Book Title: Shatjivnikay me Tras evam Sthavar ke Vargikaran ki Samasya
Author(s): Sagarmal Jain
Publisher: Z_Shwetambar_Sthanakvasi_Jain_Sabha_Hirak_Jayanti_Granth_012052.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/212082/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 jaina vidyA ke AyAma khaNDa-6 22. sUtrakRtAMga-1/1/13-21 23. uttarAdhyayana 23/37 tulanIya-kaThopaniSad 1/3/3 24. samayasAra-81-92 25. kramaza: nigoda aura kevalI samudghAta kI avasthA meM aisA hotA hai| 26. vizeSAvazyakabhASya- 1582 27. sArakhyakArikA-18(IzvarakRSNa) 28. samavAyAMga- 1/1 sthAnAMga- 1/1 29. bhagavatIsUtra- 2/1 30. samavAyAMga TIkA 1/1 31. bhagavatIsUtra 1/8/10 32. vahI 12/10/467 33. vItarAgastotra-8/2/3 34. uttarAdhyayanasUtra- 14/19 35. bhagavatIsUtra- 9/6/3/87 36. vahI 7/2/273 37. vahI 9/6/387; 1/4/42 38. gItA- 2/22, tulanA kareM theragAthA- 1/38-688. 39. zaMkara kA AcAra darzana, pR068 40. Jaina Psychology. 173. 41. tilaka gItA rahasya- pR0 268. 42. F.H. Bradley, Ethical Studies P.313.. 43. gItA 6/45. 44. Studies in Jaina Philosophy. P. 221. 84. Jaina Psychology P. 175. 46. sthAnAMgasUtra- 8/2 47. tattvArthasUtra 8/11 SaTjIvanikAya meM trasa evaM sthAvara ke vargIkaraNa kI samasyA SaTjIvanikAya kI avadhAraNA jainadharma-darzana kI prAcInatama vanaspati aura trasa-ye jIvoM ke cha: prakAra mAne gaye haiM, kintu ina avadhAraNA hai| isake ullekha hameM prAcInatama jaina Agamika granthoM SaTjIvanikAyoM meM kauna sa hai aura kauna sthAvara hai? isa prazna ko yathA- AcArAMga', RSibhASitare, uttarAdhyayana, dazavaikAlika Adi lekara prAcInakAla se hI vibhinna avadhAraNAeM jaina paramparA meM upalabdha meM upalabdha hote haiN| yaha suspaSTa tathya hai ki nirgrantha paramparA meM hotI haiN| yadyapi vartamAna meM zvetAmbara aura digambara donoM hI paramparAoM prAcInakAla se pRthvI, jala, agni, vAyu, vanaspati Adi ko jIvana meM pRthvI, apa, agni, vAyu aura vanaspati ina pA~ca ko sAmAnyatayA yukta mAnA jAtA rahA hai| yadyapi vanaspati aura dvIMdriya Adi prANiyoM sthAvara mAnA jAtA hai| paMcasthAvaroM kI yaha avadhAraNA aba sarva svIkRta meM jIvana kI sattA to sabhI mAnate haiM, kintu pRthvI, jala, agni aura hai| digambara paramparA meM tattvArtha kA jo pATha pracalita hai usameM to pRthvI, vAyu bhI sajIva haiM- yaha avadhAraNA jainoM kI apanI viziSTa avadhAraNA ap, agni, vAyu aura vanaspati- ina pA~coM ko spaSTa rUpa se sthAvara hai| yahA~ hameM yaha bhI smaraNa rakhanA cAhie ki pRthvI, jala, vAyu Adi kahA gayA hai| kintu prAcIna zvetAmbara mAnya Agama AcArAMga, uttarAdhyayana meM sUkSma jIvoM kI upasthiti ko svIkAra karanA eka alaga tathya hai Adi kI tathA tattvArthasUtra ke zvetAmbara sammata pATha aura tattvArthabhASya aura pRthvI, jala Adi ko svata: sajIva mAnanA eka anya avadhAraNA kI sthiti kucha bhinna hai| isI prakAra digambara paramparA meM bhI kundakunda hai| jaina paramparA kevala itanA hI nahIM mAnatI hai ki pRthvI, jala Adi ke grantha paMcAstikAya kI sthiti bhI paMcasthAvaroM kI pracalita sAmAnya meM jIva hote haiM apitu vaha yaha bhI mAnatI hai ki ye svayaM