodha kara kI thI / jaina granthoM meM mAdhavacandra nAma ke 10-11 vyaktiyoM ke ullekha milate haiM / 9vIM se 13vIM zatI I0 ke madhya hameM tIna aise mAdhavacandra milate haiM, jisake sAtha traividya kI upAdhi jur3I hai / prAcIna kAla meM siddhAnta, vyAkaraNa evaM nyAya ina tInoM viSayoM para samAna adhikAra rakhane vAle ko vidya kI upAdhi dI jAtI thI / prathama mAdhava candra traividya kA ullekha karate hue nemicandra zAstro ne likhA hai ki "prathama mAdhava candra traividya ve haiM jinake ziSya nAga candradeva ke putra mAdeya sena bobaeNko tolapuruSa vikrama zAntara kI rAnI pAliyabaka ne apanI mAtA kI smRti meM nirmApita pAliyakka basati ke lie dAna diyA thA / 2 Luice Rice ne isa prakaraNa se sambaddha abhilekha kA samaya lagabhaga 950 I0 anumAnita kiyA hai kintu svayaM tolapuruSa vikrama zAntara kA zilAlekha san 897 I0 kA prApta hai / ataH yaha mAdhava candra traividya lagabhaga 900 I. meM huye hoMge / " * vyAkhyAtA gaNita vibhAga, zAsakIya mahAvidyAlaya, byAvarA (rAjagar3ha) ( bhArata ) ** rIDara, gaNita vibhAga, meDUgarI vizvavidyAlaya, meDUgarI ( nAIjIriyA) / 1. SaTtriMzikA - jayapura pANDulipi - patra saM0 39 / SaTtraMzatikA - kAraMjA " - patra saM0 46 | 2. dekheM sandarbha -- 6, II, pR0 34, pR0 288. 3. epigrAphI karNATikA, bhAga-8, nAgara -- 45. 4. epigrApho karNATikA, bhAga-8, nAgara -- 60. 18 www.jaipelibrary.org
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 anupama jaina evaM surezacandra agravAla dUsare mAdhava candra vidya nemicandra siddhAnta cakravartI ke ziSya haiN| durgadeva ne zrI nivAsa rAjA ke zAsana kAla meM riSTasamuccaya kI racanA kumbha nagara meM kI thii| durgadeva ne apane guru saMyama sena ke sAtha mAdhavacandra kA bhI smaraNa kiyA hai / unhoMne likhA hai ki jayaU jae jiyamANo saMjamadevo muNIsaroM ittha / tahava hu saMjama seNo mAhavacando gurU taha ya / ' arthAt saMyama-deva ke guru saMyama sena evaM saMyamasena ke guru mAdhava candra batalAye gaye haiN| durgadeva ke guru kA nAma saMyamadeva thA evaM unakA samaya 1032 I0 hai| ataH mAdhavacandra kA samaya inase lagabhaga 50 varSa pUrva honA cAhiye / isa prakAra mAdhavacandra, nemicandra siddhAntacakravartI ke ziSya hI hone caahie| nemicandra siddhAntacakravartI ke ziSya mAdhava candra vidya ne apane guru kI AjJA se trilokasAra meM yatra-tatra aneka gAthAyeM samAviSTa kI thI, yaha tathya nimna gAthA se spaSTa hai / guruNemicaMda sammadakAdiyavagAhA jahiM tahiM raDayA / mAhava caMdativijoNiya maNu sadaNijja majjehiM // 2 __tIsare mAdhavacandra traividya mUlasaMgha, krANara gaNa, tintriNI gaccha ke vidvAn jaina muni candrasUri ke praziSya the| jainazilAlekha saMgraha, tRtIya bhAga ke lekha naM0 431 meM (isako vi. sa. 1254 meM utkIrNa kiyA gayA thA) jina sakalacandra kA ullekha kiyA hai, unake ziSya ho ye mAdhavacandra (vidya) haiM / inhoMne kSullakapura (vartamAna kolhApura) meM kSapaNAsAra gadya kI racanA kI thii| __ mAdhava candra ne isa graMtha kI racanA zilAdhara kula ke rAjA vIra bhojadeva ke pradhAnamantrI bAhubalI ke lie kI thI jinheM mAdhavacandra ne bhojarAja ke