Book Title: Shastriya Vichar Charcha Diksha Kalin Kesh Loch Kaha Gayab Ho Gaya
Author(s): Amarmuni
Publisher: Z_Pragna_se_Dharm_ki_Samiksha_Part_02_003409_HR.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/212406/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 zAstrIya vicAra-carcA dIkSAkAlIna kezaloca : kahA~ gAyaba ho gayA "paryuSaNa aura keza-loca kaba aura kyoM?" zIrSaka se likhe cintana pradhAna lekha meM keza-loca sambandhI sandarbha meM maiMne likhA thA-"jaina zramaNoM ke kriyA-kANDoM meM keza-loca eka kaThora kriyA-kANDa hai| apane hAthoM se apane sira ke bAloM ko ukhAr3a DAlanA, eka asAdhAraNa sAhasa, dhairya, evaM sahiSNutA kI bAta hai| yaha prakriyA deha-bhAva se Upara uThane kI, titikSA kI, kaSTa-sahana kI carama prakriyA hai| ..... jaina sAdhaka ke lie keza-loca bAhya tapa hai, parantu vaha samabhAva, kaSTa-sahiSNutA, dhairya, anAkulatA, ahiMsA evaM svataMtra jIvana Adi rUpa AbhyAntara-tapa ke parIkSaNa kI bhI eka kasauTI hai......" vastutaH keza-loca eka ugra tapaH sAdhanA hai| uttarAdhyayana ke anusAra "vaha dAruNa hai|" sUtra kRtAMga sUtra meM kahA hai-"aneka bhikSu keza-loca se saMtapta ho jAte haiN|" keza-loca : kaba, kauna, kitanI bAra kare prAcIna kAla kA jina-kalpI muni pratidina keza-loca karatA thaa| sthavira-kalpI muni ko bhI cAra-cAra mahIne ke anantara varSa meM tIna bAra loca karanA caahie| varSAkAla meM taruNa bhikSuoM ko bhI pratidina loca karanA hotA hai| jarAjarjara zarIra evaM netra-zakti se kSINa vRddha sAdhuoM ko chaha-chaha mahIne meM aura yadi sAdhu adhika vRddha hoM, to varSa meM eka bAra varSAkAla ke prAraMbha meM, loca karanA Avazyaka hai| keza-loca kA apavAda yaha saba varNana utsarga kA hai, apavAda kI sthiti meM to isameM Avazyaka hera-phera ho sakatA hai| sira-roga, manda-cakSu, glAna Adi kI vizeSa paristhiti meM loca karanA anivArya nahIM hai| yaha keza-loca kA apavAda nayA nahIM hai| kalpasUtra, _153 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizItha bhASya Adi prAcIna-se-prAcIna granthoM meM bhI isakA ullekha hai|' keza-loca : taba aura aba mUla Agama sAhitya meM keza-loca kA varNana hai, parantu vaha kaba aura kitanI bAra karanA cAhie, aisA vidhAna rUpa meM koI ullekha nahIM hai| varSa meM tIna bAra, do bAra evaM eka bAra tathA varSAvAsa meM pratidina Adi loca karane kA yaha saba varNana prAcIna bhASyoM, cUrNi evaM TIkAoM meM hai| loca karane kA vidhi rUpa se varNana sirpha kalpasUtra meM hai| varSA kAla meM pratidina tathA varSa meM tIna bAra loca karane kI paramparA kaba aura kyoM lupta huI? yaha vicAraNIya hai| taruNa bhikSu ke lie to varSa meM tIna bAra aura varSAkAla meM pratidina loca karanA anivArya rahA hai| Aja ke taruNa evaM samartha bhikSu, aisA kyoM nahIM karate? kyA ve sabhI sukhazIlayA ho gae haiM? isakA samucita uttara hai kisI AgamAbhyAsI ke pAsa? keza-loca kI paramparA badalatI-badalatI Aja kahA~ aura kisa rUpa meM pahu~ca gaI hai, yaha kisI se chupA nahIM hai? vRddha aura azakta bhikSuoM kI keza-loca sambandhI chUTa kA, Aja ke taruNa aura samartha bhikSu bhI kisa prakAra prAcIna paramparA-viruddha khulA upayoga kara rahe haiM? yaha sabake sAmane hai| isake lie kisI anya pramANa kI apekSA hai kyA? keza-loca : bhautika hetuvAda para AdhArita nahIM hai keza-loca jaina-sAdhanA kI eka adhyAtma-bhAvanA pradhAna svayaM prerita kriyA hai| vaha sAdhaka kI Antarika titikSA kA eka utkRSTa mAna daNDa hai| vaha antara-viveka ke prakAza meM sahaja-bhAva se karane jaisI sAdhanA hai| vaha janatA meM pratiSThA pAne yA sAdhu saMsthA kI zobhA bar3hAne Adi bhautika vAsanAoM kI pUrti hetu nahIM hai| Atma-razmi (mAsika patra) 20 agasta 1970 kA yaha kathana to bahuta nIce stara kA hai-"samAja se bhojana, vastra , makAna, pUjA-pratiSThA Adi prApta karatA hai, taba use (sAdhu ko) keza-loca kI pratijJA kA pAlana karanA caahie|" keza-loca ke lie yaha lokaiSaNA kA hetuvAda jaina dharma se mela nahIM khaataa|6 yaha jo jaina-sAdhanA ke mUlya ko bilkula girA detA hai| jo ukta dRSTi se binA antar-jAgaraNa ke locAdi bAhyakriyA karatA hai, vaha sAdhu hI nahIM hai| sAdhaka kI antarAtmA jage, vaha deha-buddhi ke nimna stara se u~cA uThe, tabhI ukta kriyA-kANDoM kI sArthakatA hai| anyathA lokaiSaNA ke cakkara meM to kucha sAdhaka __154 prajJA se dharma kI samIkSA - dvitIya puSpa Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ keza-loca se bar3hakara bhI atyanta ghora deha-pIr3ana karate dekhe gae haiM, parantu usakA AdhyAtmika mUlya kyA hai? kucha bhI to nahIM __ "jana-mana-raMjana dharma, mola na eka chadAma" kyA samAja aise bhikSuoM se aparicita hai, jo bAhara meM barAbara samaya para keza-loca karate rahate haiM aura andara meM mana cAhe gulacharre ur3Ate haiN| sAdhutva to kyA, naitika jIvana bhI unakA ThIka nahIM hotaa| aura, kucha to aise bhI haiM, jo dAr3hI Adi kA loca zrRMgAra kI dRSTi se bhI karate rahate haiN| unheM Thor3I para bar3he hue bAla acche nahIM lagate haiN| ataH dAr3hI kA loca jaldI-jaldI kiyA jAtA hai| kyA, aise logoM kA keza-loca jaina-sAdhanA kI koTi meM AtA hai? nahIM AtA hai| bAhya tapa kevala bAhya nahIM hai, usakA koI bhI bAhya hetu nahIM hai| vaha to antaraMga-tapa kI abhivRddhi ke lie hotA hai-tabhI vaha tapa hai, anyathA nahIM "bAhyaM tapaH parama dushvrmaacrstvm| AdhyAtmikasya tapasaH pribRhnnaarthm||" -AcArya samantabhadra maiM keza-loca ke mahattva ko bhautika-AkAMkSAoM ke nimna stara para utAranA ThIka nahIM smjhtaa| bhojana, vastra, makAna Adi kacha savidhAe~ mile yA na mile, bAhya pratiSThA, zobhA kI dRSTi se logoM ko acchA lage yA na lage sAdha ka ko isa AdhAra para apane kartavyAkartavya kA nirNaya nahIM karanA hai| sacce sAdha ka kA, jo bhI nirNaya hotA hai, vaha eka mAtra AdhyAtmika-vikAsa ko dhyAna meM rakha kara hotA hai| dharma-sAdhanA kI AtmA, Atma-ramaNatA hai, anya nhiiN| dIkSAkAlIna keza-loca keza-loca ke sambandha meM prAcIna granthoM ke AdhAra para aura bhI lambI carcA kI jA sakatI hai| parantu, prastuta meM mujhe keza-loca ke saMdarbha meM vaha carcA karanI hai, jo atyAvazyaka hai| durbhAgya se keza-loca kI vaha paramparA Aja vilupta ho cukI hai, jo kabhI sAdhaka ke jAgRta vairAgya kI ujjvala pratIka thI, dehAtIta-bhAva kI eka nirmala adhyAtma-jyoti thii| prAcIna kAla meM, jaba bhI koI strI yA puruSa pravrajyA grahaNa karatA thA, munidharma kI dIkSA letA thA, to apanA keza-loca bhI svayaM karatA thaa| deha-bhAva zAstrIya vicAra carcA: dIkSAkAlIna kezalocaH kahA~ gAyaba ho gayA? 155 