bhI jIvana- avadhAraNA se kucha bhinna hI pratIta hotI hai| yApanIya grantha SaTkhaNDAgama yukta yA sajIva haiN| isa sandarbha meM AcArAMga meM spaSTa rUpa se ullekha kI dhavalA TIkA meM ina donoM ke samanvaya kA prayatna huA hai| milatA hai ki pRthvI, jala, vAyu Adi ke Azrita hokara jo jIva rahate sa aura sthAvara ke vargIkaraNa ko lekara jaina paramparA ke ina haiM, ve pRthvIkAyika, apakAyika Adi jIvoM se bhinna haiN|5 yadyapi prAcIna stara ke Agamika granthoM meM kisa prakAra kA matabheda rahA huA hai, pRthvIkAyika,apakAyika jIvoM kI hiMsA hone para inakI hiMsA bhI isakA spaSTIkaraNa karanA hI prastuta nibandha kA mukhya uddezya hai| aparihArya rUpa se hotI hai| AcArAMga ke prathama adhyayana ke dvitIya se saptama uddezaka taka pratyeka uddezaka meM pRthvI Adi SaTjIvanikAyoM 1. AcArAMga kI hiMsA ke svarUpa, kAraNa aura sAdhana arthAt zastra kI carcA hameM AcArAMga meM SaTjIvanikAya meM kauna sa hai aura kauna sthAvara upalabdha hotI hai| AcArAMga, RSibhAsita, uttarAdhyayana, dazavaikAlika hai? isakA koI spaSTataH vargIkaraNa ullekhita nahIM hai| usake prathama Adi meM SaTjIvanikAya ke antargata pRthvI, ap, agni, vAyu, zrutaskandha ke prathama adhyayana meM jisa krama se SaTjIvanikAya kA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTjIvanikAya meM trasa evaM sthAvara ke vargIkaraNa kI samasyA vivaraNa prastuta kiyA gayA hai, use dekhakara lagatA hai ki granthakAra pRthvI, ap, agni aura vanaspati ina cAra ko spaSTa rUpa se sthAvara ke antargata vargIkRta karatA hogA, jabaki isa aura vAyukAyika jIvoM ko vaha sthAvara ke antargata nahIM mAnatA hogA, kyoMki usake prathama adhyayana ke dvitIya, tRtIya, caturtha aura paMcama ina cAra uddezako meM kramazaH pRthvI, apa, agni aura vanaspati- ina cAra jIvanikAyoM kI hiMsA kA vivaraNa prastuta kiyA gayA hai| usake pazcAt SaSTha adhyayana meM usakAya kI aura saptama adhyayana meM vAyukAyika jIvoM kI hiMsA kA ullekha kiyA hai| isakA phalitArtha yahI hai ki AcArAMga ke anusAra vAyukAyika jIva sthAvara na hokara usa haiN| yadi AcArAMgakAra ko vAyukAyika jIvoM ko sthAvara mAnanA hotA to vaha unakA ullekha jasakoya ke pUrva krtaa| isa prakAra AcArAMga meM pRthvI, ap, agni aura vanaspati ye cAra sthAvara aura vAyukAya tathA trasakAya vedo sa jIva mAne gaye haiM- aisA anumAna kiyA jA sakatA hai| yadyapi 6 AcArAMga ke prathama zrutaskandha meM hI eka sandarbha aisA bhI hai, jisake AdhAra para sakAya ko chor3akara zeSa pA~coM ko sthAvara mAnA jA sakatA hai, kyoMki vahA~ para pRthvI, vAyu, ap, agni aura vanaspati kA ullekha karake usake pazcAt trasa kA ullekha kiyA gayA hai / 7 2. RSibhASita trasa jahA~ taka RSibhASita kA prazna hai, usameM mAtra eka sthala para pajIvanikAya kA ullekha hai| isa zabda kA ullekha bhI hai, kintu SaTjIvanikAya meM kauna trasa hai aura kauna sthAvara hai aisI carcA usameM nahIM hai| 3. uttarAdhyayana AcArAMga se jaba hama uttarAdhyayana kI ora Ate haiM to yaha pAte haiM ki usake 26 veM evaM 36 veM adhyAyoM meM SaTjIvanikAya kA ullekha upalabdha hotA hai| 26 veM adhyAya meM yadyapi spaSTa