samuddharaNa meM samartha bAhubalayukta, dAnAdi guNotkRSTa, mahAmAtya evaM lakSmIvallabha batalAyA hai| inhoMne 1203 I0 meM kSapaNAsAra gadya kI racanA kI thii| yaha tathya nimna gAthA se spaSTa hai : amunA mAdhava candra divya gaNinA, traividyacakrezinA, kSapaNA sArama kari bAhubali sanmaMtrI sajJaptaye / / sakalakAle zara-sUrya-candragaNite jAte pure kSullake, zumadedundubhi vatsera vijaya tAmA candra tAva muvi / / SaTtriMzikA ke kartA mAdhavacandra vidya ina tInoM meM se kauna se mAdhavacandra haiM, yaha nirdhArita karane hetu koI Thosa pramANa nahIM hai / tathApi nemicandra siddhAntacakravartI ke ziSya mAdhavacandra vidya 1. riSTasamuccaya-godhA jaina granthamAlA, indaura-padya-254. pR0 168 2. triloka sAra, mANika candra granthamAlA-1918 / 3. saM0 7-I, pR0 397 / 4. vahI, pR0 397 / 5. kSapaNAsAra gadya prazasti-jaina grantha prazasti saMgraha, bhAga-1, pR0 155 / 6. saM07-I, pR0 397 /
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ trizikA yA SaTtriMzatikA : eka adhyayana trilokasAra sadaza karaNAnuyoga ke jaTila gaNitIya prakaraNoM se samRddha graMtha ke TIkAkAra hone ke kAraNa laukika gaNita meM bhI paryApta ruci rakhate the| inhoMne jisa prakAra trilokasAra kI TIkA karate samaya yatra-tatra aneka gAthAoM ko samAviSTa kiyA hai lagabhaga usI prakAra mahAvIrAcArya kRta gaNitasArasaMgraha meM se kucha prakaraNa yathAvat lekara evaM usameM kucha navIna sAmagrI jor3akara SaTtriMzikA kI racanA kI gaI hai / phalataH yaha anumAna kiyA jA sakatA hai ki SaTtriMzikA ke racanAkAra mAdhavacandra vidya nemicandra siddhAntacakravartI ke ziSya the arthAt SaTtriMzikA ke racanAkAra evaM trilokasAra ke TIkAkAra se bhinna haiN| isa dRSTi se SaTtriMzikA kA racanAkAla 10-11 vIM za. I. siddha hotA hai| vizikA ke ullekha -patriMzikA kA sarvaprathama ullekha mahAvIrAcArya kI kRti ke rUpa meM DA0 kAsalovAla ne kiyA thaa| unakI sUcI meM diyA gayA vivaraNa nimna hai :bhaMDAra kA nAma-zrI di0 jaina mandira, TholiyaoNna, jayapura / 468, SaTtriMzikA-mahAvIrAcArya, patra saMkhyA-45, sAIja 11' x 43" bhASA-saMskRta, viSaya-gaNita, racanAkAla-x, lekhanakAla-vikramAbda 1665 AsAr3ha sudI 8, pUrNa, veSThana saMkhyA 465 / 469. prati naM. 2, patra saMkhyA--18, sAija-1144, lekhanakAla saM. 1632 jyeSTha sudI-9, vizeSa-prati para chattIsI TIkA bhI likhI hai| kAsalIvAla ke ukta vivaraNa ke AdhAra para 1964 meM mukuTa bihArI lAla agravAla ne apane lekha meM likhA ki : __ "mahAvIrAcArya ne gaNitasArasaMgraha ke atirikta jyotiSa paTala evaM SaTatrizikA Adi maulika evaM abhUtapUrva granthoM kI racanA kI hai jo ki jyotiSa evaM gaNita viSayavastu ke kAraNa mahattvapUrNa haiN|" 'gaNitasArasaMgraha ke atirikta SaTtriMzikA nAmaka pustaka kA ullekha rAjasthAna ke jaina zAstra bhaMDAroM kI graMtha sUcI meM milatA hai| isakI 2 pratiyA~ haiM-prathama meM 45 patra haiM evaM dUsarI meM 18 patra / ye donoM pratiyA~ jayapura ke TholiyaoNna mandira meM vidyamAna hai tathA isameM mahAvIrAcArya ne bIjagaNita kI hI carcA kI hai| 1969 meM aMbA lAla zAha ne apanI pustaka meM isa kRti kA ullekha graMtha sUcI ke AdhAra para kiyA hai| 1964 meM apane lekha meM itanI mahattvapUrNa sUcanA dene ke bAda 1972 meM prastuta apane zodha prabandha meM agravAla ne isakA koI ullekha bhI nahIM kiyaa| vahAM Apane kevala gaNitasArasaMgraha ko 1. dekheM, saM0-8-I, pR0 148 / 2. dekheM, saM0-1-I, pR0 42, 43 / 3. dekheM, saM0-10-I, pR0 64 / 4. dekheM, saM0-1-II,