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se U~ce uThe hue sAdhaka kA yaha antarnAda thA, jo upasthita jana-samAja meM vairAgya-bhAvanA kI eka tIvra lahara paidA kara detA thaa| yaha dIkSAkAlIna keza-loca sAdhaka svayaM karatA thA, kisI anya se nahIM karavAtA thaa| Aja kI taraha yaha nATaka nahIM hotA thA ki nAI se sira ke bAla muMDavA lie, sirpha coTI ke rUpa meM do-cAra bAla rakha chor3e aura dIkSAdAtA gurujI ne janatA ke samakSa unheM rAkha kI cuTakI se ukhAr3a kara keza-loca kI rasma adA kara dii| jaya-jayakAra ho gayA aura bhaktajana-bAla-grahaNa karane hetu Upara-tale girane par3ane lge| usa yuga meM aisA dikhAvA nahIM thaa| sAdhaka svayaM apane hAthoM se paMcamuSTi loca karatA thA aura viveka mUlaka dRr3hatA ke sAtha sAdhanA-patha para cala par3atA thaa| zramaNa bhagavAn mahAvIra dIkSita hote samaya apane hAthoM se keza-loca karate haiN|' bhagavatI mallI (bhagavAn mallInAtha) bhI svayaM keza-luMcana karate haiN| bhagavAn RSabhadeva aura neminAtha tathA anya tIrthaMkara bhI svayaM keza-loca karate haiN|' tIrthaMkara hI nahIM, anya sAdhAraNa sAdhaka bhI aisA hI karate haiN| RSabhadatta brAhmaNa, zivarAjarSi parivrAjaka", mahAbalakumAra', meghakumAra'3, poTilA, kAlI', subhadrA, rAjImati',? Adi aneka bhikSu evaM bhikSuNiyA~ dIkSA-kAla meM svayaM keza-luMcana kara ke dIkSita-pravrajita hote haiN| sarvatra 'sayameva' loca karane kA zabdollekha hai, jise koI bhI jijJAsu AgamoM meM yathAsthAna dekha sakatA hai| dIkSA-kAla aura nAI dIkSAkAlIna keza-loca kI yathA prasaMga carcA calane para kucha sAdhuoM tathA zrAvakoM dvArA nAI kI bAta kI jAtI hai| kahA jAtA hai, ki vartamAna meM nAI ke dvArA bAla kaTAne kI prathA prAcIna yuga se calI A rahI hai| prAcIna yuga meM bhI nAI bulAyA jAtA thA aura vaha dIkSArthI ke bAloM kA muNDana kara detA thaa| ataH dIkSA-kAla meM keza-loca Avazyaka nahIM hai| isake lie meghakamAra Adi ke udAharaNa die jAte haiN| parantu, yaha kathana satya para AdhArita nahIM hai| prAcIna yuga meM striyoM ke samAna puruSa bhI sira para lambe keza rakhate the, kaTavAte nahIM the, jaisA ki Ajakala bhI rAma-kRSNa Adi mahApuruSoM ke citroM meM dekhA jA sakatA hai| astu, dIkSA lete samaya nAI cAra aMgula chor3a kara lambe bAloM ko kATa detA thA, jisase ki ve keza-luMcana ke yogya sthiti meM A jaaeN| tatpazcAt dIkSArthI 156 prajJA se dharma kI samIkSA - dvitIya puSpa Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAra aMgula chor3e hue kezoM kA apane hAthoM se loca karatA thaa| ataeva meghakumAra ke dIkSA-prasaMga meM samrAT zreNika ne nAI ko bulAkara kahA hai- "devAnupriya ! tu jAo aura pahale sugandhita gandhodaka se apane hAtha-pairoM ko acchI taraha sApha kro| anantara cAra puTa vAle zvetavastra se apanA mukha bA~dha kara meghakumAra ke kezoM ko cAra aMgula chor3akara niSkramaNa yogya kara do arthAt meghakumAra ke bAla cAra aMgula pramANa chor3akara zeSa saba kATa do| rAjA ke ukta kathanAnusAra nAI sArI kriyA saMpAdita kara detA hai| tadanantara jaba meghakumAra zramaNa bhagavAn mahAvIra ke caraNoM meM dIkSA grahaNa karatA hai, to apane Apa paMcamuSTi keza-loca karatA hai "tae NaM se mehe kumAre sayameva paMca muTThiyaM loyaM kre||" meghakumAra ke varNana ke anusAra hI