rUpa se trasa aura sthAvara ke vargIkaraNa kI carcA to nahIM kI gaI hai, kintu usameM jisa krama se SaTjIvanikAyoM ke nAmoM kA nirUpaNa huA hai usase yahI phalita hotA hai ki pRthvI, ap (udaka), agni, vAyu aura vanaspati ye pA~ca sthAvara haiM aura chaThIM usakAya hI usa hai, kintu uttarAdhyayana ke 36 veM adhyAya kI sthiti isase bhinna hai, eka to usameM sarvaprathama SaTjIvanikAya ko usa aura sthAvara aise do vargoM meM vargIkRta kiyA gayA hai aura dUsare sthAvara ke antargata pRthvI, ap aura vanaspati ko tathA usa ke antargata agni, vAyu aura trasajIvanikAya ko rakhA gayA hai|" isa prakAra yadyapi uttarAdhyayana ke 36 veM adhyAya se AcArAMga kI vAyu ko trasakAyika mAnane kI avadhAraNA kI puSTi hotI hai kintu jahA~ taka agnikAya kA prazna hai, use jahA~ AcArAMga ke anusAra sthAvara nikAya ke antargata vargIkRta kiyA jA sakA hai, vahA~ uttarAdhyayana meM use spaSTa rUpa se trasanikAya ke antargata vargIkRta kiyA gayA hai| isa 127 prakAra donoM meM AMzika matabheda bhI parilakSita hotA hai| uttarAdhyayana kA yaha dRSTikoNa tattvArthasUtra (bhASyamAnya mUlapATha) meM aura tattvArthabhASya meM bhI svIkRta kiyA gayA hai| isase aisA lagatA hai ki nirbandha paramparA meM prAcInakAla meM yahI dRSTikoNa vizeSa rUpa se mAnya rahA hogaa| 4. dazavaikAlika jahA~ taka dazavaikAlika kA prazna hai, usakA caturtha adhyAya to SaTjIvanikAya ke nAma se hI jAnA jAtA hai usameM isa evaM sthAvara kA spaSTatayA vargIkaraNa to nahIM kiyA gayA hai, kintu jisa krama meM unakA prastutikaraNa huA hai, 10 usase yaha dhAraNA banAI jA sakatI hai| ki dazavaikAlika pRthvI, apa, agni, vAyu aura vanaspati ina pA~ca ko sthAvara hI mAnatA hogaa| SaTjIvanikAya ke krama ko lekara dazavaikAlika kI sthiti uttarAdhyayana ke 26 veM adhyayana ke samAna hai, kintu AcArAMga se tathA uttarAdhyayana ke 36 veM adhyAya se bhinna hai| 5. jIvAbhigama , trasa upAMga sAhitya meM prajJApanA meM jIvoM ke prakAroM kI carcA aindrika AdhAroM para kI gaI isa aura sthAvara ke AdhAra para nahIM jIvoM kA usa aura sthAvara kA vargIkaraNa jIvAbhigamasUtra meM milatA hai usameM spaSTa rUpa se pRthvI, ap (jala) aura vanaspati ko sthAvara tathA agni, vAyu evaM dvIndriyAdi ko usa kahA gayA hai isa dRSTi se jIvAbhigama aura uttarAdhyayana kA dRSTikoNa samAna hai| jIvAbhigama kI TIkA meM malayagiri ne ise spaSTa karate hue likhA hai ki jo sardI-garmI ke kAraNa eka sthAna kA tyAga karake dUsare sthAna para jAte haiM, ve trasa hai athavA jo icchApUrvaka Urdhva, agha evaM tiryak dizA meM gamana karate haiM, ve usa haiN| unhoMne labdhi se teja (agni) aura vAyu ko sthAvara, kintu gati kI apekSA se trasa kahA hai| 11 6. tattvArthasUtra jahA~ taka jaina paramparA ke mahattvapUrNa sUtra zailI ke grantha tattvArtha kA prazna hai, usake zvetAmbara sammata mUlapATha meM tathA tattvArtha ke umAsvAti ke svopajJa bhASya meM pRthvI, ap aura vanaspati -- ina tIna ko sthAvaranikAya meM aura zeSa tIna agni, vAyu aura dvIndriyAdi ko sanikAya meM vargIkRta kiyA gayA hai| 12 isa prakAra tatvArthasUtra aura tatvArthabhASya kA pATha uttarAdhyayana