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 anupama jaina evaM surezacandra agravAla hI mahAvIrAcArya kI kRti ke rUpa meM uddhRta kiyaa| SaTtriMzikA kA mahAvIrAcArya kI kRti athavA anya kisI rUpa meM koI bhI ullekha zodha prabandha meM nahIM hai| 1974 meM rAdhAcarana gupta ne agravAla ke lekha' ke Digest of Indological Studies meM prakAzita sArAMza (Abstract) ke AdhAra para nimna ullekha kiyA thaa| 'The other is Sattrimsika which is said to be devoted to Algebra' unhoMne kRti ko svayaM na dekhane kA spaSTa ullekha kiyA hai| jyoti prasAda jaina, nemicandra jaina zAstrI evaM paramAnanda jaina Adi vidvAnoM ne isa kRti kA apanI kRtiyoM meM koI ullekha nahIM kiyA hai| gaNita itihAsa kI pustakoM meM bhI isakA ullekha nahIM miltaa| pratiyoM kA vivaraNa evaM grantha meM nihita gaNita :-deza ke vividha zAstra bhaNDAroM meM yadyapi SatriMzikA kI aneka pratiyA~ vidyamAna haiM tathApi unakA ullekha SaTtriMzikA ke rUpa meM 1-2 sthAnoM para hI hai / grantha ke prArambha, madhya kI puSpikAoM evaM viSayavastu ke AdhAra para ye pratiyA~ prathama dRSTi se sUcIkAroM ko gaNitasArasaMgraha ko apUrNa prati pratIta hotI hai / phalataH unhoMne isakI pratiyoM kI gaNitasAra saMgraha kI apUrNa prati ke rUpa meM hI sUcIbaddha kiyA hai| kAMrajA meM saMgrahIta 2 granthoM ke nAma "chattIsI gaNita" evaM SaTtriMzatikA" hai| vastutaH ye donoM SaTtriMzikA hI haiN| anya kaI sthAnoM para gaNitasArasaMgraha kI apUrNa pratiyoM ke hone kI sUcanA hai vastutaH pratiyoM ke dekhe binA yaha kahanA saMbhava nahIM hai ki ve vAstava meM gaNitasArasaMgraha kI apUrNa pratiyA~ haiM athavA SaTtriMzikA kii| isa bhrAnti kI sImA kA anumAna isa tathya se lagAyA jA sakatA hai ki sena ne gaNitasArasaMgraha kI pANDulipiyoM ke saMdarbha meM sUcanA saMkalita karate hue gaNitasArasaMgraha kA nimna vivaraNa: diyA hai| MAHAVIRACARYA (C. 850 A. D.) Ganita Sara Samgraha, C. 850 A. D. AJaina work on Arithematic in 5 Chapters viz. (i) Parikarmavidhi, (ii) Kalasavarna vyavahara, (iii) Prakirnaka vyavahara, (iv) Trairasika vyavahara, (v) vargasamkalitanayana sutra and Ghanasankalitanayana sutra. spaSTataH uparokta vivaraNa azuddha hai| vAstava meM yaha vivaraNa SaTtriMzikA kA hai| gaNitasAra saMgraha meM uparokta prapatra 4 ke atirikta 4 aura vyavahAra hai jo kramazaH mizraka vyavahAra, kSetra gaNita vyavahAra, khAta vyavahAra evaM chAyA vyavahAra hai evaM uparokta vivaraNa meM se pA~cavA vyavahAra nahIM hai| 1. Digest of Indological Studies, Vol-III, Port-2, Dec. 1965, PP. 622-623. 2. dekheM, saM0-2-I, pR0 17 / 3. zIghra prakAzya lekha-mahAvIrAcArya, vyaktitva evaM kRtitva / 4. dekheM, saM0-9-1, pR0 132 /