bhagavatI meM jamAli rAjakumAra kA varNana hai| vahA~ para bhI jamAli kA pitA isI prakAra nAI se cAra aMgula chor3akara niSkramaNa yogya bAla kaTavAtA hai aura phira jamAli dIkSA lete samaya svayaM paMcamuSTi loca karatA hai| meghakumAra ke varNana meM cAra paTala ke mukhavastra kA ullekha hai, jo nAI bAla banAte samaya mukha para bA~dhatA hai| aura, yahA~ ATha paTala ke vastra kA ullekha hai "aTTha paDalAe pottIe mu~ha baMdhAi" jJAtA sUtra ke paJcama adhyayana meM zailaka rAjA bhI isI prakAra dIkSA grahaNa karatA hai| kyoMki vahA~ para bhI unakI rAnI padmAvatI ke dvArA 'agrakezoM' ke grahaNa karane kA ullekha hai "paMDamAvaI devI aggakese paDicchai" dIkSA-kAlIna keza-loca se pahale nAI ke dvArA agrakezoM kA kartana bhI koI anivArya sthiti nahIM hai| tIrthaMkara aura nArI jAti kI dIkSAoM ke prasaMga meM kahIM bhI nAI ko bulAne kA ullekha nahIM hai| ye saba nAI se agrakeza nahIM kaTavAte haiM, sIdhe hI keza-loca karate haiN| ukta varNana se siddha hai ki dIkSA-kAla meM keza-loca to hara sthiti meM anivArya hai, bhale hI koI sAdhaka dIkSA ke pUrva nAI se agrakeza kaTavAe yA na kttvaae| dIkSA ke samaya svayaM apane hAtha se loca karane kI paramparA rahI hai| zAstrIya vicAra carcAH dIkSAkAlIna kezalocaH kahA~ gAyaba ho gayA? 157 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha prAcIna paramparA : lupta kaise ho gaI? prazna hai, yaha paramparA lupta kaise ho gaI? dIkSA kAlIna keza-loca kaise gAyaba ho gayA? aura, kaise usakI jagaha nAI ke dvArA mUla se hI pUrNatayA keza-kartana ne le lI? pUrA-kA-pUrA sira muMDA kara do-cAra bAla rakhanA aura guru ke dvArA unake loca kA pradarzana- dikhAvA karanA, yaha galata paramparA kaise cAlU ho gaI? bAta yaha hai, bhAratavarSa kA madhyakAlIna yuga andhakAra pUrNa rahA hai| jaina-paramparA bhI isa andhakAra se alipta nahIM raha skii| dhArmika teja jaba kSINa ho jAtA hai, taba prAyaH aisA hI huA karatA hai| tatkAlIna sthiti, jo 'saMgha-paTTaka' Adi granthoM meM ullikhita hai, usase patA calatA hai ki choTe-choTe baccoM ko, jinheM yaha bhI patA nahIM ki vairAgya kisa cir3iyA kA nAma hai, dIkSita kiyA jAtA thaa| abhAva-grasta daridra loga, acche rahana-sahana ke pralobhana para, sAdhu banA lie jAte the| adhikatara dIkSAe~ sevA lene aura vaMza-paraMparA calAne kI bhAvanA se dI jAtI thii| eka bAra nAI se sira muMDavA kara dIkSita ho gae ki phira andara se jaise-taise loca kI bAta hotI rahatI thii| guru, celoM kI gIlI A~khoM meM saba-kucha ho sakatA thaa| pratyakSa se apratyakSa meM gae ki saba jhaMjhaTa smaapt| dUsaroM se loca karAne kA mUla bhI isI sthiti meM hai| sAdhaka ke lie svayaM apane hAthoM se loca karanA, prathama utsarga pakSa hai| dUsaroM se loca karAnA apavAda pakSa hai, jo hAtha Adi aMgoM kI vikRti vizeSa meM athavA anya kisI vizeSa gAr3hAgAr3ha paristhiti meM vihita hai| binA kAraNa kevala suvidhA kI dRSTi se, dUsare bhikSu se loca karAnA apavAda nahIM hai| ata: vaha zAstra-vihita bhI nahIM hai| svayaM apane hAthoM se loca karane meM dera lagatI hai, ataH darda kI mAtrA lambI hotI hai| basa, dUsaroM se loca karA liyA jAe, tAki jaldI hI loca kI jhaMjhaTa samApta ho je| Apa dekhate haiM, kucha santa darda kama karane kI manovRtti se loca karAne kA