ke 36 veM adhyAya ke dRSTikoNa ke samAna hI hai tatvArtha kA yaha dRSTikoNa AcArAMga ke prAcInatama dRSTikoNa se isa artha meM bhinna hai ki isameM agni ko spaSTa rUpa se trasa mAnA gayA hai, jaba ki AcArAMga ke anusAra use sthAvara varga ke antargata vargIkRta kiyA jA sakatA hai| aba hama digambara paramparA kI ora mur3ate haiM to usake dvArA mAnya tattvArthasUtra kI sarvArthasiddhi TIkA ke mUla pATha aura usakI TIkA- donoM meM paMcasthAvaroM kI avadhAraNA kA spaSTa ullekha hai| . Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 jaina vidyA ke AyAma khaNDa 6 digambara paramparA kI tattvArtha kI TIkAoM meM prAyaH sabhI ne pRthvI, ap, usake pazcAt jIvasthAna prakRti samuttakIrtana (1/9-1/28) kI TIkA agni, vAyu, vanaspati ina pA~ca ko sthAvara mAnA hai| meM tathA paMcama khaNDa ke prakRti anuyogadvAra ke nAma-karma kI prakRtiyoM (5/5/10) kI carcA meM ina tInoM hI sthaloM para sthAvara aura usa ke vargIkaraNa kA AdhAra gatizIlatA ko na mAnakara sthAvara nAmakarma evaM trasa nAmakarma kA udaya batAyA gayA hai| isa sambandha meM carcA prArambha karate hue yaha kahA gayA hai ki sAmAnyatayA sthita rahanA arthAt ThaharanA hI jinakA svabhAva hai unheM hI sthAvara kahA jAtA hai, kintu prastuta Agama meM isa vyAkhyA ke anusAra sthAvaroM kA svarUpa kyoM nahIM kahA gayA ? isakA samAdhAna dete hue kahA gayA hai ki jo eka sthAna para hI sthita rahe vaha sthAvara aisA lakSaNa mAnane para vAyukAyika, agnikAyika aura jalakAyika jIvoM ko jo sAmAnyatayA sthAvara mAne jAte haiM, trasa mAnanA hogA, kyoMki ina jIvoM kI eka sthAna se dUsare sthAna meM gati dekhI jAtI hai| dhavalAkAra eka sthAna para avasthita rahe vaha sthAvara, isa vyAkhyA ko isalie mAnya nahIM karatA hai, kyoMki aisI vyAkhyA meM vAyukAyika, agnikAyika aura jalakAyika jIyoM ko sthAvara nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki inameM gatizIlatA dekhI jAtI hai| isI kaThinAI se bacane ke lie dhavalAkAra ne sthAvara kI yaha vyAkhyA prastuta kI ki jina jIvoM meM sthAvara nAmakarma kA udaya he ve sthAvara haiM? na ki ve sthAvara hai, jo eka sthAna para avasthita rahate haiN| 7. paMcAstikAya kundakunda ke grantha paMcAstikAya aura SaTkhaNDAgama kI dhavalA kA dRSTikoNa sarvArthasiddhi se bhinna hai / kundakunda apane grantha paMcAstikAya meM apanA dRSTikoNa prastuta karate hue kahate haiM ki pRthvI, ap, teja (agni), vAyu aura vanaspati ye pA~ca ekendriya jIva haiM ina ekendriya jIvoM meM pRthvI, ap (jala) aura vanaspati ye tIna sthAvara zarIra se yukta haiM aura zeSa anila aura anala arthAt vAyu aura agni hai| 14 isa prakAra pA~ca prakAra ke ekendriya jIvoM meM kundakunda ne kevala pRthvI ap aura vanaspati ina tIna ko hI sthAvara mAnA thA, zeSa ko ve usa mAnate the| isa prakAra hama dekhate haiM ki kundakunda kA dRSTikoNa bhI tattvArthasUtra ke zvetAmbara mAnya pATha tatvArthabhASya aura prAcIna Agama uttarAdhyayana ke samAna hI hai| yadyapi gAyA kramAMka 110 meM unhoMne pRthvI, apa, agni, vAyu aura vanaspati kA jisa krama se vivaraNa diyA aura vanaspati kA jisa krama se vivaraNa diyA hai vaha