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 141 SaTtriMzikA yA SaTtriMzatikA : eka adhyayana jinheM milAkara 8 adhyAya hote haiM' mudrita saMskaraNa meM prathama vyavahAra ke 2 bhAga hone ke kAraNa 9 haiN| aba hama kramika rUpa se isakI vividha pratiyoM kA saMkSipta paricaya prastuta kareMge / jayapura prati-kAsalIvAla ne 468 evaM 469 naM0 para jina do pratiyoM ko SaTtriMzikA mAnA hai unameM se prathama prati arthAt 468 hI SaTtriMzikA hai, dUsarI nahIM / hama 468 kramAMka vAlI prati ko jayapura prati kI saMjJA deNge| isa prati meM kula 45 patra haiN| 11" 44" ke AdhAra ke pratyeka patra para 11 paMktiyA~ haiM / san 1608 meM likhI gaI (racanA nahIM) isa prati kI dazA sAmAnya hai| katipaya pRSThoM ko chor3akara zeSa patroM ke akSara spaSTa evaM paThanIya hai| upalabdha prati kA prArambha gaNitasArasaMgraha ke samAna hI "alaghyaM trijagatsAraM..." Adi maMgalAcaraNa se huA hai| kintu isase pUrva "(60) zrI vItarAgAya namaH" likhA hai| maMgalAcaraNa ke uparAMta saMjJAdhikAra yathAvat gaNitasArasaMgraha ke samAna hai| adhikAra ke anta meM nimna puSpikA hai-"iti sArasaMgrahe gaNitazAstre mahAvIrAcAryasya kRto saMjJAdhikAraH smaaptH|" isake uparAMta parikarma vyavahAra nAmaka dUsarA prakaraNa hai| isa prakaraNa ko SaTtriMzikA meM prathama prakaraNa likhA gayA hai, gaNitasArasaMgraha meM bhI isa prakaraNa ke anta meM nimna prakAra puSpikA likhI hai "iti sArasaMgraha gaNitazAstre mahAvIrAcAryasya kRto parikarma nAma prathamaH vyavahAraH samAptaH / " isa prakaraNa kI sAmagrI bhI (gaNita) sArasaMgraha ke samAna hI hai, puSpikA bhI uparokta prakAra se hI hai| tIsarA kalA savarNa vyavahAra prakaraNa viSayavastu kI dRSTi se to gaNitasArasaMgraha ke samAna hI hai kintu puSpikA evaM anta kA kucha aMza SaTtriMzikA kI isa prati meM nahIM hai| caturtha evaM paMcama kramaza: prakIrNaka evaM trairAzika vyavahAra prakaraNa bhI nyUnAdhika pAThAntaroM sahita samAna hai| puSpikAyeM bhI gaNitasArasaMgraha ke samAna haiN| ina adhyAyoM kA patrAnusAra vivaraNa nimna hai(1) saMjJAdhikAra patra saMkhyA 1-4 (2) parikarma vyavahAra patra saMkhyA 4-14 (3) kalA savarNa vyavahAra patra saMkhyA 14-28 (4) prakIrNaka vyavahAra patra saMkhyA 28-34 (5) trairAzika vyavahAra patra saMkhyA 34-39 (6) varga saMkalitAdi vyavahAra patra saMkhyA 39-45 1. vistRta vivaraNa hetu dekheM saM0-3-II evaM III 2. yaha parikarma vyavahAra kA hI eka bhAga hai / 3. SaTtriMzikA kI anya kRtiyoM meM kyA sthiti hai / isakA nirdhAraNa anya pratiyoM ke adhyayana se hI kiyA jA sakatA hai|
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 anupama jaina evaM surezacandra agravAla gaNitasAra saMgraha meM chaThA adhyAya mizraka vyavahAra prakaraNa hai, jisameM paMcarAzika, vRddhividhAna, vividha kuTTIkAra Adi hai| jabaki cacita kRti meM varga saMkalitAdi vyavahAra hai| isameM nimna 13 sUtroM ko udAharaNa sahita samajhAyA gayA hai (1) varga saMkalitAnayana sUtraM / (2) dhana saMkalitAnayana sUtraM / (3) ekavArAdisaMkalitadhanAnayana sUtraM / (4) sarvadhanAnayane sUtradvayaM / (5) uttarottaracayabhavasaMkalitadhanAnayana sUtraM / (6) ubhayAntAdAgata puruSadvayasaMyogAnayana sUtraM / (7) vaNikkarasthitadhanAnayana sUtraM / (8) samudra madhye 1-2-3 / (9) chedozazeSa jAto karaNasUtraM / (10) karaNa sUtra trayam / (11) guNaguNyamidhe satiguNaguNyAnayanasUtraM / (12) bAhukaraNAnayanasUtraM / (13) vyAsAdyAnayanasUtra / uparAMta 1 patra meM saMdRSTi kA viSaya cacita hai| "varga saMkalitAdinayanasUtra' nAmaka isa prakaraNa kA prArambha nimna prakAra se huA hai.