muhUrta dekhate haiM, stotra kA pATha evaM mantra japate haiM, loca karane meM kisakA halakA aura nama hAtha hai, yaha bhI talAzA jAtA hai, ghI Adi dravya bhI lagAe jAte haiN| yaha saba keza-loca ke darda se bacane ke upakrama haiM, jo madhya-yuga se cale A rahe haiN| koI bhI sahRdaya vicAraka dekha sakatA hai, keza-loca kI yaha kaisI duHsthiti hai| mere vicAra meM yahI durbala manA sAdhakoM kA kAraNa thA ki dIkSA-kAlIna keza-loca samApta ho gayA aura usake sthAna meM vartamAna paramparA nAI se sira muMDavAne kI paramparA cAlU ho gii| 158 prajJA se dharma kI samIkSA - dvitIya puSpa Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna paramparA punarjIvita honI cAhie ___ kaisI bhI sthiti rahI ho, dIkSA-kAlIna keza-loca kI paramparA, jo apane meM eka vairAgya-pradhAna ujjvala paramparA thI, vilupta ho gii| maiM apekSA karatA hU~, vaha phira se jIvita honI caahie| jaba dIkSArthI sarva-sAdhAraNa janatA ke samakSa apane hAthoM se apanA loca karatA hai, to kitanI adhika vairAgya bhAva kI uddIpti hotI hai, jaina-sAdhanA kitanI mahimAnvita hotI hai| jaina-dIkSA dehAtIta bhAva kI, sahaja virakti kI sAdhanA hai| usake lie mahAn dhRti-bala kI apekSA hai| keza-loca usI dhRti-bala kI parIkSA hai, yaha parIkSA dIkSA ke pUrva honI cAhie na ! yaha kyA bAta hai, dIkSA pahale ho jAtI hai aura usakI parIkSA bAda meM hotI hai| bAda meM bhI parIkSA hotI rahanI cAhie, varSa meM tIna bAra aura varSAvAsa meM to pratidina loca hote rahanA cAhie, koI bAta nhiiN| kintu, dIkSA-kAla meM svayaM apane hAtha se loca karane kI prAthamika parIkSA to atyanta Avazyaka hai| kyA paramparA premI, purAtana paramparAoM ke anurAgI saMyamI aura utkRSTa AcArI munirAja mere ukta vicAra para kucha lakSya deMge? deMge, to kaba? saMdarbha :1. kesaloo ya daarunno| -uttarAdhyayana, 19, 34. 2. saMtatA kesa loenn| -sUtrakRtAMga 3, 13. 3. nizItha bhASya, 3213. 4. nizItha bhASya, 3173. 5. kalpasUtra, 9, 57. kattarI-chura-loe vA viniyaM asaha gilaanney| -nizItha bhASya 3212 vittIyapaveNaM loyaM na kaarvejjaa| asah loyaM tarati adhiyaaseu| sirorogeNa vAmaMda cakkhuNA vA loyaM asahato dhammaM chddddejjaa| gilANassa vAloo na kajjati, loe vA kareMte gilANo hvejj| __ -cUrNi 6. na logassesaNaM cre| -AcArAMga, 14,1. 7. AcArAMga, dvitIya zrutaskaMda 8. jJAtA sUtra, adhya. 8 zAstrIya vicAra carcA: dIkSAkAlIna kezalocaH kahA~ gAyaba ho gayA? 159 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9. jambUdvIpa prajJapti, uttarAdhyayana 10. bhagavatI 9, 33. 11. vahI 11, 10 12. vahI, 11, 11 13. jJAtAsUtra 1, 1 14. vahI 2, 14 15. vahI 2, 1 16. puphiyA, 4 17. uttarAdhyayana, 12 18. tae NaM seNie rAyamA kAsavayaM evaM vayAsI-gacchahi NaM tuma NaM tuma devANuppiyA, surabhiNA gaMdhodaeNaM nikke hatthapAe pakkhAlehi, semAe caupphalAe pottIe muhaM baMdhi ttA mehassa kumArassa cauraMgulavajje nikkhamaNapAugge aggakese kppehi| -jJAtAsUtra 1, 1 19. jamAlissa khattiyakumArassa piyA taM kAsavagaM evaM vayAsI-tumaM devANuppiyA, jamAlissa khattiyakumArassa pareNaM jatteNaM cauraMgulavajje nikkhamaNapaoge aggakese pddikppehi| ........ tae NaM se jamAli khattiya kumAre sayameva paMca muThThiyaM loyaM kreii| - bhagavatI sUtra 9, 33 160* prA se dharma kI samIkSA - dvitIya puSpa