trasa aura sthAvara jIvoM kI apekSA se na hokara ekendriya evaM dvIndriya Adi ke vargIkaraNa ke AdhAra para hai| yaha gAyA uttarAdhyayanasUtra ke 26 veM adhyAya kI gAthA ke samAna hai-- tulanA ke rUpa meM paMcAstikAya aura uttarAdhyayana kI gAthAyeM prastuta haiM. puDhavI AukkAe, teUvAU vaNassaitasANa / paDilehaNApamatto chaNhaM pi virAhao hoi / / -uttarAdhyayana, 26 / 30 puDhavI ya udagamagaNI vAuvaNapphadi jIvasaMsidAkAyA / deti khalu moha bahulaM phArsa bahugA vi te tesiM // / - paMcAstikAya 110 usa sthAvara ke vargIkaraNa ke aitihAsika krama kI dRSTi se vicAra karane para hama pAte haiM ki sarvaprathama AcArAMga meM pRthvI, jala, agni aura vanaspati ina cAra ko sthAvara aura vAyukAya evaM usakAya ina do ko trasa mAnA gayA hogaa| usake pazcAt uttarAdhyayana meM pRthvI, jala aura vanaspati ina tIna ko sthAvara aura agni, vAyu aura dvIndriyAdi ko trasa mAnA gayA hai| agni jo AcArAMga meM sthAvara varga meM thI, vaha uttarAdhyayana meM usa varga meM mAna lI gaI vAyu meM to spaSTa rUpa -uttarAdhyayana, 36/68, 69, 107 se gatizalatA thI, kintu agni meM gatizIlatA utanI spaSTa nahIM thii| ataH AcArAMga meM mAtra vAyu ko hI trasa (gatizIla) mAnA gayA thaa| kintu agni kI jvalana prakriyA meM jo kramika gati dekhI jAtI hai, usake AdhAra para agni ko isa (gatizIla) mAnane kA vicAra AyA aura uttarAdhyayana meM vAyu ke sAtha-sAtha agni ko bhI trasa mAnA gyaa| uttarAdhyayana kI agni aura vAyu kI trasa mAnane kI avadhAraNA kI puSTi umAsvAti ke tattvArthasUtramUla, usake svopajJa bhASya tathA kundakunda paMcAstikAya meM bhI kI gaI hai| digambara paramparA kI sthAvaroM aura trasa ke vargIkaraNa kI avadhAraNA se alaga haTakara kundakunda dvArA uttarAdhyayana aura tattvArthasUtra ke zvetAmbara pATha kI puSTi isa tathya ko hI siddha tasA ya dhAvarA ceya, thAvarA tivihA tahiM / puDhavI AujIvA ya, taheva ya vaNassaI / / tekavAU ca boddhavvA urAlA tasA tahA / ti thAvarataNujogA aNilANala kAiyA ya tesu tasA / maNapariNAma virahidA jIvA eiMdiyA NeyA / / - paMcAstikAya 111 SaTkhaNDAgama digambara paramparA ke SaTkhaNDAgama kI dhavalA TIkA meM trasa aura sthAvara ke vargIkaraNa kI isa carcA ko tIna sthaloM para uThAyA gayA hai-- sarvaprathama satparUpaNA anuyogadvAra (1/1/39) kI TIkA meM, isa prakAra sthAvara kI naI vyAkhyA ke dvArA dhavalAkAra ne na kevala pRthvI, ap, vAyu, agni aura vanaspati ina pA~coM ko sthAvara mAnane kI sarvasAmAnya avadhAraNA kI puSTi kI, apitu una avadhAraNAoM kA saMketa aura khaNDana bhI kara diyA jo gatizIlatA ke kAraNa vAyu, agni Adi ko sthAvara na mAnakara trasa mAna rahI thii| isa prakAra usane donoM dhAraNAoM meM samanvaya kiyA hai| 15 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 129 SaTjIvanikAya meM trasa evaM sthAvara ke vargIkaraNa kI samasyA karatI hai ki kucha Agamika mAnyatAoM ke sandarbha meM kundakunda zvetAmbara saMgati baiThAI gaI aura kahA gayA ki labdhi kI apekSA se to vAyu evaM paramparA ke uttarAdhyayana Adi prAcIna AgamoM kI mAnyatAoM ke adhika agni sthAvara hai, kintu gati kI apekSA se unheM usa kahA gayA hai| nikaTa