--- "zrI vItarAgAya namaH (6) chattIsametena sakala 8, bhinna 8, bhinna jAti 6, prakIrNaka 10, trairAzika 4, ittA 36 nU chattIsa meM buTu vIrAcAryarupelgaNitavanu mAdhava candra traivedyAcAryarU zodha sidarAmi zodhya sAra saMgrahamenisakoMbuTu / varga saMkalitAnayana sUtra" / bhAvArtha yaha hai-"ma0 jinendra deva (tIrthaMkara) ko namaskAra hai| isa chattIsI graMtha meM 8 parikarma, 8 parikarma bhinnoM para, 6 bhinna jAtiyAM, 10 prakIrNaka (bhinnoM para AdhArita prazna). 4 trairAzika isa prakAra kula 36 viSayoM kI carcA hai| vidvAn (mahA) vIrAcArya dvArA pahale kahe gaye (gaNita) sArasaMgraha ko zodha karake mAdhavacandra vidya ne isakI racanA kii| kannar3a zabda, pelhagaNita-kahe gaye, bunTu-vidvAn / uparAMta pUrva likhita 13 sUtroM kI carcA ke bAda aMka saMdaSTi ke antargata jaina sAhitya kI paramparA meM bahutAyata se pAye jAne vAle 34 ke Magic Square kA nirmANa kiyA gayA hai| or w 12 10 a *
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTtriMzikA yA SaTtriMzatikA : eka adhyayana 143 sampUrNa pAMDulipi meM adhikAMza patroM meM upayogI TippaNa patra ke kinAroM para diye gaye haiN| kahIM-kahIM gaNanAyeM dekara viSaya ko spaSTa kiyA gayA hai| patra saMkhyA 44 ke kinAre para 15 kA Magic Square diyA hai| tribhuja kA kSetraphala nikAlane ke sandarbha meM A kA citra bhI TippaNI meM diyA gayA hai| antima patra para "iti SaTtriMzikA grantha smaaptH"| likhane ke uparAMta nimna prazasti likhI hai "vi0 saMvat 1664 varSe asauja sudI va guro zrI mUlasaMgha sarasvatI gaccha balAtkAra gaNe zrI kundakundAcAryAnvaye bhaga0 zrI padmanandidevA, tatpaTTe 1 bra0 zrI sakalakIrti devA, tatpaTTe ma0 zrI bhuvanakoti devA, tatpaTTe ma0 zrIjJAna bhUSaNa devA, tatpaTTe ma0 zubha candra devA, tatpa? ma0 sumatikIrti devA, tatpaTTe ma0 zrI guNakIrti devA, tatpaTTe vAdibhUSaNa devAstAda gurubhrAtA bra0 zrI bhImA taziSya bra0 megharAja tat ziSya bra0 kezava paThanArthe bra0 nemadAsasyedaM pustakaM / " spaSTataH prazasti se racayitA yA racanAkAla para koI prakAza nahIM par3atA hai / SaTtriMzikA ke kRtitva ke saMdarbha meM kisI arthamUlaka pariNAma para pahu~cane ke lie anya pratiyoM kI khoja evaM unakA adhyayana bhI Avazyaka hai| kAraMjA bhaMDAra prati-1 (chattIsI gaNita) kAraMjA ke zAstra bhaMDAra meM (balAtkAraNa mandira-kAraMjA) pratikramAMka 63 para chattIsI gaNita grantha surakSita hai|' 49 patroM kI isa prati ke patroM kA AkAra 11.75" 55" hai evaM pratyeka patra para 11 paMktiyAM haiN| isa kRti kA bhI prArambha 60, OM namaH siddhebhya", aladhyaM trijagatsAraM 'Adi maMgalAcaraNa se huA hai| punaH parikarma vyavahAra patra saMkhyA 1 se 15 taka klAsavarNa vyavahAra patra saMkhyA 15 se 32 taka prakIrNaka patra vyavahAra saMkhyA 32 se 36 taka trairAzika vyavahAra patra saMkhyA 36 se 42 taka cacita hai| isake tatkAla bAda jayapura prati ke samAna hI 'zrI vItarAgAya namaH" (6) chattosametena sakala 8... 'zodhya sAra saMgraha menisikoM buTu ( varga saMkalitAnayana sUtraM ) Adi vivaraNa hai| patra saMkhyA 42-49 taka vividha viSayoM ko carcA hai / aMtima pRSTha 49 para likhA hai ki "dhanaM 35 aMka saMdRSTiH chaH" iti chattIsI gaNita grantha samAptaH (chaH cha) zrI zubhaM bhUyAta savaiSAM / saMvat 1702 varSe bhagasiravadI 4 bu0 saMvat 1702 varSe mAgha zrudi 3 zukla zrI mUla saMghe........ chattIsI gaNitazAstra dattaM zrIrastu / / SaTtriMzikA kA artha chattIsa hotA hai ataH aisA pratIta hotA hai mAnoM grantha ke zIrSaka kA hindI anuvAda kara diyA gayA hai| yaha grantha bhI SaTtriMzikA hI hai| 1. vivaraNa srota-gaNitasAra saMgraha, hindI saMskaraNa, pariziSTa, 5 pR0 55 / 2. vhii|
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 anupama jaina evaM surezacandra agravAla kAraMjA bhaMDAra-prati-2 (SaTtriMzatikA) kAraMjA bhaMDAra kA prati kramAMka 65 para surakSita grantha meM kula 53 patra haiN| 11" x 4.75" ke AkAra ke pratyeka patra para 10 paMktiyAM haiM isa graMtha meM vividha adhyAyoM kA vargIkaraNa nimnavat hai : parikarma vyavahAra patra saMkhyA 1 se 16 taka kalAsavarNa vyavahAra patra saMkhyA 16 se 34 taka prakIrNaka vyavahAra patra saMkhyA 34 se 40 taka ... - trairAzika vyavahAra patra saMkhyA 40 se 46 taka ' varga saMkalitAdi vyavahAra patra saMkhyA 46 se 53 taka "iti sAra saMgrahe gaNitazAstre mahAvIrAcAryasya kRtau varga saMkalitAdi vyavahAraH paMcamaH smaaptH|" uparAnta nimna prakAra prazasti likhI hai "saMvat 1725 varSa kArtika sudi 10 bhaume zrI mUla saMghe sarasvatI gacche balAtkAragaNe zrI kundakundAcAryAnvaye ma0 zrI sakala koya'nvaye bha0 zrI vAdibhUSaNa devAstatpa? bha0 zrI rAmakIrtidevAstatpaTTe ma0 zrI padmanandidevAstatpaTTe ma0 zrI devendrakIrti gurupadezAt muni zrI zrutikIrtistacchiSya muni zrI devakIrtistacchiSya AcArya zrI kalyANakIrtistacchiSyarUpa muni zrI tribhuvanacadeNedaM SaT triMzatikA gaNitazAstraM karma kSayArtha likhitaM / " prazasti se spaSTa hai ki isa grantha kA nAma TtriMzatikA hai evaM upalabdha vivaraNa se spaSTa hai ki isameM varga saMkalitAdi vyavahAra meM jayapura prati ke samAna hI viSaya sAmagrI hai| graMtha kA paricaya dete hue gaNitasArasaMgraha ( hindI saMskaraNa ) ke pariziSTa meM pariziSTakAra ne likhA hai "mAnoM yaha mAdhavacandra vidya kA vividha graMtha ho| udayapura prati :-udayapura meM bhI zrI di0 jaina bIsapaMthI mandira, maNDI nAla meM gaNitasAra saMgraha kI apUrNa prati ke nAma se eka pAMDulipi surakSita hai| yaha pAMDulipi bhI triMzikA hI hai| kyoMki 53 patroM vAlI isa prati ke patra 46 para "zrI vItarAgAya namaH (6) chattIsametena saMgraha menikoMbuTu / varga saMkalitAnayana sUtraM hai evaM Age kA prakaraNa anya pratiyoM ke samAna hai / isa prati kA lekhanakAla zrAvaNa zuklA 5, zukravAra, saMvat 1905 hai / SaTtriMzikA kI maulikatA evaM kRtitva ke nirdhAraNa ke samaya gaNitasArasaMgraha ke vartamAna mudrita saMskaraNa kI mUla prAcIna pAMDulipiyoM se isakA ( SaTtriMzikA ) tulanAtmaka adhyayana atyaMta Avazyaka hai / gaNitasArasaMgraha kA vartamAna saMskaraNa ( hindI evaM aMgrejI ) nimna pA~ca pAMDulipiyoM' ke AdhAra para taiyAra kiyA gayA hai 1. "P" yaha prati Government Oriental Manuscript Lib., Madras meM hai isameM mAtra 5 adhyAya haiM, sAtha meM saMskRta TippaNiyAM bhI haiN| 1. vahI,