haiN| digambara paramparA meM dhavalA TIkA meM isakA samAdhAna yaha kaha kara kiyA yahA~ yaha jJAtavya hai ki jahA~ eka ora uttarAdhyayana, umAsvAti gayA ki vAyu evaM agni ko sthAvara kahe jAne kA AdhAra unakI ke tattvArthasUtra evaM kundakunda ke paMcAstikAya meM spaSTa rUpa se SaTjIvanikAya gatizIlatA na hokara unakA sthAvara nAmakarma kA udaya hai| digambara meM pRthvI, ap (jala) aura vanaspati- ye tIna sthAvara aura agni, paramparA meM hI kundakunda ke paMcAstikAya ke TIkAkAra jayasenAcArya ne vAyu aura trasa (dvIndriyAdi)- ye tIna trasa hai, aisA spaSTa ullekha hai| yaha samanvaya nizcaya aura vyavahAra ke AdhAra para kiyaa| ve likhate vahIM dUsarI aura uttarAdhyayana, dazavaikAlika, umAsvAti kI prazamarati haiM- pRthvI, ap aura vanaspati-ye tIna sthAvara nAmakarma ke udaya evaM kundakunda ke paMcAstikAya jaise prAcIna granthoM meM bhI kucha sthaloM para se sthAvara kahe jAte haiM, kintu vAyu aura agni paMcasthAvara meM vargIkRta pRthvI, apa, agni, vAyu aura vanaspati- ina ekendriya jIvoM ke eka kiye jAte hue bhI calana kriyA dikhAI dene se vyavahAra se trasa kahe sAtha ullekha ke pazcAt trasa kA ullekha milatA hai| unakA trasa ke pUrva jAte haiN|16 / sAtha-sAtha ullekha hI Age calakara sabhI ekendriyoM ko sthAvara mAnane isa prakAra labdhi aura gatizIlatA, sthAvara nAmakarma ke udaya kI avadhAraNA kA AdhAra banA hai, kyoMki dvIndriya Adi ke liye to yA nizcaya aura vyavahAra ke AdhAra para prAcIna Agamika vacanoM aura spaSTa rUpa se trasa nAma pracalita thaa| jaba dvIndriyAdi trasa kahe hI jAte paravartI sabhI ekendriya jIvoM ko sthAvara mAnane kI avadhAraNA ke madhya the to unake pUrva ullekhita sabhI ekendriya sthAvara haiM- yaha mAnA samanvaya sthApita kiyA gyaa| jAne lagA aura phira inake sthAvara kahe jAne kA AdhAra inakA avasthita rahane kA svabhAva nahIM mAnakara sthAvara nAmakarma kA udaya mAnA gyaa| sandarbha kintu hameM yaha smaraNa rakhanA hogA ki prAcIna AgamoM meM inakA eka 1. Neva sarya chajjIvaNikAya satyaM samAraMbhejjA- AyAro (lADanUM)1/ sAtha ullekha inake ekendriya varga ke antargata hone ke kAraNa kiyA 7/176. gayA hai, na ki sthAvara hone ke kaarnn| prAcIna AgamoM meM jahA~ pA~ca 2. chajjIvaNikAyasuddhaniratA- isibhAsiyAI, 25/2 ekendriya jIvoM kA sAtha-sAtha ullekha hai vahA~ use trasa aura sthAvara kA 3. chajjIvakAye- uttarAdhyayana, 12/41 vargIkaraNa nahIM kahA jA sakatA hai- anyathA eka hI Agama meM 4. chahaM jIvanikAyANaM- dazavaikAlika, 4/9 antarvirodha mAnanA hogA, jo samucita nahIM hai| isa samasyA kA mUla 5. saMti pANA udayanissiyA jIvA annegaa| kAraNa yaha thA ki dvIndriyAdi jIvoM ko basa nAma se abhihita kiyA ihaM ca khalu bho aNagArANaM udayajIvA viyaahiyaa| AyAro (lADanUM), jAtA thA- ata: yaha mAnA gayA ki dvIndriyAdi se bhinna sabhI ekendriya 1/54-55 sthAvara hai| isa carcA ke AdhAra para itanA to mAnanA hI hogA ki 6. AyAro (lADanUM), prathama adhyayana, uddezaka 2-7 paravartIkAla meM trasa aura sthAvara ke vargIkaraNa kI dhAraNA meM parivartana 7. puDhaviM ca AukAyaM teukAyaM ca vAukAyaM c| haA hai tathA Age calakara zvetAmbara