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTtrizikA yA SaTtriMzatikA : eka adhyayana 145 2. "K" yaha prati bhI Government Oriental Manuscript Lib., Madras meM hI hai / isameM bhI 5 adhyAya haiM, sAtha meM kannar3a bhASA meM TippaNiyAM dI gayI haiN| 3. "M" yaha prati Government Oriental Manuscript Library, Mysore meM hai / ise eka jaina paMDita kI tAr3apatrIya prati kI pratilipi karAkara taiyAra kiyA gayA thaa| yaha prati pUrNa hai tathA isake sAtha vallabha kRta kannar3a kI saMkSipta TIkA bhI hai / 4. "K" yaha prati bhI Government Oriental Manuscript Lib, Madras meM hI hai, isameM mAtra 7 vAM adhyAya hai, sAtha meM kannar3a vyAkhyA hai| jyAmitIya racanAoM ko citroM dvArA samajhAyA gayA hai / 5. "B" yaha prati jaina maTha - mUDabidrI ( dakSiNa kanArA) meM hai evaM pUrNa hai / isameM kannar3a bhASA ke praznoM ke mAdhyama se viSaya ko spaSTa kiyA gayA hai / DA0 hIrAlAla jaina ne kAraMjA (akolA) bhaNDAra meM upalabdha gaNitasArasaMgraha kI katipaya (7) pratiyoM kI sUcanA gaNitasArasaMgraha ke hindI saMskaraNa ke pariziSTa meM dI hai / ' aM0 naM0 60, 61,62 evaM 66 kI pratiyoM ke patroM kI saMkhyA kramazaH 208. 19 evaM 15 hai phalataH ve vizeSa mahattva kI nahIM hai kyoMki unameM bahuta thor3A aMza hai / hamAre vicAra se prati "P" evaM "K" (5 adhyAya vAlI) SaTtriMzikA ke adhyayana kI dRSTi se mUlyavAna ho sakatI | hamAre eka mitra ne sUcita kiyA hai ki kAraMjA bhaMDAra ke vartamAna sUcI patra ke anusAra usake kramAMka 701, 705, 706 para SaTtrizikA kI pratiyA~ surakSita haiM / ye grantha bastA kramAMka 131 meM upalabdha hai / 2 uparokta sampUrNa vivecana se spaSTa hai ki (1) trizikA, SaTtriMzatikA evaM chattIsI gaNita ye tInoM eka hI grantha hai / kAraMjA bhaMDAra kI pratiyoM evaM (chattIsI gaNita evaM SaTtriMzatikA) ke upalabdha vivaraNa evaM jayapura kI SaTtriMzikA prati kI tulanA karane se inakI sAmagrI meM pUrNataH sAmya dRSTigata hotA hai / kAraMjA bhaMDAra kI pratiyA~ milane para pAThAntara Adi lekara niSkarSa kI puSTi kI jA sakegI / punaH trairAzika vyavahAra taka ke aMza (jo ki gaNitasArasaMgraha se pUrNataH uddhRta haiM) meM sakala 8, bhinna 8, bhinna jAti 6, prakIrNaka 10, evaM trairAzika 4 isa prakAra ke kula 36 viSaya hI carcita haiM ata: ina tInoM meM eka hI artha ke bodhaka zIrSakoM kI sArthakatA bhI siddha hotI hai / (2) isakI racanA mAdhava candra traividya nAmaka digambara jainAcArya ne mahAvIrAcArya ke suprasiddha grantha gaNitasArasaMgraha ko zodha kara kI thI / yahA~ para eka bAta dhyAna dene yogya hai ki mahAvIrAcArya ko kRti ke rUpa meM chattIsa pUrvAprati uttara pratisaha kA bhI ullekha vidvAnoM ne kiyA hai / (3) DA0 mukuTa bihArI lAla agravAla kA kathana 'isameM bIjagaNita kI hI carcA hai' samIcIna nahIM lagatA / 1. vahI, 2. vyaktigata patrAcAra - zrI zrIkAnta caMvare - akolA | 3. dekheM saM0 - 6 / 19