aura digambara donoM paramparAoM meM paNagAI bIya hariyAI tasakAyaM ca savvaso nccaa|| paMcasthAvara kI avadhAraNA dRr3hIbhUta ho gii| yahA~ yaha bhI jJAtavya hai ki AyAro, 9/1/12 jaba vAyu aura agni ko trasa mAnA jAtA thA, taba dvandriyAdi trasa ke 8. puDhavI AukkAe, teuuvaauuvnnssitsaann| liye udAra (urAla) trasa zabda kA prayoga hotA thaa| pahale gatizIlatA paDilehaNApamatto, chaNhaM pi virAhao hoi|| kI apekSA se trasa aura sthAvara kA vargIkaraNa hotA thA aura usameM vAyu 9.. saMsAratthA u je jIvA, duvihA te viyaahiyaa| aura agni meM gatizIlatA mAnakara unheM trasa mAnA jAtA thaa| vAyu kI tasA ya thAvarA ceva, thAvarA tivihA thiN|| gatizIlatA spaSTa thI ata: sarvaprathama use trasa kahA gyaa| bAda meM sUkSma puDhavI Au jIvA ya taheva ya vnnssii|| avalokana se jJAta huA ki agni bhI IMdhana ke sahAre dhIre-dhIre gati iccee thAvarA tivihA tesiM bhee suNaha me| karatI huI phailatI jAtI hai, ata: use bhI trasa kahA gyaa| jala kI gati teUvAU ya boddhavvA urAlA ya tasA thaa| kevala bhUmi ke DhalAna ke kAraNa hotI hai svata: nahIM, ata: use pRthvI iccee tasA tivihA tesiM bhee suNaha me|| evaM vanaspati ke samAna sthAvara hI mAnA gyaa| kintu vAyu aura agni - uttarAdhyayana, 36/68, 69 evaM 107 meM svata: gati hone se unheM usa mAnA gyaa| punaH Age calakara jaba 10. imA khalu sA chajjIvaNiyA NAma ajjhayaNaM... taMjahA 1 dvIndriya Adi ko bhI trasa aura sabhI ekendriya jIvoM kA sthAvara mAna puDhavikAiyA, 2 AukAiyA, 3 teUkAiyA, 4 vAukAiyA, 5 liyA gayA to- pUrva Agamika vacanoM se saMgati baiThAne kA prazna vaNassaIkAiyA, 6 tskaaiyaa| aayaa| ata: zvetAmbara paramparA meM labdhi aura gati ke AdhAra para yaha - dazavakAlika, 4/3 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 jaina vidyA ke AyAma khaNDa-6 11 (a) sNsaarinnstrssthaavraaH| pRthivyambuvanaspatayaH sthaavraa| tejovAyudvIndriyAdayazca trsaaH| - tattvArthasUtra (bhASyamAnya pATha) 9/12-14 (ba) pRthivyaptejAvAyuvanaspatayaH sthaavraaH| - vahI, sarvArthasiddhimAnya pATha 9/12 12. tattvArthasUtra, sarvArthasiddhi TIkA 9/12 13. ti thAvarataNujogA apilANalakAiyA ya tesu tsaa| maNa pariNAma virahidA jIvA eiMdiyA nneyaa|| -111 14 (a) se kiM thAvarA?, tivihA panntA, taMjahA-puDhavikAiyA AukkAiyA vnnssikaaiyaa|| - jIvAbhigama prathama pratipattisUtra 10 (ba) se kiM taM tasA ? tivihA paNNattA, taMjahA - teukkAiyA vAukkAiyA orAlA tasA paannaa|| - vahI, sUtra 22 (sa) gatitraseSvantarbhAvavivakSaNAta, tejovAyUnAM labdhyA sthAvarANAmapi satAM-TIkA (a), jassa kammassudaeNa jIvANaM saMcaraNAsaMcaraNabhAvo hodi taM kammaM tsnnaam| jassa kammassudaeNa jIvANaM thAvarataM hodi taM kammaM thAvaraM nnaam| Au-teu-vAukAiyANaM saMcaraNovalaMbhAdo Na tasattamatthi, tesiM gamaNapariNAmassa paarinnaamiyttaado| - SaTkhaNDAgama 5/5/101, khaNDa 5, bhAga 1,2,3, pustaka 13, pR. 365 (ba). jassa kammassa udaeNa jIvANaM tasattaM hodi, tassa kammassa tasetti saNNAM, kAraNe kjjuvyaaraado| jadi tasaNAmakamamaM Na hojja, to bIiMdiyAdINamabhAvo hojjA Na ca evaM, tesimublbhaa| jassa kammassa udaeNa jIvoM thAvarattaM paDivajjadi tamsa kammassa thaavrsnnnnaa| - SadkhaNDAgama 1/9-1/28, khaNDa 1, bhAga 1, pustaka 6, pR. 61 (sa). ete trsnaamkrmodyvshvrtitH| ke puna: sthAvarAH iti cet? ekendriyAH kathamanuktamavagamyate cetparizeSAta sthAvarakarmaNa: kiM kAryamiti cedekasthAnAvasthApakatvama tejovAyvapkAyikAnAM calanAtmakAnAM tathA satyasthAvaratvaM syAditi cetra, sthAstUnAM prayogatazcalacchitraparNAnAmiva gatiparyAyapariNatasamIraNAvyatiriktazarIratvatasteSAM gamanAvirodhAta - SaTkhaNDAgama, dhavalATIkA 1/1/44, pR. 277 16. atha vyavahAreNAgnivAtakAyikAnAM trasatvaM darzayati pRthivyabvanaspatayastrayaH sthAvarakAyagogAtsambandhAtsthAvarA bhaNyaMte analAnilakAyikAH teSu paMca sthAvareSu madhye calana kriyAM dRSTvA vyavahAreNa trsaabhnnyte| - paMcAstikAya: jayasenAcAryakRta tAtparyavRttiH, gAthA 111 kI TIkA jainadarzana meM pudgala aura paramANu pudgala ko bhI astikAya dravya mAnA gayA hai| yaha mUrta aura jAtA hai| paravartI jaina dArzanikoM ne to pudgala zabda kA prayoga spaSTata: acetana dravya hai| pudgala kA lakSaNa zabda, varNa, gandha, rasa, sparza Adi bhautika tattva ke lie hI kiyA hai, aura use hI dRzya jagat kA kAraNa mAnA jAtA hai| isake atirikta jaina AcAryoM ne halkApana, bhArIpana, mAnA hai| kyoMki jaina darzana meM pudgala hI aisA tattva hai, jise mUrta yA prakAza, aMdhakAra, chAyA, Atapa, zabda, bandha-sAmarthya, sUkSmatva, sthUlatva, indriyoM kI anubhUti kA viSaya kahA gayA hai| vastuta: pudagala ke saMsthAna, bheda, Adi ko bhI pudgala kA lakSaNa mAnA hai (uttarAdhyayana uparokta guNa hI use hamArI indriyoM ke anubhUti kA viSaya banAte hai| 28/127 evaM tattvArtha 5/23-24) / jahA~ dharma, adharma aura AkAza yahA~ yaha bhI jJAtavya hai jaina darzana meM prANIya zarIra yahA~ taka eka dravya mAne gaye haiM vahA~ pudgala aneka dravya hai| jaina AcAryoM ne pRthvI, jala, agni aura vanaspati kA zarIra rUpa dRzya svarUpa bhI pudgala pratyeka paramANu ko eka svatantra dravya yA ikAI mAnA hai| vastuta: pudgala kI hI nirmiti hai| vizva meM jo kucha bhI mUrtimAna yA indriya-anubhUti dravya samasta dRzya jagat kA mUlabhUta ghaTaka haiN| kA viSaya hai, vaha saba pudgala kA khela hai| isa sambandha meM vizeSa dhyAna jJAtavya hai ki bauddhadarzana meM aura bhagavatI jaise AgamoM ke dene yogya tathya yaha hai ki jahA~ jaina darzana meM pRthvI, jala, agni aura prAcIna aMzoM meM pudgala zabda kA prayoga jIva yA cetana tattva ke lie bhI vAyu- ina cAroM ko zarIra apekSA pudgala rUpa mAnane ke kAraNa inameM huA hai, kintu ise paudgalika zarIra kI apekSA se hI jAnanA caahie| sparza, rasa, gandha aura varNa- ye cAroM guNa mAne gaye hai| jabaki vaizeSika yadyapi bauddha paramparA meM to pudgala-prajJapti (puggala paJcati) nAmaka eka Adi darzana mAtra pRthvI ko hI uparyukta cAroM guNoM se yukta mAnate haiM ve grantha hI hai, jo jIva ke prakAroM Adi kI carcA karatA hai| phira bhI jIvoM jala ko gandha rahita triguNa, teja ko gandha aura rasa rahita mAtra dviguNa ke lie pudgala zabda kA prayoga mukhyata: zarIra kI apekSA se hI dekhA aura vAyu ko mAtra eka sparzaguNa vAlA mAnate haiN| yahA~ eka vizeSa tathya