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 anupama jaina evaM surezacandra agravAla isa niSkarSa ke saMdarbha meM yaha kahanA anupayukta na hogA ki DA0 agravAla ne eka ora to likhA hai ki "gaNitasArasaMgraha ke atirikta TtriMzikA nAmaka pustaka kA ullekha rAjasthAna ke jaina zAstroM ke bhaNDAroM kI grantha sUcI meM milatA hai, vahIM usI pairA meM Age likhate haiM ki "mahAvIrAcArya ne isameM bIjagaNita kI hI carcA kI hai" spaSTa hai ki DA0 agravAla ne prati nahIM dekhI tho / kAsalIvAla jI ko ( ve gaNita vidvAna nahIM haiM)paSpikAoM se bAra-bAra "mahAvIrAcAryasyakRto....|" Adi Ane ke kAraNa mahAvIrAcArya kI kRti hone kI bhrAMti ho gayI to agravAla ne gaNitasArasaMgraha meM aMkagaNita evaM kSetragaNita ke viSaya hone evaM unakI eka anya kRti jyotiSapaTala kA ullekha milane ke kAraNa zeSa bace ( usa kAla kI paramparA ke anurUpa ) viSaya ko isameM nihita mAna liyaa| bhAratIya gaNita ke svarNa yuga ke gaNitajJoM meM mAdhava candra vidya kA nAma isa kRti ke prakAza meM Ane se abhinna rUpa se jur3a gayA hai / AzA hai ki isa kRti kA anuvAda evaM tulanAtmaka adhyayana madhyakAlIna gaNita kI prakRti ko samajhane ke sAtha hI mahAvIrAcArya ke gaNita ko samajhane meM bhI sahAyaka hogaa| sandarbha grantha evaM lekha 1. Agrawa, M. B. Lal- I mahAvIrAcArya kI jaina gaNita ko dena, jaina siddhAnta bhAskara, (ArA, 24, 1964, pR0 42-47 II gaNita evaM jyotiSa ke vikAsa meM jainAcAryoM kA yogadAna, zodhaprabandha, AgarA vi0 vi0, 1972, pR0 377 2. Gupta, R. C. - Mahaviracarya on the perimeter & Area of Ellipse, M. E. (Shiwan) I (B), 1974, pp. 17-20 3. Jain, Anupam - I katipaya ajJAta jaina gaNita grantha, gaNita bhAratI (dillI), 4 (1,2) 1982, pR0 61-71 II mahAvIrAcArya, di0 jaina triloka zodha saMsthAna, hastinApura, 1984 III Mahaviracarya, The men & the mathemati cian, due for Publication Acta Ciencia Indica 4. Jain, J. P. - rASTrakUTa yuga kA jaina sAhitya samvarddhana meM yogadAna, siddhAntAcArya paM0 kailAza candra abhi0 grantha, rIvA, 1980 pR0 273-280 5. Jain, L.C. - mahAvIrAcArya kRta gaNita sAra saMgraha, prastAvanA pariziSTa evaM TippaNa sahita sampAdita, jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura, 1963
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTtriMzikA yA SaTtriMzatikA : eka adhyayana 147 6. Jain, N. C. - I bhAratIya jyotiSa kA poSaka jaina jyotiSa, varNI abhi0 grantha, sAgara, 1950, pR0 469.484 II tIrthaMkara mahAvIra evaM unakI AcArya paramparA-3, bhA0 di0 jaina vidvat pariSad, sAgara, 1974 7. Jain, Parmanand - jaina dharma kA prAcIna itihAsa, bhAga-2, dillI, 1974 8. Kasliwal, K. C.- rAjasthAna ke zAstra bhaNDAroM ko grantha sUcI-bhAga 3 zrI mahAvIra jI (rAjasthAna) 9. Sen, S. N (with - Bibliography of Samskrita works on Bag A. K& Rav. R.) Astronomy & Mathematics, I. N. S. A. New Delhi, 1966 10. Shah, A. L. - jaina sAhitya kA bRhad itihAsa-bhAga 5 pA0 vi0 zodha saMsthAna, vArANasI, 1969 /